Өзбекстан республикасы жоғары және орта арнаулы білім министрлігі
жүктеу/скачать 0,55 Mb.
|
ана тілі оқулық
- Бұл бет үшін навигация:
- Оқу әдістемесі.
- Тіл дамыту әдістемесі.
- Ана тілін оқыту әдістемесі пәнінің әдіснамалық және ғылыми негіздері.
| Сауат ашу әдістемесі, яғни элементар оқу мен жазуға ҥйрету. Балалардың сауатын ашу тек қана педагогика ғылымында емес, әлеуметтік ӛмірдегі де ең маңызды мәселелердің бірі саналады. Себебі, халықтың сауаттылығы тәуелсіздік ҥшін, саяси саналылық ҥшін мәдениет ҥшін кҥресу қҧралы саналады. Тәуелсіз Ӛзбекстан Республикасында әрбір азаматтың сауатты болуына ерекше назар аударылуда. Президент И.А.Каримов келешек ҧрпақтың сауатты, жоғары руханият иесі болып ӛсуі ҥшін қамқорлық жасауда. Мысалы, 1-сыныпқа қадам басқан балаларға барлық оқу қҧралдарының сыйға тартылуы, 2008 жылдың елімізде «Жастар жылы» деп аталып, осыған орай Мемлекеттік бағдарламанық қабылдануы, т.б.
Оқу әдістемесі. Бастауыш сыныптарда оқу сабағының міндеті балаларды дҧрыс, шапшаң (ӛз деңгейінде) саналы және мәнерлі оқу іскерліктерін қалыптастырудан тҧрады. Фонетиканы, грамматиканы және сӛзжасамды ҥйрету әдістемесі.Бҧл бӛлім элементар дҧрыс жазуға және кӛркем жазуға ҥйретуді, грамматикалық ҧғымдарды, алғашқы емле іскерліктерін қалыптастыруды кӛздейді. Тіл дамыту әдістемесі. Бҧл бӛлім бастауыш сыныптарда ерекше орын иелейді. Бала бірінші кезекте тілді, сӛйлеуді оқу сабағы ретінде тҥсінеді, тек олар қалайтын, қызықты нәрселерді ғана емес, қажетті нәрсе және қҧбылыстар жӛнінде де ойлап, жоспарлы сӛйлеу керектігін де тҥсіне бастайды. Олар ӛздерінің графикалық формаларымен ғана емес, лексикасы, синтаксистік және морфологиялық тҧлғалары арқылы да ауызша сӛйлеуден ерекшеленетін жазбаша сӛйлеуді де меңгере бастайды. Әдістеме балалар тілін дамытуы, синтаксистік дҧрыс қҧрастырылған және байланыстырып сӛйлеуін де қамтамасыз етуі керек. Байланыстырып сӛйлеу мектептерде жеке бӛлім ретінде оқытылмайды, ол тіл ғылымының басқа бӛлімдерінің қҧрамында, солармен байланысты тҥрде қалыптастырылады. Ана тілін оқыту әдістемесі пәнінің әдіснамалық және ғылыми негіздері. Ана тілін оқыту әдістемесінің әдіснамалық негізі жаратылыстану теориясы саналады. Бҧл пәннің басты мақсаты — оқушыларға қазақ тілінің сӛздік қҧрамын мҥмкіндігінше кӛбірек меңгерту. Тіл қоғамда адамдар арасындағы қарым-қатынастың негізгі қҧралы саналады. Тілдің қатынас қҧралы ретіндегі маңызы ҥздіксіз тҥрде артып отырады. Тіл — дҥниені тиімді, логикалық танудың да қҧралы. Тіл бірліктерінің кӛмегімен ғана білу кезінде жалпылау, ҧғымды пікір және қорытындымен байланыстыру мҥмкін. Тіл мен сӛйлеу ойлаумен мызғымас бірлікте. Тілді игеру және тілді (сӛйлеуді) дамытумен бірге оқушының пікірлеу қабілеті де артып отырады. Мектептің міндеті тілді адамдар арасындағы қарым-қатынастың дамыған нәзік қҧралына айналдыру саналады. Әдістемелік пән ретінде ана тілін оқыту әдістемесі бастауыш білім стандарты белгілеп берген міндеттерді атқарады, яғни ойлау қабілеттерін дамыту, еркін пікірлей алу, ӛз пікірін ауызша және жазбаша дҧрыс баяндай алу, қоғам мҥшелерімен еркін сҧхбаттаса алу дағдылары мен іскерліктерін дамытуға қатысты әдістер мен тәсілдерді табады. Білу теориясына сәйкес, аналитикалық-синтетикалық жҧмыстардың кӛмегімен тілді бақылаудан жалпы қорытынды шығаруға, теориялық анықтама мен ережеге, солардың негізінде ауызша және жазбаша сӛйлеу қарым-қатынасына, дҧрыс жазу және дҧрыс айтуға ӛтеді. Оқушылар жанды тілдік қатынасқа дҧрыс сӛйлеу мен дҧрыс жазуды қарапайым теориялық мағлҧматтар негізінде игеру арқылы кіріседі. Олар тілдік материалдарды бақылау, талдау арқылы элементар теориялық ережелер шығарады, ҥйреген және игерілген теориялық қағидаларды іс жҥзіне саналы енгізеді. Мектепте ана тілін оқыту әдістемесінің мҧндай бағыты нағыз білімдерді меңгеру заңдылықтарына да, қазіргі заман дидактикасы міндеттеріне де сай келеді. «Білім туралы» заңда білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі қағидаттары белгілеп берілді: білім беру мен тәрбиенің гуманистік, демократиялық қасиетке ие екендігі; білім берудің ҥздіксіздігі мен бірізділігі; жалпы орта, сондай-ақ орта арнаулы кәсіптік-техникалық білімнің мәжбҥри екендігі; орта арнаулы, кәсіптік-техникалық білімнің бағытын: академиялық лицейде немесе кәсіптік-техникалық колледжде оқуды таңдаудың еркіндігі; білім беру жҥйесінің дҥниелік қасиетке ие екендігі; мемлекеттік білім стандарттары аясында білім алудың баршы ҥшін ашықтығы; білім беру бағдарламаларын таңдауға бірыңғай және сатылай жанасу; білімді болуды және дарынды ынталандыру; білім беру жҥйесінде мемлекет және қоғамдастық басқаруын ҥйлестіру1. Бҧл қағидаттер бастауыш білім беруде ана тілін оқыту әдістемесінің міндеттерін де белгілеп, анықтап береді. Заңда бастауыш білім жалпы орта білім алу ҥшін қажетті сауаттылық, білім мен дағды негіздерін қалыптастыруға қаратылғаны айтылған. Бастауыш сыныптарда ана тілін оқыту әдістемесі ӛзінің міндеттерін белгілегенде білім беру саласындағы мемлекеттік қҧжаттарға сҥйенеді. Соңғы жылдары тәуелсіздіктің арқасында білім беру саласын тҥбегейлі реформалау мемлекеттік саясаттың басты бағытына айналды. «Білім беру туралы» заң мен осы қҧжат негізінде жасалған «Кадрлар дайындау ҧлттық бағдарламасы» осыған дәл мысал бола алады. «Кадрлар дайындау ҧлттық бағдарламасында» білім беру саласын тҥбегейлі реформалау, дамыған демократиялық мемлекеттер деңгейінде, жоғары рухани-ақылақтық талаптарға жауап беретін жоғары білікті мамандарды дайындау Ҧлттық жҥйесін жасау басты мақсат етіп алынған2. Кадрлар дайындау саласындағы мемлекеттік саясат тҧлғаны интеллектуалды және рухани-ақылақтық жақтан тәрбиелеумен тығыз байланысты болған білім беру жҥйесі арқылы жан-жақты кемел тҧлғаны қалыптастыруды кӛздейді. Ана тілін оқыту әдістемесі пәні де білім беру ҥдерісін ҧйымдастыру қалыптары мен тәсілдерін жасауда жоғарыдағы мақсаттар негізінде жҧмыс жҥргізеді. Жалпы орта білімнің бір басқышы болған бастауыш білім 1-4 сыныптарды қамтиды. Ҧлттық бағдарламада айтылғандай, бҧл басқышта білім берудің жаңаша жҥйесі мен мазмҧнын қалыптастыру ҥшін мыналар қажет: 1 Ӛзбекстан Республикасының «Білім туралы» заңы. //Баркамол авлод — Узбекистон тараққиетининг пойдевори. — Т.: «Шарқ», 1997, 20-бет. 2 Ӛзбекстан Республикасының «Кадрлар дайындау Ҧлттық бағдарламасы». //Баркамол авлод — Узбекистон тараққиетининг пойдевори. — Т.: «Шарқ», 1997, 39-бет. оқушылардың қабілеттері мен мҥмкіндіктеріне сәйкес білім беруге сатылай жанасуды енгізу; білім берудің озат педагогикалық технологияларын, заманалық оқу- әдістемелік комплекстерді жасау және оқ-тәрбие ҥдерісін дидактикалық тҧрғыдан қамтамасыз ету, т.б. Ҧлттық бағдарламада білім беру жҥйесінің тҧтас ақпараттық базасын қалыптастыру бойынша берілген нҧсқаулар, ҥздіксіз білім беруді қамтамасыз ету барысындағы реформаларды іс жҥзіне енгізу бастауыш сыныптарда ана тілін оқыту әдістемесі пәнінің алдында кӛлденең тҧрған ӛзекті мәселелердің бірі саналады. Ана тілін оқыту әдістемесі психология мен педагогиканық да мағлҧматтарына сҥйенеді. Әдістеменің мәселелерін шешуде педагогикалық білімдер кӛмектеседі. Сондықтан да психологиы мен педагогика ғылымдары да әдістеменің әдіснамалық негіздері қатарына жатады. Педагогикалық психология адамға тәлім-тәрбие берудің психологиялық заңдылықтарын зерттеуді ӛзінің предметі етіп алады. Ол оқушыларда ойлаудың қалыптасуын зерттейді, ақыл-ой қызметінің тәсілдері мен дағдыларын меңгеру ҥдерісін басқару мәселелерін қарастырады, оқыту ҥдерісін жҥргізуге, педагог пен оқушылар арасындағы ӛзара қарым- қатынастарға және оқушылар тобындағы қатынастарға әсер ететін психологиялық факторларды, оқушылардағы индивидуалды-психологиялық айырмашылықтарды, ақыл-ой дамуы жағынан артта қалған балалармен жҥргізілетін тәлім-тәрбие жҧмыстарының ӛзіне тән ерекшеліктерін анықтайды. Мҧнымен педагогикалық психология әдістеме пәніне оқу материалын таңдауға, бастауыш сыныптарда ана тілінің мазмҧны мен кӛлемін, оқу материалын анықтауға және оларды сыныптар бойынша бӛлуді жҥйелі тҥрде жҥзеге асыруға кӛмектеседі. Оқытудың тиімді тәсілдері мен қалыптарын анықтауға, оқушылардың аналитикалық-синтетикалық қызметінің дҧрыс ӛсуіне кӛмектеседі. Әдістеме психология ғылымының мағлҧматтарына сҥйеніп оқытуда оқушылардың жас және индивидуалды ерекшеліктерін есепке ала отырып жанасу мҥмкіндігіне ие болады. Ана тілін оқыту әдістемесі психолингвистика ғылымымен де тығыз байланыста. Психолингвистика әдістемеге сӛйлеу туралы — пікірді дҧрыс жеткізу тҥрлерін белгілейтін факторлар, «сӛйлеуді қабылдау сигналдары» аппараты, индивидуалды қатынасқа және бҧқаралық байланысқа сӛйлеу әсерінің пайдасы туралы мәлімет береді. Бҧл мәліметтер әдістемелік мәселелерді шешу ҥшін, әсіресе байланыстырып сӛйлеуді дамыту әдістемесі ҥшін аса қажетті саналады. Бастауыш сыныптарда ана тілін оқыту әдістемесі дидактикамен, яғни білім берудің жалпы теориясымен де байланысады. Әдістеме дидактика белгілеп берген заңдылықтар, ереже-қағидаларға сҥйенеді. Дидактикалық қағидаттарға, яғни қарастырылған материалдың ғылыми, сәйкес екендігіне, тіл және материалды ҥйрету мен нығайтуда кӛрнекілік, саналылық, білім, дағды және іскерліктің тиянақтылығына, тҧрақты қайталауға, оқушылардың таным қызметінің белсенділігіне, дербестік, оқытуды ӛмірмен, балалардың қызығуларымен байланыстыра жҥргізуге мойынсҧну мектепте оқытылатын барлық сабақтардан, соның ішінде ана тілінен де оқу ҥдерісін ҧйымдастыруға аса қажет. Ана тілі әдістемесі жалпы педагогикамен де байланысты болып келеді. Мектептегі әрбір сабақ, соның ішінде ана тілі де тек қана білім беру, дағды мен іскелікті қалыптастырумен шектелмейді, баланық санасын дамыту мен тәрбиелеу де соның еншісінде. Расында да ана тілін оқыту ҥдерісінде балалардың дҥниетанымы қалыптасады, таным қабілеті дамиды, ақыл-ой, ақылақтық, эстетикалық жақтан дамиды, мінездерінде белгілі бір оңды ӛзгерістер байқалады, еңбек етуге ҥйренеді, т.б. Педагогика ғылымы балаларды жан-жақты дамыту мен оларды тәрбиелеу мәселелерін ғылыми негіздеп береді. Ана тілін оқыту әдістемесі педагогика ғылымының жаңалықтарына, оның ғылыми істеп шыққан мағлҧматтарына сҥйенеді. Ана тілін оқыту әдістемесін жалпы педагогикамен байланыстыру әсіресе бастауыш сыныптарда аса қажет. Кіші жастағы оқушылардың топтық және жеке оқу қызметінде қажетті кӛптеген әдеттерімен дағдылары әлі тәрбиеленбеген болады. Ҧжымшылдық, топпен тез араласу, тыңдау, оқу мен жазу, белсенді және дербес жҧмыс істеу, барлық жҧмысты тиянақты істеу сияқты әдеттер мен дағдылар оқытушы мен мектеп жҥргізетін жалпыпедагогикалық шаралар жҥйесін қҧрайды. Тәрбиенің осыған ҧқсаған теориялық және практикалық мәселелерін педагогика жасайды. Оқытушы педагогикалық талаптарды жҥзеге асырғанда ғана ана тілін оқытуды тәлім- тәрбие тҧрғысынан пайда келтірерліктей етіп ҧйымдастыра алады. Ана тілн оқыту әдістемесі қазақ тілінің белгілі мӛлшерде теориялық тҧрғыдан игеруді де кӛздейді. Сондықтан да тіл білімінің фонетика мен фонология, лексикология мен фразеология, сӛзжасам мен этимология, грамматика (морфология, синтаксис), стилистика, сондай-ақ орфоэпия, графика, орфография секілді салалары ана тілін оқыту әдістемесінің маңызды негізі саналады. Фонетика мен фонология графикамен баланысты сауат ашу әдістемесін жасауға, элементар оқу дағдысын қалыптастыруға негіз болады. Фонетика мен графиканық фонетикалық қағидат негізінде жазылатын емле қағидаларын игеруде де маңызы зор. Кӛркем жазу әдістемесі графика теориясына негізделеді. Лексикологияны білу мектепте сӛздік жҧмысын (мағынасы жуық және қарама-қарсы мағыналы сӛздерге қатысты тҥрлі жаттығулар орындау, кӛп мағыналы сӛздер, олардың мағыналық ерекшеліктері ҥстінде жҧмыс істеу) дҧрыс ҧйымдастыру ҥшін ӛте қажет. Сӛздің қҧрамы мен сӛзжасамды ҥйренуде әдістемеге сӛзжасам, этимология, грамматика негіз болады. Морфология мен синтаксис дерексіз тілдік қҧбылыстарды қалыптас- тыруды, тілдің қҧрылысы туралы тҥсінік пайда етуді дҧрыс ҧйымдастыруға, грамматикалық ҧғымдарды дҧрыс жазу мәселелерін шешуде пайдалануға мҥмкіндік тудырады. Грамматикадан білімі нашар оқушыларда емле және пунктуациядан дағды және іскерліктерді қалыптастыру мҥмкін емес. Грамматиканың оқушылар тілін дамытудағы маңызы зор, себебі грамматика сӛз тҧлғаларын дҧрыс қҧрастыру, сӛз тіркесінің қҧрамындағы сӛздерді ӛзара дҧрыс байланыстыру және сӛйлемді дҧрыс қҧрастыруға баулиды. Дҧрыс жазуды оқыту әдістемесінің дамуында қазақ тілінің емлесі теориясын есепке алу талап етіледі. Оқу әдістеме әдебиет теориясына негізделеді, себебі оқушылар кӛркем шығарманы іс жҥзінде талдайды, оларға әдебиеттанудан теориялық мағлҧ- маттар берілмейді, дегенмен әдістеме әдеби шығарманың дҥниеге келу заңдылықтарын, олардың оқушыларға әсерін, әсресе әдебиеттануға тиісті тақырыптардан туындының идеялық мазмҧнын, тақырыбы мен сюжетін, композициясын, жанрын, бейнелеу қҧралдарын есепке алу керек. жүктеу/скачать 0,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|