168
МОРФОНОЛОГИЯ
байланысты (прокопа) жүзеге асады. Сөз басында
дауысты дыбыстар да, дауыссыз дыбыстар да,
кейде кірігу (гаплология) жолымен дауысты-
дауыссыздан тұратын буын да түсіріліп айтылуы
мүмкін. С онды қтан осы үш мәселеге тоқталы п
өтейік.
1.1. Сөз басындағы дауысты дыбыстардың
түсірілуі.
Д ау ы сты д ы б ы с та р д ы ң тү с ір іл іп
айты луы на
ізер ле-зер ле-зерт т е, еш әй-ш әй
(деспеді), іш етік (мәсі) - шетік, ішінара-шінара,
ішек-қарын - шек-карын, ішек-сілесі катты - шек-
сілесі катты, ысыр-сыр (сырғыт), өшіред
(ор.
очередь) -
шірет
сиякты создер жатады. Бүлардың
ішінде
ізерле
м ен
зертте, еш әй
мен
іиэй
сөздерінің
б ір ін е н
б ір і
ы қ ш а м д а л ы п
ж а с а л ғ а н ы
этим ологиялы қ талдау жолымен айқы ндалса,
қалғандары оңай аңғарылатын ықшамдаулар.
1.2. Соз басындағы дауыссыз дыбыстардың
түсірілуі.
С оз б асы н д ағы дауы ссы з д ы бы старды ң
түсіріліп айтылуы қазақ тілінде б,
қ/к, н, с, ш
дыбыстарына байланысты болып келеді.
а)
Б
д ы б ы с ы н ы ң тү с ір іл іп а й ты л у ы н а
байланысты
бакыр-акыр, байбалам -айбалам ,
бажырай-ажырай, бадырай-адырай, бежірей-ежірей
сияқты варианттар жасалған.
ә)
Қ /К
дыбыстары ның түсіріліп айтылуына
байланысты
капсағай-апсағай, каңырай-аңырай,
қадым-адым, кажы-әжі, кәзір-әзір, корык-үрік,
к әк ір ей -әкір ей , кар ек ет -әр ек ет
т.б . с о зд ер
ж асалған. Бұл құбы лы с кісі аттарында да жиі
кездеседі. М ы салы ,
Қ аж ы м үкан-Ә ж ім акан,
Қажыбай-Әжібай, Қайдар-Айдар, Қабдікәрім-
Әптікэрім, Қабдолла-Абдолла
т . б .
б) Н дыбысының түсірілуіне байланысты
нэмеңгер-эмеңгер, некен-саяк-екен саяк, нажағай-
аж ағай
(диал.) сияқты варианттар жасалған.
в)
С, Ш
дыбыстарының соз басында түсірілуі
сирек кездесетін құбылыс. Сонды қтан біз (с)
ды бы сы ны ң түсуіне
сызы л-ызыл
сө зін , (ш)
дыбысыны ң түсуіне
ш ылғый-ылғы й
созін, (т)
дыбысыны ң түсуіне
тыксыр-ыксыр
созін ғана
кездестірдік.
Достарыңызбен бөлісу: 
