П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ИНТОНАЦИЯ
жақын немесе бірыңғай синтагмалардың сызығъі ұқсас болып түсіп тұрғаны н көруге болады. Өлеңдердің күрделі синтаксистіктұтастықтүрінде келетіндерінде интонемалардың түрлерінің көбісі кездеседі. Күрделі синтаксистік тұтасты ққа жататын өлеңдердің тарм ақтары ны ң ішінде қаратпа сөз, қыстырма сөз не бірыңғай мүшелер бөлса, өлар с и н т а г м а л а р ғ а б ө л ін іп , ө қ ш а у л а н ы п не б іры ңғайланы п, ты ны с белгілерімен болініп тұрады да, сөларға сәйкес интөнемалармен сипатталады. Мысалы: 3 2_. Ә к е ,// сенің ж асы ңнан / асып б а р а м ,// Кезі-кезі /к ел ген д е/ тасып та алам, / / К езі-кезі /к е л ге н д е / жасып та алам, / / М ына емірге, /б э р іб ір ,//ғ а ш ы қ балаң. Құр алақан / емеспін / қуан ы ш тан ,/ / Қуаныштар /ал д ы м д а/ құрақ ұш қан / / Бір арыстан /өм ірден / ө т к ен ім е н ,// Өмір сүріп /к е л е д і/ тірі арыстан . 1.5 3 ^ 1.5 ----------- 3 - Өкінбе, э к е ,// өты ң бар / сонбейтұғы н, / / Ол мәңгілік /ж а н ад ы / көрмей т ы н ы м // 2 ____ — — -- ' 3 2 _____ —------ 3 Ұрпағың бар, /,/ел менен / ер намы сы н, / / Тірі тұрса, //қ ө л ы н а н / бермейтұтъпі. (М .М ақатаен) Келтірілген үш шумақты өлеңдегі бірінші ш умақтың алды ңғы үш тарм ағы - біры ңғай іргелес сөйлемдер. Олардың үшеуінің де сөңы б ір к е л к і ж ө ғ а р ы к ө т е р іл е т ін т и я н а қ с ы з интөнемаға лайық шаматы паузамен бөлінеді де, төртіншісі ғана төмендеп, тиянақты интөнемаға л ай ы қ бөлып, көлемді паузамен бітеді. Бұл шумақтың бірінші тармағының басындағы “әке” деген қаратпа сөз синтагманы бөліп, өзі жеке синтагма құрап тұр. Төртінші тармақта дауыс ы рғағы ны ң кенет төмендеуі “бэрібір” деген қыстырма сөзге байланысты да, өл қыстырма интөнемамен сипаттааады. Екінші шумақтағы торттармақ - синтагма екі-екіден қөсылып, өның бірінші тармағының сөңы көтеріліп, екіншісінің соңы төм ен д еп, паузамен ты нады . Үшінш і ш ум ақтағы бірінш і, үш інш і ж әне тәртін ш і тармақтар екі синтагмаға белініп тұр, ал екінші тармақ бір синтагма құрайды. Бірінші тармақтың “эке "деген қаратпа сөзі паузамен бөлініп, өзіне тэн интөнема құрайды. П оэзпя-тілінде буын саны на негізделген силлабикалық елең жүйесі қазақ жэне басқа түркі тілдерінде қөлданылады. Үндіеурөпа тілдерінде сөздерді төп гастыратын екпіннің қызметін қазақ жэне басқа да түркі тілдерінде үндестік заңы а т қ а р а д ы . Ұлы б а б а м ы з А .Б а й т ұ р с ы н ұ л ы айтқандай, өлеңнің буындары белгілі мөлшерде төптасып “б ун ақ” құрап, қайталанып, тұрақты сөз жігімен бөлініп тұрады. Силлабикалық жүйелі б у н а қ т а р п ө э з и я т іл ін ің ұ қ с а с т ы қ з а ң д ы л ы қ т а р ы н а и к е м д е л іп , с ө з д е р ін ің б у ы н д а р ы н ы ң с а н ы н а д е й ін р е т т е л іп , гармөникалық көркемдікпен ерекше түзіледі. Кіші фөрмалы мақал, мэтелдерді алатын б ө л сақ, ө й ы м ы зға А хаңны ң өлең ы р ғағы н “ж өрғақ” дегені түседі. Мақат, мэтелдердің буын үйлесуі жэне өлардың мөлшерінің бірдей бөлуы, әр мақалды бір шеңбердегі біркелкі ырғақта ұстап, өлардың біркелкі, көтеріңкі - бэсең “ж өрға ж ү р іс ін ің т а й п а л у ы ” с и я қ т ы т ө л қ ы н д ы интөнациясын сызады. Көп шумақты өлеңдер мен кәп тармақты төлғаулар, ж ы рлар си н такси стік құры лы мы жағынан жай хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті сөйлемдер түрінде де, құрмалас сөйлемдер түрінде де, күрделі синтаксистік тұтастықтар түрінде де кезд есед і. П ө э зи я д а кезд есетін сө й л ем н ің жөғарыда аталған құрылымдық түрлерінде бұрын көрсеткеніміздей, интөнациялы қ мөдельдердің (интөнемалар) бэрі көрініс табады. Сөйлемдердің интөнациясы эрқаш ан өлардың құрылмы мен м а ғ ы н а с ы н а т ы ғ ы з б а й л а н ы с т ы б ө л ад ы . С өн ды қтан п өэзи яда кездесетін, сөздерінің буындарының санына дейін реттеліп, дыбыстары үйлесіп, ерекше түзілетін сөйлемдерде өлардың м ағы н асы н а қарай ин төн ац и ясы да барлы қ көмпөненттерін (әуен, қарқы н, интенсивтілік, ұзақты лық, пауза) ©згеше эсемдікпен реттеп, өлеңнің ырғақты кестесін сызады. Олең шумақтарының жалпы интөнациялық келбеті біркелкі төлқынданып келіп, көтеріңкі- б э с е ң т ө н м е н с и п а т т а л ы п , к е й б ір сө зд ер мағынасына қарай акценттеліп, сөңы төмендеп барып паузамен бітеді. Шумақтардың бір-біріне ұқсас интөнация өрнегі өлеңнің аяғы на дейін б ір н е ш е р е т қ а й т а л а н ы п , ө н ы ң ж а л п ы интөнациялы қ келбетін сызады. Ұлы бабамыз А .Б а й т ұ р с ы н о в а й т қ а н д а й , бұл к іл е м н ің , сы рм ақты ң басына қайталап түсіп отыратын “өрнегі сияқты бөлады” . |