П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҰЛҒАЮЫ
159 в а р и а н т т а р : д ау ы сты д ы б ы с қ а а я қ т а л ғ а н зырылда, қорылда етістіктеріне ж алғаны п сын есім тудыратын -ық, -ік жұрнақтары тіркескенде екі түрлі айтылады. Мысалы: зырылда+ық - зы ры лда/ы/к - зырылдақ, корылда+ық-қорылда/ ы/қ-қорылдақ. Ал осы сөздердің зырылда +у+ық- зы р ы л д а у ы қ , қ о р ы л д а + у + ы қ -қ о р ы л д а у ы қ вар и ан ттар ы н д а / у / қы сты рм а д ы б ы сы н ы ң арқасы нда / а / және / ы / дыбыстары сақталып тұр. Б ұндағы / у / дауы ссы зы н ы ң қы сты рм а дыбыс екеніне күдік тумау үшін екі мәселені ескеру қажет. Бірі нш іден, зырылдақ-зырылдауық, қорылдақ-қыралдауық болып екі түрлі айтылуда м а ғ ы н а а й ы р м а ш ы л ы ғ ы н ы ң ж о қ т ы ғ ы / у / дауыссыз дыбысының мағынасыз болшек екенін көрсетеді. Екіншіден, / у / қыстырма дыбысы дауыссыз д ы бы сқа аяқтал ған сөзге -ық, -ік ж ұ р н ағы жалғанғанда қажет болмайды. Мысалы,сьш+ь//с- сынық, жар+ық-жарық, тын+ық-тынық, бүз+ық - бүзық т.б. Д ем ек, / у / дыбысы бұл жерде тек дауысты дыбыстарды сақтау қызметін атқарып тұ р ған м ағы н асы з қы сты рм а ды бы с болып ш ығады. Ескерте кететін бір жәйт: зырылдақ- зырылдауық сияқты вариант барлы қ сөзге тән емес. Бірде ықшамдалған варианттілімізде орын т е п с е , б ір д е қ ы с т ы р м а д ы б ы с ты в а р и а н т о р н ы ғ ы п қ а л ғ а н сө зд ер де бар. М ы сал ы , ақса+ық-ақсақ, жаса+ық-жасақ, шірі+ік-іиірік сияқтылар ықшамдалу жолымен қалыптасқан. Бұларды ң қы сты рм а дыбысты варианты тілімізде сақталм аған, ал ж ы ла + у + ық - ж ылауық, сызда + у + ық - сыздауық, қақса + у + ық - қа қсауы қ сөздерінің ықш ам далған варианты кездеспейді. / У / қы стырма дыбысы - ыт, -іт ж ұрнақтары ж алғанған да да қойы лы п ай ты лады . М ы салы , қара+ у+ ы т -қа р ауы т , жайпа +у+ыт-жайпауыт, ойпа +у+ыт-ойпауыт, қ ү м д а + у + ы т -қ ү м д а у ы т , иіы м да + у + ы т - шымдауытт.б. ә) Дауысты дыбысқа аяқталған зат есімдерге тәуелдік ж алғауының 3-ж ақ көрсеткіш і -ы, -і жалғауы ж алғанғанда, / с / қы стырма дыбысы қойылады. М ы салы , бала-с-ы-баласы, дала-с-ы- даласы, дэрі-с-і-дорісі т.б. б) Тәуелдік ж алғауының 3-ші жақ жалғауы ж а л ғ а н ғ а н с о з б а р ы с с е п т ік ж а л ғ а у ы н қабы лдағанда арасына / н / қы стырма дыбысы қ о й ы л а д ы . Б ұл қ ұ б ы л ы с т ы 3 -ш і ж а қ т а тәуелденген сөздің барыс септігіндегі корінісін салыстырғанда анық байқалады. 1-жақ балам-а үйім-е 2-ж ақ балаң-а үйің-е 3-ж ақ б а іа с ы -/н /-а ү й і-/н /-е в) Арасына -м а, -м е (-бе, -бе, -па, -пе) қосымшасы қосылып айтылатын қайталама қос сөздер дауысты ды бы стан басталатын болса, аралары на / м / қы сты рм а ды бы сы қойы лы п айтылады. Мысалы, ауылма-/м/ауыл, айма-/м/ай, үйме-/м/үй, үшпа-/м/үш, ізбе-/м/із т.б. Қайталама қос создердің бұл түрі жазу нормасында да, дұрыс айту нормасында да еленбей ауылма-ауыл, айма- ай, үйме-үй, үита-үш, /з6е-/зтүрінде жазылады. Сондықтан бұлар диалектологтар жазбаларында ғана ескеріліп жүр. Ш ындығында, қос создердің бұл түрі - қос дауысты қатар айтылмайтындығын дәлелдеп тұрған соз үлгісінің бірі. Қос создердің жігінде дауысты ды бы с қатар келгенде / й / қыстырма дыбысы пайда болуы мүмкін. Бұған аға-іні қос сөзінің ағайын деген сөзге айналуы мысал бөла алады. Бұл амал былай жүзеге асқан: аға іні, аға/й/ы ны Уағайыны >ағайын/ы/. г) Қазақтілінде ары, бері ү стеу ін е - ырақ, -//?е/сжұрнағы жалған ғанда арырақ, берірек түрінде ықшамдалып айтылуымен бірге ара-/ғ/-ы рақ, бере-/г/-ірек бөлып / ғ / , / г / қыстырма дыбыстары қөйылып та дыбысталады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|