Оқулықтар мен әдебиеттер. «ҚР әлемдік қауымдастықта» пәні «Қазақстанның қазіргі заман тарихы»
жүктеу/скачать 1,41 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Түрікменстан
- Каспий – көздің қарашығы
| Әзербайжан 1982 жылғы теңіз құқығы бойынша БҰҰ конвенциясында бекітілген, жалпыға бірдей танылған халықаралық әдістемеге сәйкес орта сызық бойынша теңізді ұлттық секторларға толық бөлуді дәйекті түрде жақтайды. Каспий теңізінің әзербайжандық секторы осы елдің конституциясында мемлекеттік аумақ деп жарияланған. 2001 жылғы қаңтарда Баку Каспийдің бәрін де қамтитын құқықтық мәртебесін белгілеуге кезең-кезеңімен жылжуға келісті, бұл ретте бірінші кезеңде теңіздің түбі мен оның қойнауының құқықтық режимін реттеу ұсынылады. Әзербайжанның Түрікменстанмен және Иранмен келіспейтін жерлері бар, оның мәнісі осы елдер теңіздегі өзінің секторларының шектерін әртүрлі түсінеді.
Түрікменстан да барлық теңіздің түбін, су қалыңдығын және су бетін бөлуді жақтайды. Баку мен Ашғабат ұлттық секторларды межелеудің сызығын анықтау жөніндегі келіссөздерге кірісті. Алайда тараптар межелеудің әдістемесіне келісе алмады. Таяу болашақта осы мәселе бойынша келісімге қол жеткізу қиын. Баку өз кезегінде проблеманы шешу одан әрі созылып кететін жағдайда делдал ретінде БҰҰ-ны шақыруды жоққа шығармайды. Иран бірлесіп басқарудың құқықтық режиміне артықшылық бере отырып, теңізді толық бөлуді (түбі, қалыңдығы және су беті) қолдауы мүмкін. Бұл орайда Каспийді 5 тең бөлікке, әрбір жағалау мемлекетіне 20 пайыз үлеспен бөлуді ұсынады. Ресей жетілдірген орта сызық бойынша Каспий түбін ұлттық секторларға бөлуді ұсынады. Осы секторлардың шеңберінде тараптар ресурстарды игеру құқығын алады, ал су беті мен оның қалыңдығы ортақ пайдалануда қала береді. Мәскеу теңізде қандай да бір мемлекеттік шекараны орнатуға қарсы, Каспийді делимитаризациялауға теріс қарайды. РФ-ның мұнай-газ кампаниялары трансшекаралық кен орындарына қатысуды одан әрі ұлғайту жөнінде күш-жігер жұмсауда. Қазақстан позициясы 1982 жылғы теңіз құқығы жөнінде БҰҰ Конвенциясының кейбір ережелерін қажетті өзгерістермен Каспийге қолдануды жақтайды (әңгіме аумақтық теңіз, ерекше экономикалық аймақ және құрылықтық қайраң режимдерінің кейбір аспектілері туралы болып отыр). Бұл ретте Каспийдің түбін орта сызық бойынша межелеуді, ені 12 мильге дейін аумақтық теңізді және келісуге жататын балық аулау аймағын белгілеуді ұсынады. Соңғы уақытта төмендегідей үрдістер анық көзге түсе бастады: Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі анықталмағанына қарамастан теңіздің жер қойнауын игеруге бағытталған практикалық қызметті барлық жағалау мемлекеттері өрістетіп отыр; бес жақты ымыраға келуге қол жеткізудің төтенше күрделілігінен екі жақты уағдалыстықтар бағдарға алынуда; Каспийдің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияға қол қойғанға дейін экономикалық келісімдер жасасу туралы Ресей мен Қазақстанның бастамасы әзірге Иранның, Әзербайжанның және Түрікменстанның қолдауын тауып отырған жоқ, Каспий жағалауы мемлекеттері теңізге әскери сипатта қатысуын ұлғайтуда. Осындай жолмен өткен жылдар ішінде белгілі бір мөлшерде істің бастамасы басталса да жағалау мемлекеттері түпкі нәтижеге келген жоқ, Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы конвецияны жасасуға дайын емес. 1998 жылы Қазақстан мен Ресей арасындағы байқалған прогресс минералдық ресурстарды игеруді қоса алғанда, Каспийдің солтүстік бөлігінде тараптардың тыныс-тіршілігін келісу үшін байсалды құқықтық база қалағанымен келіссөздер процесіндегі басқа әріптестердің позициясынан елеулі түрде дамымай отыр. Сақталып отырған келіспеушілік әзірге алға жылжуға мүмкіндік бермейді. Бұған Каспий жағалауындағы мемлекеттер басшыларының саммитін өткізудегі елеулі қиыншылықтар да куә бола алады. Каспий проблемасына қатысты бес елдің көзкарастарын жақындастыруда катализатор рөлін мұнай факторы ойнауы мүмкін деп жеткілікті түрдегі сеніммен айтуға болады. Қазақстан қайраңындағы Шығыс Қашағаннан көмірсутегінің үлкен қоры табылғаннан кейін мұнай мен газ ғаламдық саясаттың факторына айналуда. АҚШ-тың Каспий қайраңындағы бұрғылаудың нәтижесін соңғы отыз жыл ішіндегі әлемдегі ең маңызды олжа деп жариялауы бекерден бекер емес. Теңіз ресурстарын игеруге басқа индустриалды елдер және ірі батыс компаниялары өсе түсіп отырған мүдделілік танытуда. Мұның бәрі белгілі бір деңгейде Каспий жағалауы мемлекеттерін теңіздің құқықтық мәртебесі туралы мәселе бойынша пікірлердің түйісу нүктесін жеделдетіп іздестіруге итермелеуі тиіс. Егер аймақтың мүмкіндігін энергетикалық тұрғыдан алып қарайтын болсақ, мамандардың пікірі бойынша теңіз бен оған іргелес жатқан құрылықтың қазақстандық бөлігінің ғана ресурстары мұнай бойынша 9-12 млрд. тонна, табиғи газ бойынша 5,9 трлн. текше метр мөлшерінде бағаланады. Бұл ғаламдық энергетикалық картинаны елеулі түрде өзгертеді. Мәселен, 1994 жылы Таяу Шығысқа мұнайдың әлемдік қорының 66 пайызы және газдың 32 пайызы тиесілі болды. Басқа да аймақтардың, оның ішінде Латын Америкасының барабар дамуымен қатар, Каспий теңізі мұнай ресурстарының даму перспективасы мұнайдың әлемдік экспортындағы таяу шығыстың үлес өсімін қысқартады, таяу болашақта мұнайдың әлемдік экспортындағы Таяу Шығыстың жетекші рөлі төмендейді. Осындай болжамның пайдасына мынадай фактіні келтіруге болады. Өндірудің қазіргі ырғағы сақталған жағдайда Солтүстік теңіздің мұнай қоры тағы да 10-12 жылға жетуі тиіс, содан кейін Батыстың Таяу Шығыстың мұнай ресурстарына тәуелділігі қайтадан жоғары көтеріледі. Болжамдық бағалаулар бойынша 2010 жылы Еуропаның мұнай мен табиғи газға сұранысы 10 пайызға, ал 2020 жылы 30 пайызға қанағаттандырылмайды, мұның өзі Еуропаны көмірсутегі шикізатының балама көздерін іздестіруге мәжбүр етеді. Энергия ресурстарына деген одан кем емес сұраныс Жапонияда, Қытайда және Оңтүстік Шығыс Азия елдерінде сақталады. Мұның бәрі Еуропаны Парсы шығанағы елдерімен және Қиыр Шығыспен байланыстыратын көлік арналары мен құбыр желілерінің жаңа жүйесін құрудың геосаяси және геоэкономикалық тұрғыдан алғанда төтенше маңызды перспективасы пайда болғандығын көрсетеді. Бұл орайда тасымалдаудың құны мен уақыты қазіргі теңіз жолымен салыстырғанда елеулі түрде қысқарады. Каспий аймағы осы коммуникация жүйесінің нағыз орталығында орналасқан. Каспий төңірегіндегі жетекші мемлекеттердің стратегиялық мүдделерінің түйісуі де осымен түсіндіріледі. Осы аймақтағы ықпал үшін Ресей, АҚШ, Иран, Ұлыбритания, Түркия, Қытай, Үндістан, Германия, Франция және Еуропалық Одақтың басқа да елдері күресуде. Америка Құрама Штаттары көмірсутегі шикізатының Парсы шығанағындағы көздеріне балама кен орындарына қол жеткізуге мүдделі. Ресейдегі экономикалық дағдарыс кеңестен кейінгі кеңістікте американдықтар жүргізіп отырған саясаттың бір сарындылығын көрсетіп берді. Бұл ретте әңгіме жаңа тәуелсіз мемлекеттерді батыстық халықаралық құрылымдарға "көтеру" ғана емес, сонымен бірге ол елдерде өзінің жеке қатысуын ұлғайту туралы болып отыр. Осы себептен де Вашингтон Каспий аймағындағы көптеген американдық мұнай компанияларын белсенді түрде қолдап келеді. Оның үстіне АҚШ Каспий аймағындағы істерде Ресейге кедергі жасағысы келеді. Американдықтар Ресей мен Иранды айналып өтетін энергия тасымалдау дәлізін құрмақшы. Бұл жоба Ресеймен қатар Иранға қарсы бағытталған, мұның өзі әлемдік қоғамдастықта үлкен құпия болып табылмайды. Сонымен бірге Вашингтон ЕҚЫҰ мен НАТО мүшесі - Таяу Шығыс және Орта Шығыстағы бірден бір мемлекет ретінде Түркияны мейлінше қолдағысы келеді, мұның өзі Анкараны АҚШ-тың табиғи әріптесіне айналдырады. АҚШ-тың бұрынғы Мемхатшысы М.Олбрайт мәлімдегеніндей "кеңестік империя ыдырауының салдарларын басқара білу АҚШ-тың міндеті болып табылады... Бұл біздің бұрынғысынша өзіміздің принциптерімізді, мүдделерімізді және мақсаттарымызды бұлжытпай талап ете беруіміз керек дегенді білдіреді. Бұл сондай-ақ Ресей дұрыс бағытта дамуын тоқтатқанға дейін оны қолдауды білдіреді. Біз жұмсап жатқан күш-жігер елеулі нәтижелер әкелді". Ресейге қатысты айтсақ, ол Вашингтон мен оның одақтасы Анкараның өсе түсіп отырған рөлін өзінің ұлттык мүдделеріне қарсы іс-қимыл санап, аймақтағы саяси және экономикалық ықпалынан бас тартқысы келмейді. Көлік бағыттары және жаңа мемлекеттерді материалдық-техникалық қамтамасыз ету Ресейге бағдарланып жасалуына байланысты Мәскеудің Каспий теңізінің құқықтық мәртебесіне және оның ресурстарын игеруге қатысты істерде жетекші рөлін нығайту үшін қолайлы мүмкіндіктері бар. Жекеменшік рыногының ауқымын есепке алатын болсақ, Қытайдың уақыт озған сайын Орталық Азия мен Қиыр Шығыс энергоресурстарына мүдделілігі арта түседі. 1990 жылдардан бастап Қытайдың мұнайға деген жылдық мұқтаждықтарының ұлғаюы оның жекеменшік өндіру қуаттарының есімінен асып түсіп отыр. 1999 жылы Қытай әлемде "қара алтынды" өндіруден бесінші болып, 160 млн. тонна мұнай өндірді, бұл ретте мұнай тапшылығы 28 млн. тоннаны құрады. Қытай ұлттық мұнай компаниясы сарапшыларының бағалауы бойынша 2000 жылы импорттық мұнайға деген сұраныс 25-40 млн. тоннаға, ал 2010 жылы 60-80 млн. тоннаға жетеді. Сондықтан Батыс Қазақстан-Қытай мұнай құбырының құрылысын салу келешегі зор жоба болып табылады, аталған жоба елеулі деңгейде Каспий көмірсутегі шикізатының қорына байланысты. Иран өз кезегінде ымыраға көнбейтін позиция ұстанып, Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін белгілеу процесін елеулі түрде баяулатуда. Тегеран сондай-ақ батыс компанияларының аймаққа енуіне айрықша жақтырмай қарайды. Екінші жағынан теңіз қайраңында белсенді түрде жүргізіліп жатқан жұмыстардың тұрғысында ирандық тараптың көзқарасы Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің проблемасы бойынша ымыраға келу сипатында оңды өзгеріске ұшырауын жоққа шығаруға болмайды. Көп нәрсе Иран аумағы арқылы шикізатты тасымалдаудың оңтүстік бағыты қалай қалыптасатынына байланысты. Сарапшылардың пікірі бойынша бұл жоба коммерциялық және техникалық орындылығына қатысты мейлінше қолайлы бағыттардың бірі. Еуропалық Одақ та бірте-бірте Каспий аймағындағы процеске тартылуда. Осы аймақтың елдері үшін Еуропаның бірқатар факторларға байланысты саяси және экономикалық маңызы өте үлкен. Өйткені аймақтың мемлекеттерінің басым көпшілік бөлігі ЕҚЫҰ мүшелері болып табылады, Еуропалық Одақ ТАСИС және ТРАСЕКА экономикалық бағдарламаларына қатысады. Еуропаның Каспий аймағында болуын Мәскеудің өзінің ұлттық мүдделеріне төнген қатер ретінде қарамайтын фактісі де маңызды. Сонымен бірге ЕО мемлекеттері аймақта анық стратегиясы жоқ бөлек-бөлек қимыл жасауда, мұның өзі осы аймақтағы Еуропалық Одақтың рөлін түсінуді қиындатады. Каспий проблемасының төңірегіндегі әлемнің түрлі мемлекеттерінің қатар өрілген және қарама-қайшы мүдделерінің саяси және экономикалық мақсаттары болса да олардың барлығы Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі төңірегінде шоғырланған. Жағалау мемлекеттерінің барлығының да Каспий тыныс-тіршілігіне қатысты өркениетті нормаларды енгізу қажеттілігін түсінуі бірте-бірте күшейіп келе жатқаны қуантады. Сондықтан алдағы кезеңдегі қазақстандық дипломатияның басымдық берілетін бағыттарының бірі Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі бойынша келіссөздер процесіне қатысушылардың барлығының позициясын одан әрі жақындастыруға, біздің мемлекетіміздің осы аймақтағы стратегиялық мүдделерін қамтамасыз етуге бағытталған тынымсыз жұмыс болып табылады. Ел Президенті Сыртқы істер министрлігіне және Қазақстанның басқа да ведомстволарына осындай нұсқау берді. Н.Назарбаев Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі проблемасына айрықша көңіл бөледі. 2001 жылғы 1 маусымда ол Президент В.Путинмен осы тақырыпта келіссөздер өткізді. Қазақстан мен Ресейдің басшылары Каспийдің солтүстік бөлігінің түбі бойынша жетілдірілген орта сызық жүргізу туралы хаттамаға жеделдететіп қол қою үшін шаралар қабылдауға уағдаласты. Екі елдің үкіметтеріне тиісті тапсырмалар берілді. Қазақстан мен Ресей делегацияларының кейінгі келіссөздері орта сызықтың өтуін анықтау әдістемесінде елеулі алшақтықтар бар екендігін қуаттады. Тараптар орта сызықтың координаттары сияқты негізгі мәселе бойынша келісе алмады. Ресейліктер орта сызықты өздеріне тиімді тәсілде жүргізуді ұсынды, ондай жағдайда Каспийдің қазақстандық бөлігінде орналасқан көмірсутегі шикізатының ірі кен орындары өзінің елеулі бөлігінде Ресейдің заңды құқығына өтер еді. Біздің тарапымыздан әлемде бар тәжірибені пайдалану, атап айтқанда Солтүстік теңіздегідей делимитация жүргізу ұсынылды. Қазақстан Каспийдің түбін межелеуге жауапкершілікпен әрі ұтымдылықпен келу қажет деп санайды. Орта сызық координаттары Каспий теңізіндегі белгілі бір ресурстарды ықтимал иемдену көзқарасы тұрғысынан сауда-саттықтың көзі бола алмайды. Бұл сызықты қолданылып жүрген халықаралық практиканы ескере отырып, екі елдің мамандарында бар барлық деректерді тартып, мейлінше әдепті сипатта жүргізу қажет. Сонымен бірге орта сызықтың жетілдірілген деп аталуы бекер емес, мұның өзі тараптардың уағдаластығы бойынша оны өзгертуді көздейді, бұл жерде, әрине, бір-бірінің экономикалық мүдделері, оның ішінде олардың Каспийдің мұнайгаз блоктарын игеруге деген мүдделілігі мен дайындығы ескерілуі керек. Тек осындай жағдайда ғана өзара қабылдауға болатын ымыраға қол жеткізуге және Қазақстан мен Ресей Президенттері жасасқан келісімнің хаттамасына қол қоюға болады. 2001 жылғы тамыздың басында Сочидегі кездесу кезінде екі мемлекеттің басшылары тағы да көптеген елдер саясаткерлерінің, мұнай компаниялары мен кәсіпкерлерінің назарын аударып отырған осы күрделі проблеманы шешудің екі тарапты да қанағаттандыратын тепе-теңдікке, ымыраға негізделген нұсқасына қол жеткізу үшін диалогты жалғастыруға тілек білдірді. *** Каспий теңізі жағасының көп бөлігі біздің еншімізде. Ол 1800 шақырым аумақты құрайды. (Алаш айнасы, 5.12.2009). Каспий – көздің қарашығы «Алаш айнасы».Тіліміздегі гидронимдер: теңіз, өзен-көл, бұлақ атаулары жеріміздің мөрі екені айқын. Оны ешкім ешқашан өзгерте де, бұрмалай да алмақ емес. Бұл осынау кең-байтақ жердің қожасы қазақ екенін куәландырады. Су бойында оның иесі, киесі және перілер жайында жиі айтылады. Тіпті оның атауының өзі көпті аңғартады. Мәселен, әлемдегі жалғыз да дара жабық теңіз Каспийдің негізгі иесі – қазақтар. Бүгінгі есепке салсақ, теңіздің 30 пайызы Қазақстанға тиесілі, ежелгі есепке салсақ, Қап тауына дейінгі аралық та бізге тиесілі болған, кейін туыс ноғайлы жұртына қалған. Берірек бір кездегі Хажытархан, Астрахань жеріндегілердің де көбі қазақтар екенін ұмытпайық. Одан қалды, Әзірбайжандағы Қазақ ауданында бір кезде қазақтар тұрған. Ал Иран жақ жағалауды да сондағы біздің диаспора мекендеп отырғаны тегін бе екен? жүктеу/скачать 1,41 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|