П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ФОНЕТИКА
Көмектес жалғауы қызметіндегі -мен, -пен Ж алғаулы қ шылау қызметіндегі мен, пен Қаламмен жазды Қалам мен карындаиі Асанмен бірге келді. Асан м ен Үсен Оракпен орды Орак пен балға Алтынмен аптап, алтын м ен күміс күміспен күптеп күміс пен алтын -мен, -пен түрінің қазақ тілінде -менен, -пе- нен нұсқалары да бар. Септік ж алғауының қы з- метінде жұмсалған кезде бұларға екпін түспейді. Егер олар сөйлемнің екі бірыңғай м ү ш е с ін ің Көмектес септігі ж алғауының қарсы лы қты және мезгіл бағы ны ңқы лы сабақтас құрм алас сөйлем нің б ағы н ы ң қ ы сы ңары ны н барғанмен, келгенмен (қарсы лы қ мәнді) және барысымен, келісімен (мезгіл мәнді) секілді баяндауыш құра- мында келсе, ол екпінсіз айтылады. Мысалы: Сен айтканмен, ол тыңдаған жок. Сен барысымен, ол мында келсін. Баяндауыш тұлғалары көмектес жалғауының екі буынды нұсқасы мен айтылса, екпін орны өзгеріссіз қалады: барғанменен, келгенменен; ба- рысыменен, келісіменен. Етістікке ж алғаны п, оны ң өтініш мәнді тұлғасы н жасайтын -шы, -ші ж ұрнағы да екпін қабылдамайтын қосымш алар қатарына жатады. Мысалы: созіме кұлак койшы, айткан тілдіалшы, сұрағанын берші. Сөзге қосымша жалғанған кезде, екпін түсіп тұрған дауыстылардың қазақ тілінде редукцияға ұш ырайтын кездері болады. М ұндай ж ағдайда да екпін сөзге ж алғанған қосы м ш аға ауысады: мұрын-мұрны, ауыз-аузы, ойын-ойнаі.Ь. Еш бір қ о сы м ш асы з ай ты л ған сөздерде екпіннің сөздің соңғы буыннан өзге буындарда кездесуін араб, парсы тілдерінен ертерек уақыт- тарда енгена пбетте, хатта, әмен, һэммә, бэлки, бэлкім, лэкин (бірақ) тәрізді бірен-саран сөздердің құрамынан байқаймыз. Ш еттен келген сөздердің ана тіліміздің ак- центуациялық табиғаты на бейімделуі жайында мағлұмат алғы м ы з келсе, әдеби тілден горі ха- лы қты ң ауызыекі тілінің дерегіне жүгінгеніміз абзал. Дұрысында, әдеби тіл мұндай құбылыс- арасын дәнекерлеуші жалғаулық шылау қызме- тінде жұмсалса, екпін қабылдайды және екпін мұндай жағдайда олардың соңғы буынына түседі. Мысалы: тар жөнінде объекгив дерек бере алмайды, өйткені ол шет сөздерінің айтылуы мен жазылуын көбіне белгілі бір заңдастырылған ережелердің өлшемі- не салып барып қабылдайды. Орыс және еуропа тілдерінен енген создердің соңындағы екпінсіз айтылған а дауыстысы қазақ тілінің өткен бір кезеңдерінде түсіп қалатын заң- ды лы қ қалы птасқан: газет (газета), эптек (ап- тека), кэмпит (конф&па), школ (школа), пар (пара), старшын (старшина), минут (минута), секунд (секунда), кір (гиря), сипыр (цифра), цитат (цита- та). Ж оғарыдағы мысалдарда олардың бастапқы нұсқасы ны ң бәрінде де екпіннің кейінгі а - ға түспей, соны ң алды ндағы буы нға түскен. Ал қосымшасыз айтылған есім сөздердің екпіні қазақ тілінде сөздің аяғы нда тұрады. Осы тұрғыдан алғанда, аяғы түпнұсқасы ндағы екпінді буын- мен шектелген бұл сөздердің қазақша нұсқасында сөз соңындағы екпінсіз айтылған а дауыстысы- ның еленбеуі заңды. Оның үстіне бұл кірмелердің бәрі де зат есімдер. ^ Е к п ін с із айтылған сөз соңындағы буынның қы сқары п түсіп қалуы ж оғары дағы лар секілді тек кірме сөздерде ғана емес, ана тіліміздің төл сөздерінің бойынан да байқалаты н кездері бар: Етістіктің бірінші жақтық барғанмын//барғамын, келгенм ін//келгем ін, барамын, келемін, үшінші жақтық барады, келеді деген сияқты жіктіктұлға- сыны ң соңы ндағы буынның түсіп қалып бар- ғам , келгем, барам, келем, барат, келет түрінде қы сқаш а айтылуы - жиі кездесетін құбы лы сЛ Көмектес септігі қызметіндегі Ж алғаулы қ шылау қызметіндегі -менен, -пенен менен, пенен атпенен келді ат пенен арба сеніменен ол акылдасты м а? сені менен ол ожауменен кұй ожау менен касық шыбықпенен шыпкырт шыбык пенен іиырша |