келгенше (етістік), сен күте тұр  барушы

ЕКПІН
103
Ж еке алғанда дыбыс құрамы бірдей, ф оно- 
логиялы қ тұрғы дан біріне-бірін қарама-қарсы
қойы п салыстырып көрсетуге келетін, бірінен- 
бірі тек екпіні арқылы ғана ажыратылатын тұлға- 
лар тілімізде сонш алы қ көп болмаса да барына 
бар. Ж оғары дағы мысалдар - осы ны ң дәлелі. 
Бұдан қазақ екпінінің фонологиялық қызмет атау- 
лыдан мүлдем құр алақан емес екендігі кәміл 
байқалады. Ж алғамалы тіл болғанды қтан түркі 
тілдердегі қосы м ш а атаулының барш асы ны ң 
әлбетге түбір сөзден кейін келетіні түсінікті. Алай- 
да сөз аяғы нда келген қосы м ш аны ң бәрі бірдей 
екпінді сытықсыз қабылдай бермейтінін салыс- 
тырмалы деректерден айқы н көріп отырмыз.
Ж оғарыда әңгіме болып өткен ж алғы зсал- 
ма, кеспе
тэрізділерде ғана емес, бұйрық райдың 
болымсыз түріндегі өзге етістіктерде де екпін 
сөздің соңғы буынына таяу тұрған буында келе 
береді. Мысалы: 
Олай деп айтпа; көзіме көрінбе;
алған бетіңнен кайтпа; басқан ізіңді білдірме;
іиакырса, барма; ешкімге сездірме.
Болымсыз етістіктер жіктік жалғауын қабыл- 
дап, үш буынды сөзге айналған кезде де екпін 
орны өзгермей, сол бағзы күйінде алғаш қы бу- 
ында қалады. Бұл - бір ж ағы нан болымсы зды қ 
-м а
қосымш асының екпін қабылдау қабілетінің 
мардымсыздығымен өзектес жай. Мысалы:ш7/и- 
паңыз < айтпа, бармаңыз < барма, келмеңіз <
келме, кетпеңіз < кетпе.
Осы тұлғаны ң үстіне 
енді көптік қосы м ш асы ж алғанаты н болса да 
екпін орны өзгеріске ұш ырамайды, бірінші бу- 
ында тұрабереді. Мысалы: 
айтпаңыздар <айт-
паңыз, бармаңыздар < бармаңыз, келмеңіздер <
келмеңіз, кетпеңіздер < кетпеңіз.
Құрамында болымсыз мәнді 
-м а
қосымш а- 
сы бар етістіктер бірінші жақта қолданылған кез- 
де де екпін осы қосымш аның алдындағы буын- 
ға түседі. Мысалы: 
бармаймын деген соң бар-
маймын, айт паймы н деген соң айт пайм ы н,
білмеймін деген соң білмеймін.
Осындай тұлғадағы екпін экспрессивтілігі 
мен тұрақты лы ғы ны ң басты бір кілті етістіктің 
болымсыз түрін жасайтын 
-ма (-ме, -ба, -бе, -па,
-
пе
) қосымш асы нда жатыр. Бұл қосы м ш аны ң 
екпін қабылдамау қабілеті мардымсыз дегенді 
тым әсіре ұқпауымыз керек. 
-м а
қосымш алы 
етістік тұлғасы кейде сөйлеушінің бұйрық емес, 
өтініш , жалыныш тәрізді көңіл күйімен байла- 
нысты айтылған жағдайда екпін 
-ма
қосымш а- 
ның өзіне түседі. М әселен, 
Мүндай сөзді айтпа!
деген сөйлем бұйрық интонациям ен айтылса, 
екпін 
айтпа
тұлғасының бірінші буынына түседі
де, өтініш , жалыныш интонациям ен айтылса, 
екпін оның соңғы буынына (
-ма
қосымшасына) 
түседі. 
Мүндай сөзді айтпа!
Сол секілді 
-м а
қосымш алы тұлға арқылы 
істің, қимылдың болымсыздық мәнісін анықтаң- 
қырай, дәлірек айту қажет болған кезде де екйін 
осы қосы м ш а тұрған буынға түседі. Мысалы: 
Ол жерге сен бармайсың, мен барамын. Оны сен
білмейсің, м ен білемін. Оны сен айтпадың, мен
айттым.
Соз ішіндегі екпін орнының осылайша әрқи- 
лы құ б ы л у ы э к с п р е с с и я -э м о ц и я р ең і бар 
создердің кобіне-ақ тән нэрсе.
Коптік мағынаны білдіретінэлше, 
барша, бүкіч,
күллі, бүткіл, барлык, бэрі
тәрізді жалпылауыш 
есімдіктер оларға сойлеуші тарапынан ерекше мэн 
беріле, назар аударыла айтылған кезде де екпін 
ол создердің бірінші буынына түседі: 
барша әлем,
эм м е жүрт, барлық ел.
Екпіннің мұндай түрін 
эмфаза екпіні
деп атайдьі^
Д и а л о гта р д а ж ауап р етін де ай ты л аты н
құптау, келісім мэніндегі 
м ейлі, болды, м а қү л
секілді сөздердің де екпіні көбіне бірінші буын- 
да тұрады.
Оңтүстік өңірдің жергілікті халқының тілінде 
жиі қолданылатын 
бопты
(мағы насы - жарай- 
ды, құп), 
туры
(тұп-тура, дәл солай) тэрізді 
құптау мәні бар создердің де екпіні ылғи бірінші 
буында келеді.
Қазақ тіліндегі осы 
-ма
сияқты екпін қабыл- 
дамайтын қосы м ш аны ң бірі - теңеу, салыстыру 
мэнді 
-дай
қосымш асы. Бұл қосымш а ж алған- 
ған сөздердегі екпін де үнемі осы қосы м ш аға 
таяу тұрған буынға түседі. Мысалы: 
таудай жігіт
бол, қаймақтай қою, қардай аппақ.
Бұл қосым- 
ша заттың күйін, қалпын білдіретін үстеу мәнді 
сөздердің құрамында келген кезде де екпінсіз ай- 
тылады. 
Мысалы: қымызды суықтай іш.
Қандай, нендей
есімдіктерінің құрамында кел- 
ген 
-дай
қосы м ш асы , егер бұл создер сұрау 
мэнінде жұмсалған болса, екпін қабылдайды, ал 
таңдану, таңы рқау мәнінде жұмсалса, екпінсіз 
айтылады. Мысалы: 
Д эм і қандай екен?Дэмі қан-
дай тамаша! Ол нендей нэрсе? Денесі нендей зор!
Екпін түспейтін тұлғалардың бірі - көмек- 
тес септіктің 
-мен, -пен
қосымшасымен сыртқы 
ды бы сты қ тұлғасы , айтылуы осы қосымш амен 
бірдей 
мен,
т /ж а л ғ а у л ы қ шылауы. Бұларды бірде 
шылау, бірде көмектес септіктің жалғауы деп тану
- бұл құрылымның сойлемдегі синтаксистік қыз- 
метінен барып туындайтын нәрсе. Мысалы:

104

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: