П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 9 .7 .2 .2 .
Жабық буынмен айту үрдісіне байланысты пайда болған қыстырма дыбыстар Қ азақ тіліндегі сөздердің айтылу легінде дыбыстардың тіркесіміне қатыссыз қөйылып айтылатын қы стырма дыбыстар бөлады. Олар, негізінен, сөйлеушімен тыңдаушы (қабылдаушы) а р а с ы н д а ғ ы п с и х ө л ө г и я л ы қ ж а ғ д а й ғ а байланысты. Сөйлеуші өзінің өйын тыңдаушыға жеткізу әрекетім ен сөйлесе, тыңдаушы өзіне қажетті хабарды қалт жібермей ұғуға ұмтылады. Осы әрекеттердің нэтижесінде сөйлеушінің ашық буынды ж аб ы қ буы нм ен айту үрдісі пайда бөлады. Себебі аш ы қ буындардың сөзылыңқы айтылып, бөсаң естілетіні, жабық буындардың қы сқа, нақтылы дыбысталатыны анық. Демек, ашық буындарда сөздердің айтылу легінде жабық буы нға айналды ры п айту өйды ты ңдауш ы ға нақтылы жеткізуге кемектеседі. М ұның айқы н мысалы қып-қызыл, сап-сары, әп-эдемі дегендегі қы, са буындарының қып, сап, әп бөлып күшейткіш буын жасауынан байқалады. Ашық буындардың жабық буынмен айтылу үрдісі сөздің ды бы сты қ құрылымын арттыруға да, ықшамдауға да себеп болады, мысалы, і-йе-ле деген үш аш ы қ буынны ң і-йем-де түрінде / м / дыбысын арты қ қойып айту арқылы ортадағы бір аш ы қ буын ж абы қ буынға айналып тұр. Ал 160 МОРФОНОЛОГИЯ о-ры-ны деген сөз ор-ны болып / ы / ды бы сы ны ң түсуіне байланысты екі буыннан (ж абы қ-аш ы қ буын) тұратын сөз пайда болды. (Бұл құбылыс ы қш амдалуға байланы сты к е й ін т о л ы қ а й ты л а д ы ). С о н ы м е н ж а б ы қ буынмен айту үрдісінің пайда болуына сөйлеу д а ғд ы сы н д ағы психологиялы қ әр екет себеп болған деп есегітеуге болады. Бұл құбылысты ж алпы тіл білімінде айтылып ж үрген еселеу п р и н ц и п і ( п р и н ц и п д о п о л н и т е л ь н о с т и ) тұрғы сынан қарау керек. Ә рине, тіліміздегі аш ы қ буынды сөздердің бэрі сойлеу кезінде ж абы қ буы н ға айналы п ж атқан ж оқ. Олай болғанда, тілімізде аш ы қ буынды сөз қалмауы мүмкін еді. Бұл құбылыстың тал ғам ал ы ж үзеге асы п, ж абы қ буын аш ы қ буы нға айналы п жатуы да мүмкін. М әселен, домала, сарала, онеге, кереге сияқты ыңғай аш ық буынды создер ж абы қ буынға айналы п ж атқан жоқ. Сондай-ақ, бүк, шік, тік, яядхияқты жабық буынды создердің дыбысты қ құрамы ұлғайы п бүге, иііге, тіке, нақа болып аш ы қ буынды созге айн алғанда да м ағы наны күшейту әрекеті бар. Демек, ж абы қ буынмен айту сөйлеу барысында жүзеге асаты н бірден-бір тәсіл деп түсінуге б олм ай д ы . Сол үш ін де м о р ф о н о л о ги я л ы қ қ ұ б ы л ы с т а р д ы ң е ш қ а ш а н б ір к е л к і б о л ы п келмейтіні, морфонологиялық құбылысқа себеп болатын үрдіс біткен еш қаш ан заң ға айнала алмайтыны жоғарыда ескертілген болатын. Олай б о л с а , ж а б ы қ б у ы н м е н а й т у э р е к е т і де біркелкілікті білмейтін, дара құбы лы старды ң басын құрайтын талғамалы озгерістер. Ж а б ы қ буы нм ен айту құб ы лы сы қ а за қ тілінде қандай-қандай жағдайда іске асады? Енді осы сұрақ тәңірегіндегі әңгімеге көшейік. 1. Тәуелдік ж алғауының 3-ж ағы нда тұрған сөздер жатыс септігінде / н / қы стырма дыбысы арқы лы септелетіні белгілі. С онды қтан біз бұл м әселені аш ы қ қалды ры п, б асқ а сөздердің септелу жайына тоқталамыз. Мэселен, осы және -ныкі (-нікі, -дыкі, -дікі, -тыкі, -тікі) ж ұрнағы ж ал ған ған сөздерге тек қана жатыс септігінің жалғауы ғана емес, -дай, -ша, -сы з жұрнақтары ж алғанғанда да / н / қыстырма дыбысы қосылып жабық буындар пайда болады. Мысалы: О сы /н /д а біздікі/н/де О сы /н /д ай біздікі/н/дей О с ы /н /ш а б іздікі/н /ш е О с ы /н /сы з б ізд ікі/н /сіз Бұл сөздерде осы, біздікі дегенде тэуелдік жалғауы атымен жоқ. Демек, үрыда, үрыдай, ұрыша, ұрысыз си яқты сөздерге ж ал ған ған д ай , -да жалғауы мен -дай, -ша, -сыз жұрнақтары өсы, біздікі сөздеріне /н/ды бы сы нсы з жалғануы керек еді. М орф онөлөгияға тэн талғамалы лы қ аны қ көрініп тұр. Ал әлгі, ж аңағы сөздеріне жатыс септігінің жалғауы жэне -дай жұрнағы ж алғанғанда элгіде, әлгідей, жаңағыда, жаңағыдай бөлып айтылуымен бірге э л г і/н /д е , э л г і / н /д е й , ж а ң а ғ ы /н /д а , ж аңағы /н/дай бөлып та айтыла береді. -дай, -дейжұрнағы дауысты дыбысқа біткен мына, ана, не есімдіктеріне жалғанда да / н / пайда бөлады. Мысалы, мынадай -мына/н/дай, анадай- ана/н/дай, недей - не/н/дей. 2. Тіліміздегі -ла, -ле ж ұрнағы дауысты дыбысқа аяқталған ие, баға сөздеріне жалғанғанда / м / қы стырма дыбыс қөйылып, сез варианты жасалады. Мысалы, иеле-иемде, бағала-бағамда. М қы сты рм а ды бы сы кінэ сөзіне -ш іл ж ұрнағы ж алған ған да да қөсылып айтылып, вариант жасайды: кінэшіл - кінэмшіл. 3. Аталған ж ұрнақ (-ла, -ле) епте, қапта, қорға, қара, қазба, қаужа етістіктеріне жалғанғанда / й / қыстырма дыбысы қөсылып, жабық буын пайда бөлады. М ысалы, епт е-/й/-ле, қапт а-/й/-ла, қорға- /й /-л а , қара-/й/-ла, қазба-/й/-ла т.б. Қ а з ір ү с т е у р е т ін д е қ ө л д а н ы л а т ы н немқұрайды//немқұрайлы сөзінің құрамында да өсы құбылыс бар: қүра/й/лы (құрайды). 4. Қазақ тілінде сөз бен қөсымш а арасында қөйы лы п айтылатын қыстырма дыбыстармен қ а та р қ ө с ы м ш а л а р а р а с ы н д а қ ө й ы л а т ы н қыстырма дыбыстар кездеседі. Олар -ғыла (-гіле, -қ ы ла , - к іл е ), - м а л а / - м е л е с и я қ т ы аш ы қ буындардан тұратын күрделі жұрнақ арасына қөйылып айтылады да, бір буын жабық буынға айналады. Қ азір гі қ а з а қ тіл ін д е - ғ ы л а / - г і л е жұрнағының -ғышта/-гіште болып айтылуы жиі кездеседі. Мысалы, алғыіита, айтқышта, бергііите, барғышта, ж азғы іит а, келгіш т е, көргіште қарағышта, соққышта, тыққышта, тартқышта, түйгіш т е, тергііите, үргіште т.б. -ғы ш т а ж ұрнағы ны ң арасы на / ш / қыстырма дыбысы қойылып айтылғанын соққыла-соққышта, үргіле- үргіште сияқты вариантгардан аңғаруға болады. Ал, алғы ла, айтқыла, бергіле, қарағыла сияқты создер қазіргі тілімізде қолданы лм ағаны м ен бұрын айты лғаны н, кейін ұмытылғанын басқа түркі тілімен (мэселен, қы рғы з) салыстырып отырып көз жеткізуге бөлады. |