П. Е. Бекбау Қабылдаған: б.ғ. к., доцент

Орындаған: ДФ-31 тобының студенті

П.Е.Бекбау

Қабылдаған: б.ғ.к., доцент

Г.К. Алшынбекова

Қарағанды қаласы, 2020 жыл

Мазмұны

Кіріспе......................................................................................................................3

1 Аутистік спектрінің бұзылысы бар балалардың қазіргі кезеңдегі дамуына ғылыми-теориялық көзқарас......................................................................................5

1.1 Аутистік спектрінің бұзылысы бар балалардың психофизикалық даму үдерісі.....................................................................................................................5

1.2 Аутистік спектрдің бұзылысы бар балаларды дамыту бойынша түзету-дамыту жұмыстарын гимнастика элементтері арқылы ұйымдастыру.................12

Қорытынды............................................................................................................19

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі............................................................................21

Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі қазіргі таңда аутистік спектрінің бұзылысы бар адамдар әртүрлі мәселелерден зардап шегеді: тамақ аллергиясы, депрессия, обсессивті мәжбүрлеу, назар аудару мен шоғырландыру жеткіліксіздігімен гиперактивтілік және психофизикалық дамымауы. Бірақ, зерттеушілердің пікірінше, басты кемшілік - басқа адамдардың ойлары, тілектері мен қажеттіліктері сіздікінен өзгеше екендігін түсінудің қиындығы. Әдетте балалар бұған төрт жасында келеді, ал аутист адамдар, былайша айтқанда, соқыр санаға ие: олар өздері ойлаған нәрсені басқалардың ойында, ал өздері сезетін нәрсені басқалар сезеді деп санайды. Олар ересектерге еліктеуді білмейді, және алғашқы жылдары еліктеу - бұл оқытудың ең маңызды құралы. Еліктеу арқылы балалар белгілі бір ым мен мимиканың нені білдіретінін тани бастайды. Аутист адамдар үлкен қиындықпен серіктестің ішкі жағдайын оқиды, олардың көмегі арқылы жасырын сигналдар қалыпты адамдар бір-бірін оңай түсінеді. Сонымен бірге аутист адамдар айналасындағыларға салқын және немқұрайлы қарайды деп сену дұрыс емес.

Зерттеу барысында балалар аутизмінің ерекшеліктері, оның формалары, аутизм себептері және психологиялық көмек әдістері туралы әдебиеттер зерттелді. Бұл ақпарат қоғам үшін пайдалы, ондай адаммен кездескенде, адам онымен өзін қалай ұстау керектігін және мүмкіндігінше қалай көмектесу керектігін біледі.

Гимнастика – арнайы жаттығулар жүйесінен тұратын, адам денсаулығын нығайту және оның денесінің үйлесімді дамуы үшін қолданылатын дене шынықтыру мен әдістемелік тәсілдер. Аутистік спектрінің бұзылысы бар балалардың психофизикалық (ойлау, көру, есту, иіс сезу және тағы да басқа танымдық қасиеттері) қасиеттерін гимнастика арқылы түзетуге болады. Ол үшін бала мен ең алдымен гимнастикалық жаттығуларды өткізбестен бұрын, олардың психофизикалық қасиеттерін, қызығушылықтарын және сондай-ақ дағды мен қабілеттерін білу қажет.

Зерттеу пәні: аутистік спектрінің бұзылысы бар балалардың гимнастика элементтері арқылы психофизикалық дамуы.

Зерттеудің нысаны: аутистік спектрінің бұзылысы бар балалардың психофизикалық дамуы.

Зерттеудің обьектісі: аутистік спектрінің бұзылысы бар балалардың психофизикалық қабілеттерін гимнастика элементтері арқылы дамыту процесі.

Зерттеудің мақсаты: аутистік спектрінің бұзылысы бар балалардың психофизикалық қабілеттерін дамыту.

Зерттеудің міндеттері:

- аутистік спектрінің бұзылысы бар балалардың қазіргі кезеңдегі дамуына ғылыми-теориялық көзқарасты қарастыру;

- аутистік спектрінің бұзылысы бар балалардың психофизикалық даму үдерісін зерттеу;

- аутистік спектрдің бұзылысы бар балаларды дамыту бойынша түзету-дамыту жұмыстарын гимнастика элементтері арқылы ұйымдастыру

- жалпы тақырып бойынша қорытындылау.
1 Аутистік спектрінің бұзылысы бар балалардың қазіргі кезеңдегі дамуына ғылыми-теориялық көзқарас
1.1 Аутистік спектрінің бұзылысы бар балалардың психофизикалық даму үдерісі
Аутизм — (гр. autos - өзім) - адамның сыртқы дүниеден оқшауланып, өзімен-өзі болып, іштей сары уайымға салынған кездегі көңіл- күйі. Бұл терминді 1912 жылы Э. Блейлер адамның ішкі эмоциялық кажеттіліктерімен реттелетін және шынайы әрекеттерге тәуелділігі шамалы аффективтік саланың айрықша түрін белгілеу үшін енгізген. Аутист балалардың есте сақтау қабілеті жоғары болады. Математика және музыкадан дарынды, бірнеше тілдерді меңгеруі де мүмкін. Бірақ бұл қасиеттер әдеттегі жастан кейінірек байқалады. Сондықтан да бұндай балалар арнайы интернаттарда емес, кәдімгі жанр ортасында тәрбиеленуі қажет [1].

Аутизм – бала дамуындағы ауытқушылықтың ауыр түрі, ол әлеуметтік ортамен қарым-қатынастың жоқтығын білдіреді. Симптом ретінде аутизм көптеген психикалық ауруларда кездеседі, бірақ кейбір жағдайларда ерте жастан байқалып, бала дамуына кері әсерін тигізеді. Бұл жағдайды ерте балалық аутизм (БЕА) синдромы дейді.Ол болса психикалық даму зақымдалуының бір нұсқасы ретінде қарастырылады. Сонымен қатар бала бойында аутизмнің кейбір клиникалық көріністері байқалса оны аутистикалық тұлғалық қасиеттер деп атайды. Нақты симптом ретінде 2-3 жасқа қарай қалыптасуы мүмкін.

Қазіргі уақытта аутизмнің нақты себептері анық зерттелмеген. Көп ғалымдардың деректері бойынша аутизммен ауырған балалардың себебі орталық жүйке жүйесінің бұзылуы салдарынан болады. Тұқым қуалаушылық фактордың әсері мол екенін көптеген зерттеушілер мойындайды. Сонымен бірге мидың органикалық зақымдалуы да аутист балаларда жиі кездеседі.

Тұқым қуалаушылық хромосомалық өзгерістер, зат алмасу өзгерістері, анасы жүкті және туу кезінде алған жарақаттар, нейроинфекциялар т.б. барлығы да жағымсыз әсер ету мүмкіндігі бар.

Кейде аутист бала туған кезде ерекше болады солғын, тамақ сұрап мазаламайды, жөргек суланса және бір жері ауырса сезбейді, өскен кезде ештеңеге қызықпайды, кейбір сөздерді немесе сөйлемдерді қағып алып, түсінбей қайталай береді. Жақын адамдармен анасымен байланысты симбиотикалық, сондықтан жақын адамдарды түсіну, аяу, көну деген ұғым жоқ.

Аутист бала ерке, тәртіпсіз сияқты әсер береді, бірақ диагнозды ерте қойып, ерте емдесе баланы жазып алуға болады. Аутист бала ешкіммен араласпайды, тұйық болады.

Жалпы тұйық мінез әр түрлі себептерге байланысты [2]:

-Баланың жеке мінезіне

- Көру мен есту кемістігіне

- Зияттың жетілмеуіне

- Сөйлеу аппаратының бұзылғандығына

- Невротикалық өзгерістерге

- Ұзақ уақыт қарым-қатынассыз қалғандыққа (госпитализм)

Аутист бала қоршаған ортаға, қоғамға мүлде қызықпайды. Тұрақты қорқыныштары пайда болып тұрады, өзіне-өзі агрессиялы, қол жұмсағысы келуі де мүкін. Бала өскен сайын сөйлеу мен зият (интеллектісі) дамуы төмендейді. Аутист балалардың назарын адамға, басқа нысанға аудару және бірнәрсе үйрету қиын. Ауру бала өзіне айтқан сөздерге мән бермейді, сұрақтарға және атын атап шақырғанға көңіл аудармайды, естімейтін керең сияқты болып көрінеді.

Л.Каннер аутизмді нақты психикалық дамудың бұзылуы деп тапқан және келесі көрсеткіштерін ажыратқан [3] :

- жалғыздықты жақсы көру;

- ешқашан адаммен көзбе-көз кездеспеу;

- мимикасының, дауысының, дыбысының ырғағының, жестарының болмауы;

- бағытының шарттары тұрақты болуына тырысуы бәрі біркелкі болып өзгермеуі керек;

- эмоциялық тұрғыдан ешкіммен араласпау;

- біркелкі қимылдарды қайталай береді.

Аутист баланың сөйлеу процесі бұзылғандықтан, олардың 50 пайызында мутизм болады және эхолалия жиі болады.

Аутист бала сұрақ қоймайды және жауап та бермейді, мимика, ым-ишарат (жест) арқылы қарым-қатынас жасаудан бас тартады. Аутист балаларды 4 топқа бөлуге болады [4]:

1. Аурудың ауыр көрінісімен сипатталатын топтағы балалар безушілік, ортадан оқшаулау, еш нәрсеге көңіл аудармау ерекшеленеді, көп уақытын түңілумен өткізеді. Мұндай балалар сөйлемейді, адамдарға, адамның көзіне және бір нәрсеге көзін тікпейді, күлмейді, жыламайды. Атын атап шақырғанда үндемей, дыбыс шығармай, ешқандай реакция білдірмейді. Олар бір жері ауырып жарақаттанса, қарындары ашып, тоңғанды сезбейді. Үй ішінде бағытсыз ары-бері жүреді, жиһаздардың үстіне шығады, терезенің алдында тиспесең бірнеше сағаттар бойы отыра береді. Үлкен адам мұндай баланың назарын аударайын деп тырысқан жағдайда, бала айқайлайды, жылайды, төбелеседі, түкіреді, тырнайды, яғни қатты қарсылық көрсетеді.

2. Бұл топтың балалары адамның көзіне тіке қарамайды, басқа нәрселерге де көзін тіке қадап, бағытты түрде қарай алмайды, бірақ нәрселердің өздері, өздерінің түрлері мен дыбысымен сыртқы пішінімен балалардың назарын өздеріне аудартқызады. Мысалы: кілем немес алаша біткенше жүре береді. Бұл балалардың бір қалыптылығы сағаттар бойы терезеде отырып бір бағытқа қарап отыра береді. Ал бір нәрсе керек болса, олар үлкен адамды ертіп апарып, керекті нәрсеге қолын салады.

3. Балалар аздап белсенді, олар қоршаған ортадан толық безбеген бетінде қорқыныш бар, қимылдары еркін емес, сөздері түсініксіз, бір сөзді қайталай береді, күрлмеліп сөйлейді, қимылдары импулсьсивті, яғни отырып-отырып аяқастынан жүгіріп кетеді, өзін-өзі жарақаттайды. Бұл топтағы балалар өте дауласқыш, еш өкінбейді, бәрін керісінше жасайды. Бала өзіне ұрысқанды қалайды,тек өзі сөйлейді, ешкімді тыңдамайды, сөйлеткізбейді. Сөйлегені өте жылдам, дыбысы қатты. Сөзі монолог түрінде. Кейде ересек адам сияқты, күрделі сөздермен сөйлейді, бірақ мағынасын түсінбейді. Сөз қоры жақсы, бірақ та диалог құрастыра алмайды.

4. Бұл балаларда аутизмнің жеңіл түрі. Балалардың мимикасы шектеулі, алаңдаушы болып келеді, сондықтан сөздері жай, көздеріне қарай алады, бірақ тұрақсыз. Олар ұялшақ, жасқаншақ болып келеді. Олар өтірік айту, алдауды білмейді.

Аутистік спектрінің бұзылысы бар балалардың негізгі психофизиологиялық сипаттамаларын қарастырайық [5]:

Қиял

1. Сөздердің мағынасын және олардың күрделі ассоциацияларын түсіну: әңгіме, әдебиет, әсіресе көркем әдебиет, ауызша әзіл (олар қарапайым әзілдерді түсінсе де). Нәтижесінде, бұл балаларда мұндай қарым-қатынасқа деген ынта жеткіліксіз, дегенмен олар бұл үшін қажетті дағдыларға ие болуы мүмкін.

3. Болып жатқан нәрсені біртұтас түсінудің орнына қоршаған ортадағы заттардың олардың назарын аударатын кішігірім немесе елеусіз жақтарын таңдау тенденциясы (мысалы, адамға емес, сырғаға деген қызығушылық; дөңгелегі емес, бүкіл ойыншық пойызы).

4. Заттармен немесе ойыншықтармен немесе басқа балалармен және ересектермен ойнағанда қиялды қолдана алмау.

Сөйлеу.

Сөйлеудің бұзылуы 3 жылдан кейін айқын көрінеді. Кейбір науқастар өмір бойы сөйлемей қалады, бірақ сөйлеу дамыған жағдайларда, көптеген аспектілерде бұл қалыптан тыс болып қалады. Дені сау балалардан айырмашылығы, түпнұсқа тұжырымдарды құрудан гөрі бірдей сөз тіркестерін қайталау үрдісі бар. Мұндай балалардың сөйлеуінде дыбыстардың ауысуы, септік құрылымдарды дұрыс қолданбау сирек емес. Аутизммен сөйлеуді дамыту деңгейіне қарамастан, оны бірінші кезекте қарым-қатынас мақсатында пайдалану мүмкіндігі зардап шегеді.

Ауызша емес қарым-қатынас. Қимылдарды, мимиканы, дене қимылын пайдаланудағы қиындық. Меңзейтін қимыл жиі кездеспейді. Бала ата-ананы қолынан алып, затқа апарады, әдеттегі орналасқан жерге барып, оған зат берілуін күтеді.

Көру. Нысанды «қарап» көріңіз. Тақырыпты көзбен бақылаудың болмауы. Қараудың «мағынасыз» затқа шоғырлануы: жарық нүктесі, жылтыр беттің ауданы, тұсқағаздың өрнегі, кілем, жыпылықтайтын көлеңкелер. Саусақтарыңызды бетіңізге бұрып, қолдарыңызға қарау кезеңінде кешігу. Жарқын нысандар, олардың қозғалысы, айналуы, жыпылықтауы туралы ойлауға деген тұрақты ниет. Көрнекі сезімнің стереотиптік өзгерісінің ұзақ индукциясы (жарықты қосқанда және сөндіргенде, есіктерді ашып-жапқанда, көзілдірікті, сөрелерді, айналдыру дөңгелектерін, мозаикаларды құю және т.б.). Ерте түсті дискриминация. Дәл осы типтегі ою-өрнектердің суретін салу. Көрнекі жоғары сезімталдық: қорқыныш, жарық қосылған кезде айқайлау, перделер алшақтау; қараңғылықты қалау [6] .

Есту

Тактильді сезімталдық. Ылғал жөргектерге, шомылуға, тарауға, тырнаққа, шашқа кесілген реакция. Киімнің, аяқ киімнің нашар төзімділігі, шешінуге деген ұмтылыс. Жыртылу сезімінен рахаттану,. Сезім көмегімен қоршаған ортаны зерттеу.

Сезімталдық. Көптеген тағамдарға төзбеушілік. Талпыну жеуге жарамсыз. Жеуге болмайтын заттарды, тіндерді сору. Қоршаған ортаны жалап көру.

Иіс сезгіштік. Иістерге жоғары сезімталдық. Иіскеу арқылы қоршаған ортаны зерттеу.

Проприоцептивті сезімталдық. Денені, аяқ-қолды кернеу арқылы аутостимуляцияға бейімділік, құлаққа өзін соғу, есіндіру кезінде оларды шымшу, колясканың бас жағына, бас тақтасына соғу. Айналдыру, лақтыру, орынсыз күлімсіреу сияқты ересек адаммен ойнау.

Зияткерлік даму. Өмірдің алғашқы айларындағы мағыналы көзқарастың ерекше мәнерлілігі туралы әсер. «Ақымақтық» әсері, қарапайым нұсқауларды түсінбеу. Зейіннің нашар концентрациясы, оның тез қанықтылығы. «Далалық» мінез-құлық хаосты көші-қонмен, зейінін шоғырландыруға қабілетсіздігімен, емделуге реакциясының болмауы.

Шектен тыс назар аудару. Белгілі бір объектіге көп көңіл бөлу. Бастауыш өмірдегі дәрменсіздік. Өзіне-өзі қызмет ету дағдыларын қалыптастырудағы кешеуілдеу, оқыту шеберлігінің қиындықтары, басқа адамдардың іс-әрекеттеріне еліктеуге бейімділігі. Пәннің функционалдық мағынасына қызығушылықтың болмауы. Белгілі бір салалардағы білімнің үлкен қоры. Оқуды тыңдауға деген сүйіспеншілік, өлеңге деген қызығушылық. Фигураға, түске, өлшемге қызығушылықтың жалпы кескінге қарағанда басым болуы. Белгіге деген қызығушылық: кітап мәтіні, хат, сан және басқа белгілер. Ойындағы рәміздер. Бейнеленген объектіге қызығушылықтың шындықтан гөрі басым болуы. Өзін-өзі таңдайтын қызығушылықтар (белгілі бір білім салаларында, табиғатта және т.б.). Әдеттен тыс есту жады (поэзия, басқа мәтіндерді жаттау). Әдеттен тыс көрнекі жады (маршруттарды есте сақтау, парақтағы белгілердің орналасуы, грампластинка, географиялық карталарда ерте бағдарлау). Уақыттық қатынастардың ерекшеліктері: өткен мен бүгіннен алған әсерлерінің бірдей өзектілігі. Стихиялық және берілген әрекеттегі интеллектуалды белсенділіктің «жылдам зеректік» арасындағы айырмашылық.

Ойын әрекетінің ерекшеліктері [7] .

Ойын әрекеті баланың бүкіл балалық шағында, әсіресе мектепке дейінгі жаста, рөлдік ойын алдыңғы қатарға шыққан кездегі психикалық дамуын айтарлықтай анықтайды. Аутизм белгілері бар балалар кез-келген жаста өз құрдастарымен сюжеттік ойындар ойнамайды, әлеуметтік рөлдерді қабылдамайды және өмірдегі нақты қарым-қатынасты бейнелейтін ойындардағы жағдайларды қайталамайды: кәсіби, отбасылық және т.б. Аутизмнен туындаған әлеуметтік бағыттың жеткіліксіздігі бұл балаларда тек рөлдік ойындарға ғана емес, тұлғааралық қатынастарды көрсететін фильмдер мен телешоуларға қызығушылықтың жоқтығынан көрінеді.

Білім беру қызметі.

Қойылған мақсатқа сәйкес кез-келген ерікті іс-әрекет балалардың мінез-құлқын нашар реттейді. Ақаулықтың ауырлығына байланысты аутистік спектрінің бұзылысы бар баланы жеке білім беру бағдарламасына немесе жаппай мектеп бағдарламасына жазуға болады. Мектепте ұжымнан оқшаулаунап жүреді, бұл балалар қалай қарым-қатынас жасауды білмейді, достары жоқ. Олар көңіл-күйдің өзгеруімен, мектеппен байланысты жаңа қорқыныштың болуымен сипатталады. Мектептегі белсенділік үлкен қиындықтар туғызады, мұғалімдер сабақта пассивтілік пен зейінсіздікті атап өтеді. Үйде балалар тапсырмаларды тек ата-аналарының бақылауымен орындайды, қанықтылық тез пайда болады, пәнге деген қызығушылық жоғалады. Мектеп жасында бұл балаларға «шығармашылыққа» деген құлшыныстың артуы тән. Олар өлеңдер, әңгімелер жазады, олар кейіпкерлері болған оқиғаларды құрастырады. Оларды тыңдайтын және қиялға кедергі жасамайтын ересектерге таңдамалы қосылыс бар. Көбінесе бұл кездейсоқ, таныс емес адамдар. Бірақ әлі де ересектермен бірге белсенді өмір сүрудің, олармен тиімді қарым-қатынас жасаудың қажеті жоқ. Мектепте оқу жетекші оқу іс-әрекетіне қосылмайды. Қалай болғанда да, аутист баланың оқу тәртібін қалыптастыру, өзіндік «оқу стереотипін» қалыптастыру үшін арнайы түзету жұмыстары қажет. Аутистік спектрінің бұзылысы бар балалардың едәуір бөлігі үшін «академиялық» компоненттің деңгейімен, сау күнтізбелік уақытта олармен бірлескен оқу ортасында алынған сау құрдастарының білімімен байланысты біліктілік білімі қол жетімді және көрсетіледі. Инклюзия формальді түрде салыстырылатын психовербалдық даму деңгейіне ие және мектепке барар алдында баланың оған дайындық тәжірибесінде балалар тобында болған жағдайда оңтайлы болатын аутистік спектрінің бұзылысы бар балаларға өте қолайлы. Сонымен қатар, интеллектуалды қабілеттері жоғары болса да, бұл балалар инклюзия жағдайында бастауыш білім беруді ойдағыдай игеру үшін олардың ерекше білім беру қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жүйелі психологиялық-педагогикалық және ұйымдастырушылық қолдауды қажет етеді [8] .

Аутистік спектрінің бұзылысы бар білім алушылармен түзету жұмысы бағдарламасын қалыптастырудың негізгі қағидаттары [9]:

- баланы сыныптағы оқу жағдайына біртіндеп, жеке мөлшерлеп енгізу қажеттілігі;

- әлеуметтік тұрмыстық дағдылар мен қарым-қатынас дағдыларын дамытуға байланысты проблемалар туындаған кезде тьютордың мөлшерленген және уақытша көмегі қосылуы тиіс;

- оқытушымен (жеке немесе балалар тобында) тиісті оқу мінез-құлқының формаларын, қарым-қатынасқа түсу және мұғаліммен өзара әрекеттесуді реттеу, мақтау мен ескертулерді барабар қабылдау бойынша қосымша сабақтар өткізу;

- жеке нұсқаулықтан мұғалімнің ұйымдастырушылық көмегіне қол жетімді болатын сыныптағы алдыңғы, арнайы орынға біртіндеп көшу қажеттілігі;

- білім алушылардың жаңа оқу материалын меңгеруін бақылау үшін және негізгі бағдарламаны меңгеруде түзету көмегін көрсету үшін жеке педагогикалық сабақтардың қажеттілігі;

- оқу материалын фронтальды және жеке сабақтар жағдайында беру кезінде ақпаратты игеру ерекшеліктері және аутизм кезінде дағдыларды дамыту ерекшеліктері ескерілуі керек;

- баланың оқу тапсырмаларын өз бетінше орындауын ұйымдастыру кезінде сынып сабақтарында баланың жұмысын қолдайтын және ұйымдастыратын тапсырмалар түрлері қолданылуы тиіс;

- арнайы ұйымды үзіліс кезінде оқытудың бастапқы кезеңіндегі маңыздылығы, оны құрдастарымен байланыста тәжірибе жинауға мүмкіндік беретін іс-шараларға қосу;

- түзету бағдарламасына оқытудың арнайы бөлімдерін енгізу қажеттілігі: қоршаған әлем туралы идеяларды қалыптастыру, түсіну қабілетін дамыту, болашақ туралы идеяларды дамыту, жоспарлау, таңдау, салыстыру, болып жатқан кездегі себеп-салдарлық қатынастарды түсіну қабілетін дамыту;

- балалардың ауызша қарым-қатынасын дамыту, диалог жүргізу, басқалармен өз ойларымен, әсерлерімен, тәжірибелерімен бөлісу үшін арнайы түзету жұмыстары қажет;

- жақын ересектер мен серіктестерге назар аударуды дамыту, басқа адамдармен не болып жатқанын, олардың қарым-қатынастарын, тәжірибелерін түсінуге арнайы көмек көрсету;

- мұғалімге баламен эмоционалды қарым-қатынасты дамытуға, оны қабылдағанына, оған жанашырлыққа, сыныпта сәтті болғанына сенімді болу үшін арнайы көзқарас қажет;

- бұл көзқарасты аутистік спектрінің бұзылысы бар баланың серіктестеріне оның күшті жақтарын баса көрсету. Нақты мінез-құлықтағы көзқарасы арқылы оған деген жанашырлықты көрсету;

- аутистік спектрінің бұзылысы бар баланың бастауыш мектебіндегі оқу процесі баланың мұғалімдермен және қатысушылармен, отбасы мен мектептермен өзара әрекеттесуін оңтайландыратын психологиялық сүйемелдеумен қамтамасыз етілуі керек;

- бастауыш білім беру кезеңінде аутистік спектрінің бұзылысы бар бала білім беру мекемесінен тыс білім беру кеңістігін жеке мөлшерленген және біртіндеп кеңейтуді қажет етеді [10].

1.2 Аутистік спектрдің бұзылысы бар балаларды дамыту бойынша түзету-дамыту жұмыстарын гимнастика элементтері арқылы ұйымдастыру

Отандық және шетелдік тәжірибе көрсеткендей, сапалы медициналық-психологиялық және педагогикалық көмек аутистік спектрінің бұзылысы бар балалардың көпшілігіне білім алуға, мамандық игеруге және тәуелсіз, толыққанды өмір сүруге мүмкіндік береді. Алайда аутистік спектрінің бұзылысы бар балаларын жүйелі түрде кешенді абилитациялау және оңалту тек арнайы ұйымдастырылған жағдайда және осы мәселені жетік білетін мамандардың қатысуымен мүмкін болады. Сонымен қатар, заманауи зерттеулер аутистік спектрінің бұзылысы бар балаларға және олардың отбасыларына күтімнің тиімділігі көбіне осы жұмыстың уақытына байланысты екенін көрсетеді. Ерте диагностикалау және көмек бағдарламасын уақытында бастау бүкіл түзету-педагогикалық әсердің жетістігінің шешуші факторы болып табылады [11].

Аутизмнің жеке белгілері 1,5 жасқа дейін кездеседі және, негізінен, қарым-қатынастың, сөйлеудің, стереотипті ойындар мен тәртіптің бұзылуында, жақын ересек адаммен эмоционалды байланыстың болмауында және т.б. көрінеді деп болжаймыз. Баланы коммуникативті дағдыларды дамытуға, мінез-құлықты түзетуге және когнитивті салаға бағытталған алғашқы көмек жүйесіне уақытында енгізу бар бұзушылықтарды айтарлықтай жеңіп, сонымен қатар тұлғаның одан әрі бұзылуына жол бермейді.

Аутистік спектрінің бұзылысы бар балалармен жұмысты ұйымдастыру үшін тапсырмалар анықталды және түзету-дамытушылық ықпал ету кезеңдері қарастырылып шықты.

Аутистік спектрінің бұзылысы бар кішкентай балалармен түзету-дамыту жұмысының міндеттері [12]:

1) Қарым-қатынас дағдыларын дамыту.

2) Мінез-құлықты түзету.

3) Танымдық сфераның дамуы.

Гимнастика - дене тәрбиесі жүйесінің негізі. Дене тәрбиесі жүйесінде қандай жаттығу болсын, барлығы гимнастикалық жаттығулардың негізін құрайды. Айталық, жалпы дамыту жаттығулары - спорттың барлық түрінде, ең әуелі денені қыздыру үшін, арнаулы жаттығуды орындау үшін дайындықтан басталады. Мысалы, таңертеңгілік бой жазу жаттығуларының жиынтығы-гимнастикалық жалпы дамыту жаттығулар жиынтығынан тұрады. Міне, сондықтан да гимнастикалық жаттығулар бүкіл спорттың негізін қалайды. Гимнастика - адамның дұрыс қозғалысының, күш - қуатының, сымбаттылығының, т.б. адам бойындағы барлық қабілет - қасиетінің дұрыс қалыптасуының негізгі көзі, денсаулығының дұрыс қалыптасуы. Жалпы адамның адами болмысын қалыптастырады. Гимнастикамен шұғылдану деген сөз - адамның өзін-өзі тіршілікке қалыптасуға дайындауы болып табылады. Гимнастикамен шұғылдану, негізінен екі бағытта жүреді.

Біріншісі - гимнастиканың негізін қалайтын жалпы дамыту жаттығулары. Сондықтан, негізгі гимнастика деп аталады. Негізгі гимнастика барлық жаттығулардың негізгі жиынтығы болып табылады [13].

- Гигиеналық гимнастика - денсаулықты қалыптастыратын, таңертеңгілік бой жазу жаттығуларының жиынтығы, сондай-ақ өндірістік гимнастика және арнаулы емдеу гимнастикасы.

- Ырғақты гимнастика - негізгі мақсаты әр адамның дене жағынан дамуына байланысты және жалпы денсаулығына байланысты шұғылданады. Жалпы дамыту жаттығуларының мақсатты түрде белгілі бір уақыт аралығында үздіксіз орындалуы.

- Атлетикалық гимнастика - жалпы дамыту жаттығуларының арнаулы мақсатты түрде дене құрылысын жетілдіру үшін қолданылады. Бірақ бұл жаттығулар арнаулы гимнастикалық жабдықтармен орындалады. Айталық батпан, қосшоқпарлы батпандармен орындалатын жаттығулар болса, сондай-ақ, тренажерлық аспап-құралдарда орындалады. Атлетикалық гимнастика негізінен - жалпы дамыту мақсатында спорт ретінде де қарастырылады.

Екіншісі - спорттық гимнастика. Спорттық гимнастика бірнеше жекелеген спорт жаттығуларынан тұрады. Бұл жаттығулар жекеленген спорт түрі болып есептеледі. Ерлердің жабдықтары - керме, шығыршық, қоссырық, кіші және үлкен ағаш ат және еркін жаттығу. Әйелдердің жабдықтары - бөрене, үлкен ағаш ат, әр түрлі биіктегі қоссырық және еркін жаттығу.

Спорттық акробатика - жұптасып және топтасып орындалатын акробатикалық жаттығулар. Гимнастиканың бір түрі ретінде қаралатын аса күрделі жаттығу [14].

Көркем гимнастикамен әйелдер шұғылданады. Жалпы көркем гимнастикасының орындалуы би қозғалысына негізделген, қолда әр түрлі құрал-жабдықтарды ұстап жүріп немесе лақтыра отырып, сол құралдың қозғалысымен бірге билеп жүріп орындалады.

Гимнастика сабағының қауіпсіздік ережесі

Ең әуелі гимнастика сабағы басталмас бұрын, сабақтың қауіпсіздік ережесін үйрену керек. Мұғалімнің тұжырымдамасымен орындалады. Гимнастикамен арнаулы шұғылданушы өзі сақтана жүріп, спортпен шұғылданудың жалпы ережесін білуі керек. Содан кейін, әріптесін сақтандыра білуі керек. Мұны орындау әр спортшының міндеті.

1. Гимнастикалық жабдықта белгілі бір уақытта бірнеше адамның жаттығу орындауына болмайды.

2. Тіреліп секіру кезінде спортшының жүгіретін жолында және секіріп түсетін жерінде тұруға болмайды.

3. Спорт жабдықтарында жаттығуды орындайтын жерге секіріп түскенде міндетті түрде екі аяқты бүгіп түсу керек.

4. Арқан бойымен төмен түскенде екі аяқпен демеп, екі қолмен кезек ұстап асықпай түсу керек.

5. Қандай да болсын құрал-жабдықта орындалатын жаттығуларды мұғалімнің рұқсатынсыз бастауға болмайды.

6. Гимнастикалық таяқшасы немесе секіртпемен жаттығу орындағанда жақын тұрған әріптесіне тигізіп алмауды мұқият қадағалауы керек.

7. Спорт құралдарында мұғалімнің немесе әріптесіңнің көмегінсіз күрделі жаттығулар орындауға болмайды.

8. Спорт құралдарында жаттығуды орындамас бұрын міндетті түрде олардың жарамдығы тексеріледі. Тексерілмеген спорт жабдықтарында жаттығулар орындауға болмайды.

9. Сабақ үстінде және басқа да орындарда мұғалімнің ақыл-кеңесін мұқият тыңдап алмай күрделі жаттығулар орындауға болмайды.

10. Гимнастика сабағында міндетті түрде арнаулы спорттық киім киеді.

11. Спорт құралдарында жаттығу орындаған кезде әріптесіне көмек көрсету және сақтандыруды әр жаттығушы білуі керек.

Гимнастикалық атаулар [15]

Студенттер гимнастикалық жаттығуларды орындағанда, оның атауларымен танысады. Гимнастикалық атаулар негізгі 3 топқа бөлінеді.

1. Жалпы атаулар. Бұл жалпы атаулардан жеке дара атаулар шығады. Мысалы жалпы атауларға жататын еркін жаттығулар, сапқа тұру жаттығулары, жалпы дамыту жаттығулары және қолданбалы жаттығулар.

2. Негізгі (нақтылы) жаттығулар - бұл атаулар нақтылы қозғалыстың міндетін анықтайды. Мысалы - тұру, секіру, айналу, бұрылу, асылу, қолға таянып тұру, еңкейе, шалқайа секіріп түсу, отырып тұру, тұра жүру, етпеттеп қолға тұру т.т.

3. Қосымша атаулар - жалпы атаулардан шығатын жекелеген атауларды анықтайды және бағытын көрсетеді. Мысалы, кермеде асылып тартылу арқылы қолға таяну. Тербелу - алдыға-артқа тербелу. Немесе аяқты алдыға созу, оңға-солға бұру. Қолды алдыға созу, артқа қарай қозғау, жоғары көтеру. Демек дененің әрбір қимылының бағытын анықтап тұрады.

Белгілі бір жаттығуды алайық. Қолдың жаттығуы - бұл жалпы атау. Енді осы қолдың жаттығуы қалай орындалады, қолды алдыға созу, жанға созу, жоғары көтеру, төмен түсіру, бастың үстіне қою, желкеге қою, т.б.

Саппен жүргенде орындалатын жаттығулар [16]

Кім де кім спорттың қай түрі болсын, қандай жаттығумен шұғылданса да, сабақ сапта, қатарда тұрып және жүретін жаттығулардан басталады. Сапта және қатарда тұрғанда оңға, солға айнала, т.б. бұрылу міндетті түрде орындалады. Одан ары бұл жаттығулар саппен жүріп бара жатып орындалады. Бұл сапта жүріп, қатарда тұрып орындалатын жаттығулар, қай кезде болсын, тіпті жеке адам өз бетінше жүріп жаттығу орындағанда да осы жаттығулар қайталанады. Себебі, бұл жаттығулар адам баласының қозғалысының бастамасы болып табылады.

Мұғалім «Сапқа тұрыңдар!» деп бұйыру бергеннен кейін студенттер бір қатарлы сапқа тұрады. Орында тұрып бір қатарлы, екі қатарлы, үш қатарлы тұруы қайталаудан басталады.

Сапта орындалатын жаттығулар атаулары: сапқа тұру, қатарға тұру, түзел, түзу тұр, еркін тұр, оңға, солға, айнала бұрыл және артқа, алға, адымдап жүр, жүгір, жай жүр, жоғары жылдамдықпен жүру, оң жақ бүйірмен алдыға қарап жүгіру, сол бүйірмен алдыға қарай жүгіру, артпен алдыға қарап жүгіру, бір қатарлы саптан бірнеше қатарлы (1, 2, 3, 4) сап түзеп жүру.

Спорт жабдықтарында орындалатын әйелдер гимнастикасы жаттығулары [17]:

Бөрене

Бөрененің үстіне секіріп шығып, ауыспалы адыммен бөрененің екі басына жүгіріп барып қайту. Бір аяқты алдыға созып тұрып, екінші аяқпен отырып тұру. Бір аяқты асыра сермей, 90 ° бұрышпен аяқты ашып отыру, одан алдыға ұмтылып қолға тұру, қайтадан бөренеге аяқты қойып, бір аяқты сермеп екінші аяқтың жамбасына отыру. Екі аяқтап секіріп түсу. Бұл негізгі жаттығуды орындамас бұрын «қарлығаш» бейнесін жасап 2-3 рет айналу, төрт тағанға тұрып жүгіру, тіркеме адымдарымен ары-бері жүруді бірнеше рет қайталау. Бөрененің үстінде теріс қарай жүру. Тіркеме адыммен ары-бері жүгіру. Осындай жүгіру барысында жерге секіріп түсу.

Әр түрлі биіктіктегі сырық

Төменгі сырықта аяқты алдыға созып асылып тұру. Аяқты көтеріп, ұшын сырыққа тигізу (тізені кеудеге қарай бүгу), аяқты алдыға созып тербелу. Одан бір аяқты іліп, одан екінші аяқты шығарып жамбасқа отыру. Осыдан соң жоғары сырықтан ұстап, осы отырыстан төменгі сырыққа аяқтың ұшымен тіреліп тұрып, жоғары сырықтан айналып түсіп қолға тіреліп тұру. Бұл жаттығуды орындағанда аяқты, қолды түзу ұстау және басты көтеріп ұстау талабы қойылады. Одан арқамен төменгі сырыққа түсіп жамбасқа отыру. Кейін төменгі сырықтан ұстап, артқа қарай құлап, денені қолдың арасынан өткізіп, алдыға тербеліп жерге түсу.

Таянып секіру

Кіші ағаш ат. Жүгіріп келіп қолға тіреліп, аяқты ашып кіші ағаш аттан секіріп өту. Бұл жағдайда кіші ағаш атты көлденең және ұзынынан да қоюға болады. Бұл студенттердің дене жағынан қаншалықты дайындығы барын көрсетеді. Көлденең қойылған үлкен ағаш аттан бір қолға тіреніп жанымен секіріп түсу. Одан басқа кедергілерден өту тәсілін білу (бөренеден, шарбақтан, қабырғадан, асып түсуді үйрену).

Еркін жаттығулар

Екі қолдың толқын іспеттес қимылдары. Шалқадан жатып қолға таяну; айнала бұрылып етбеттеп жатып қолға таяну; еңкейе аяқты жартылай бүгіп, қолды төмен түсіре доға сызығымен жоғары көтеру, денемен толқын іспеттес қимыл жасау. Қолды сермеу, артқа-алдыға қарай айналдыру. Секіріп бұрылуды қарапайым би адымдарымен үйлестіру (Әркім өзінің дене жағынан дамуына байланысты тағы да қосымша жаттығулар орындайды).

Ырғақты гимнастика жаттығуларында студенттер оқытушының басшылығымен жаттығулар жиынтығын құрастырады. Ырғақты гимнастика мүмкіндік болғанша сабақтың кіріспе бөлімінде өткізіледі. Негізінде бұл жаттығудың құрамы тірек-қозғалысын қалыптастыратын, әрі жеңіл қозғалатын жаттығулардан құрастырылады; еңкею, жүреден отыру, қолды әр жаққа созу, би қозғалысының құрылымдары, жүріс және жүгіру түрлері. Шамамен 15-20 минут уақыт алады. Бұл жаттығулардың мақсаты - әр түрлі бұлшық еттер тобын және қозғалыс әрекетін дамытуға бағытталады. Сондай-ақ, қозғалыс үйлесімділігі мен сымбаттылықты дамытатын жаттығулар пайдаланылады [18].

Керме

Кермеде орындалатын жаттығулар үш бағыттан тұрады. Статистикалық жаттығулар - қозғалмайтын жағдай. Бұлар - асылу және таяну. Күшпен ауысу — статистикалық жаттығудан күш-қуат арқылы екінші бір жағдайға ауысу. Мысалы, асылып тұрып күшпен тартылып, керменің үстінде қолға таянып тұру.

Асылу

Сырық

Ағаш аттан секіру

Жүгіріп келіп тұтқадан ұстап, аяқты екі қолдың арасынан өткізіп секіріп түсу. Үлкен ағаш атты ұзынынан қойып, қолды бір-ақ рет тіреп аяқты ашып секіріп өту. Үлкен ағаш атты көлденең қойып, аяқты бір жанынан алып бір қолға таянып секіріп түсу.

Арқанмен тартылу

Ұзындығы 4 м арқанға аяқтың көмегінсіз (уақытқа) өрмелеп шығу. Ең әуелі аяқтың көмегімен өрмелеп шығу жаттығуын орындауға дағдылануды талап етеді.

Шығыршық

Акробатикалық жаттығулар [20]

Акробатикалық жаттығулар - белгілі бір осьтің айналымы арқылы орындалатын жаттығулар. Тоңқалаң асу - жүреден отырған бетте алдыға, артқа қарай тоңқалаң асып түсу. Тоңқалаң асып түсіп барып, қайтадан жүреден отыру. Аунау - алдыға, артқа қарай қолды тіреп аунап түсу. Алдыға тоңқалаң асу - жартылай отырып және жүгіріп келген бетте тоңқалаң асады. Жүгіріп келіп секіріп қолға тұрып, содан кейін басты ішке қарай алып арқамен аунап түсу. Арқамен аунап түспес бұрын жауырынға тұру. Аунап түскеннен кейін екі қолға тіреліп жауырынға тұру. Қайтадан аяққа түсіп, аяқты алма-кезек жоғары сілтеп қолға тұру. Осы жағдайдан артқа қарай құлап түсіп, «көпір» бейнесін жасау. Осы жағдайдан аяқпен итеріліп, қайтадан айналып аяққа тұру.

Қозғалыстың дәлдігін, кеңістікті дұрыс қабылдауға арналған жаттығулар

• Балаларға арнайы жоспар бойынша жүгіру және заттар арасында жүру немесе қозғалу ұсынылады.

• Балалар дыбыстық сигнал шыққаннан кейін жүгіреді және жүреді.

• Ауызша сипаттамаға сәйкес олар жасырын заттарды табады, оларды бағдарларға қарай ауыстырады. Үйлестіру жаттығулары. Қозғалыстардың қарқыны мен бағыты үнемі өзгеріп отырады, қимылдар бір мезгілде қолдар мен аяқтарды ұрлап, секіріп, қол соғып орындалады, бұл ретте қозғалыстардың өзін-өзі бақылауы маңызды.

Көрнекі-моторлы бағдарлау жаттығулары

Кішкентай балалар перифериялық және орталық көріністі өшіріп, секіретін, заттарды лақтыратын, тепе-теңдікті сақтайтын және басқа әрекеттерді орындайтын ойындарға қатысады.

Аяқ пен қалыпты қалыптастыруға арналған жаттығулар

Бала орындайды [21] :

• таяқпен бұрылады, қабырғаға қарсы тұрады, дененің дұрыс орналасуын сақтайды;

• бұлшықет корсетін дамыту, абс, арқа және аяқтардағы бұлшықет тонусын сақтау үшін салмақпен теңестіру.

Бұлшықетті босаңсытуға арналған жаттығулар

Көздің кернеуін жою үшін түзету гимнастикасы, физикалық жаттығулар, ал шаршаудың сыртқы белгілері пайда болған жағдайда жалпы релаксация жаттығулары қолданылады.

Жалпы дамыту жаттығулары

Жоғарыда да ескертілді, жалпы дамыту жаттығулары - дене шынықтыру жүйесінің негізін қалайды дедік. Осыған орай, жалпы дамыту жаттығуларының қалай орындалатындығын тағы да естеріңе саламыз.

1. БҚ (бастапқы қалып) - НТ (негізгі тұрыс) 1 дегенде екі қолды жоғары көтеру; 2 дегенде қолды желкеге қою; 3 дегенде қолды екі жанға созу; 4 дегенде БҚ келу;

2. БҚ - аяқ иық кеңдігіне, қол мықынға қойылады. 1 дегенде қанат жайып шалқая сол аяқтың ұшына еңкею; 2 дегенде БҚ келу; 3 дегенде оң аяқтың ұшына еңкею; 4 дегенде БҚ келу;

3. БҚ - екі аяқты иық кеңдігіне ашып ңою. 1 деген-де секіріп алдыға сол аяқпен адым жасау; 2 дегенде БҚ келу; 3 дегенде оң аяқпен адым жасау; 4 дегенде БҚ

келу;

4. БҚ - қолды жоғары көтеріп малдас қүрып отыру. 1 дегенде қолды алдыға соза сол тізеге еңкейіп басты тигізу; 2 дегенде БҚ келу; 3 дегенде қолды алдыға соза оң тізеге еңкейіп басты тигізу; 4 дегенде БҚ келу [22] ;

қадан жату;

6. БҚ - торт тағанға түру. 1 дегенде қолды бүгіп, сол аяқты жазып жоғары сілтеу; 2 дегенде бастапқы ңалыпқа келу; 3 дегенде жаттығу оң аяқпен орындалады; 4 де-генде бастапқы қалыпқа келу;

7. БҚ - НТ алақанды томен ңаратып алдыға созу. 1 цегенде сол аяқты сілтеп сол қолдың үшына тигізу; 2 дегенде оң аяқты сілтеп оң қолдың ұшына тигізу (жат-тығуды ңанша рет жалғастыратындығы әркімнің өз еркінде).

Жалпы дамыту жаттығулар жиынтығы таңертеңгілік бой жазу жаттығуларының негізін қалайды. Онымен қоса, жүгіру, жүру, сайып келгенде, адамның бойын-дағы барлық қабілеттілігін жетілдіруге арналады. Бүл жаттығулар жиынтығы спортпен шүғылданып жүрген студенттер, сол спорттың мазмүнын құрайды. Айталық, жеңіл атлет болса, мүмкіндік болғанша өзінің жылдамдық қабілетін дамыту үшін және жүгіргендегі жетістігін мақсат етеді. Ал батпан көтерушілер болса, олар көбірек жүгіргеннен гөрі эспандер, қосшоқпарлы батпанды көбірек көтеруге кіріседі, салмақ лақтырады.

Міне, жалпы дамыту жаттығуларының мән-мағынасы, мазмұны тек әр адамның өзінің қабілетіне қарай, кәсібіне қарай орындалады.

Жалпы дамыту жаттығуларының тағы бір мақсаты — бұл жаттығуды орындағанда дененің барлық мүшесіне қозғау салып, аздап та болса жүктеме түсіру. Тіпті, спорттың түрімен арнаулы шұғылданған күнде де, жалпы дамыту жаттығуларының мақсаты орындалуы қажет [23].
Қорытынды
Жалпы қорытындылай келе, дене шынықтыру аутизмі бар балалардың қозғалысын үйлестіруді және кеңістіктегі бағдарды дамытуға ықпал етеді. Зейін, қозғалыс дағдылары дамиды, көңіл-күй жақсарады, өзін-өзі бағалау артады, ақыл-ой процестері түзетіледі, дағдыларды жетілдіріледі, бұл қазіргі қоғамда одан әрі табысты бейімделуге көмектеседі .

Аутизм спектрі бұзылған балалардың үйлестіру қабілеттерін дамыту бойынша жұмыс өзіндік ерекшеліктерге ие. Аутизммен ауыратын балаларда дене шынықтырумен және спортпен шұғылдануға айтарлықтай қарсы көрсетілімдер жоқ, бірақ олармен жұмыс істеу үшін ерекше тәсілді қажет етеді, атап айтқанда, маңызды шарттардың бірі - жеке көзқарас. Аутистік спектрінің бұзылысы бар балалар өте гетерогенді, және оларға тән ерекшеліктер әр түрлі дамудың бұзылыстары болып табылады: сөйлеу қабілеті, интеллект бұзылған, эмоционалды-ерікті сфераның ауыр бұзылыстары, психикалық дамудың кешеуілдеген және күрделі бұзылыстары. Сондықтан дене шынықтыру сабағында әр баланың психикасы мен денсаулығының ерекшеліктерін ескеру қажет [24] .

Аутистік спектрінің бұзылысы бар балалардың үйлестіру қабілеттерін дамыту сабақтарының ерекшелігі - педагогикалық әсерлер тек физикалық емес, сонымен бірге психикалық денсаулықты түзетуге бағытталуы керек. Әр сабақта үнемі әрекет ететін міндеттер - бұл позаны түзету, негізгі қозғалу - жүру, жүгіру және басқа табиғи қозғалыстар, «бұлшықет корсетін» нығайту, денені түзету, жалпақ табанды түзету және алдын-алу, вегетативтік функцияларды белсендіру. Сондықтан осы балалармен өткізілетін сабақтар түзету-дамыту бағытында болуы керек.

Қорытындылай келе, аутист баланы дамыту мен өмірге даярлауда ата-ананың ең қиын рөлі бар екенін атап өту керек. Аутист баланың түзету тобында немесе басқа арнаулы мекемеде немесе үйде оқудағы әлеуметтік бейімделуінің жетістігі ата-ананың, дәрігердің, психологтың және мұғалімнің іс-әрекетін үйлестіру қабілетімен тығыз байланысты. Әр аутист баланы жаппай немесе көмекші мектеп деңгейіне жеткізу мүмкін емес. Бірақ ол үйде болған жағдайда да, онымен жұмыс жасайтын мамандардың және ата-аналардың жұмысы баланың мінез-құлқында тегіс, бақылауға ие болатындығымен марапатталады; ол мақсатсыз уақытты алмастыратын және оның мінез-құлқын мақсатты, эмоционалды бай және байланыстыратын кез-келген іс-әрекетке қызығушылықты дамытады.

Мектеп жасына дейінгі балаларды қоршаған ортамен, табиғат пен таныстыруда танымдық-шығармашылық ойындар өте маңызды орын алады. Танымдық-шығармашылық ойындар мектеп жасына дейінгі балалардың таным мүшелерін (есту, көру, ойлау, сөйлеу), сонымен бірге, шығармашылық қабілетін дамытуда таптырмас ойын болып табылады. Танымдық-шығармашылық ойындарды ойлап тауып, оны ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде  тиімді пайдалану тәрбиешінің шеберлігіне байланысты. Мектеп жасына дейінгі мекемелерде балаларды жан-жақты дамытуда қатып қалған әдіс-тәсіл жоқ [25] .

Мектеп жасына дейінгі балаларды қоршаған ортамен таныстыруда көбіне танымдық ойындар қолданылады. Танымдық ойындар баршамызға белгілі таным мүшелерін дамытуда, қоршаған ортаны, айналадағы дүниені таныстыруда мақсатты түрде пайдаланылады.

Танымдық шығармашылық ойындар балаларға қоршаған ортаның, табиғат құбылыстарының өзгерістерін, оның қалай пайда болатынын қызықты да естен шықпайтындай етіп қабылдайды. Мектеп жасына дейінгі балаларға алғаш ойналған ойын керемет бір ғажап дүние сиақты болып көрінеді. Себебі бұл кездегі балалар өздері алғаш көрген жаңа дүниені,затты ешқашан ұмытпайды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Педагогика / О 74 Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: "ЭКО" ҒӨФ. 2006. - 482 б.ISBN 9965-808-85-6

2. Никольская О.С. Аутичный ребенок. Пути помощи / О.С.Никольская, Е.Р. Баенская, М.М. Либлинг. – М.: Издательство: Теревинф, 2005.

3. Никольская О.С. Дети и подростки с аутизмом. Психологическое сопровождение /О.С. Никольская, Е.Р. Баенская, М.М. Либлинг, И.А. Костин, М.Ю. Веденина, А.В. Аршатский, О.С. Аршатская – М.: Издательство: Теревинф, 2005.

4. Морозов С.А. Основы диагностики и коррекции расстройств аутистического спектра / С.А. Морозов. – Москва, 2014. – 448 с.

5. Никольская О.С. Аутичный ребенок, пути помощи / О.С. Никольская, Е.Р. Баенская, М.М. Либлинг. – Москва, 1997. – 342 с.

6. Лазина Е., Рыскина В. Коммуникация – это не только слова. Методическое пособие по дополнительной коммуникации для родителей и педагогов. Коммуникация с помощью картинок. – СПб, 2015. -64 с

7. Дмитриев А. А. Адаптивная «Физическая культура в специальном образовании». М.; Академия; 2002.-176

8. Лечебная физкультура и массаж. Методики оздоровления детей дошкольного и младшего школьного возраста: Практическое пособие/ Г.В. Каштанова, Е.Г. Мамаева. -2-е изд., испр. И доп. -М.: АРКТИ, 2007.

9. Клубкова Е.Ю. Фитбол-гимнастика в оздоровлении организма. –СПб., 2001.

10. Пласкунова Э.В. Влияние занятий по программе адаптивного физического воспитания «Моторная азбука» на двигательное и психомоторное развитие детей с расстройствами аутистического спектра [Текст] / Э.В. Плаксунова// Аутизм и нарушения развития. - 2009. - № 4.

11. Теория и методика физического воспитания /Под общ. ред. Л.П. Матвеева и А.Д. Новикова. — М.: ФиС, 2006.

12. Аршатская О.С. Психологическая помощь ребенку раннего возраста при формирующемся детском аутизме // Дефектология. – 2005. - №2. – С.46-56.

13. Владимирова Н. Не от мира сего? // Семья и школа. – 2003. - №9. – С.10-11.

14. Додзина О.Б. Психологические характеристики речевого развития детей с аутизмом // Дефектология. – 2004. - №6. – С.44-52.

15. Иванова Н.Н. Как узнать аутизм? // Дефектология. – 2002. - №2. – С.27-32.

16. Красноперева М.Г. Предпосылки аутизма // Психиатрия. – 2003. - №5. – С.24-35.

17. Красноперова М.Г. Причины аутизма // «Психиатрия». – 2004. - №1. – С.55-63.
18. Манелис Н.Г. Ранний детский аутизм. Психологические и нейропсихологические механизмы // Школа здоровья. – . 2000 - №2. – С.6-21.

19. Пласкунова Э.В. Возможности адаптивного физического воспитания в формировании двигательных функций у детей с синдромом раннего детского аутизма // Школа здоровья. – 2004. - №1. – С.57-62.

20. Сарафанова И. Консультации специалистов Института коррекционной педагогики РАО // Московский психотерапевтический журнал. – 2004. - №1. – С.150-164.

21. Хаустов А.В. Исследование коммуникативных навыков у детей с синдромом раннего детского аутизма // Дефектология. – 2004. - №4. – С.69-74.

22. Справочник по психологии и психиатрии детского и подросткового возраста / Циркин С.Ю. – 2002. – С.185, 323-324, 446.

23. Хаустова В. Основные этапы и особенности развития игровой деятельности в норме и при аутистических нарушениях // Аутизм и нарушения развития. - 2004. - №3.