П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗ ҚҮРАМЫ ЖӘНЕ МОРФЕМАЛАР
183 тудыруы, екінш іден, сод сөз табына енетін не- месе оның бедгілі бір тобына тән сөздердің бәріне ж адғана адуы, сөйтіп, белгілі бір сөз табы ны ң г р а м м а т и к а л ы қ к а т е г о р и я с ы н ы ң т ү р л е н у жүйесінің тұлғалы қ көрсеткіші болуы, грамма- тикалық абстракция жасауы олардың бір-бірімен байланысты, бірінен екіншісі туындайтын мәндік, грам м атикалы қ сипаты болып табы лады да, бұндай сипат сөз тудыратын немесе сөзжасам қосымшаларында болмайды. Ал шынында да, сөзжасам қосымшалары созге жалғанғанда фамматикалық мағына үстемей ме? С озтудыруш ы (сөзжасам) қосымш алардың бас- ты қасиеті - өзі ж алғанған сөздің лекси калы қ м ағы насы н өзгерту, жаңа мағыналы сөз тудыру болып табылады. Сөз тудырушы қосымшалар бір сөз табы ны ң шеңберінде парадигмалық жүйе жасай алмайды, бір ж ағы нан, жалпы категория- лы қ мәнге сәйкес ортақ ф ам матикалы қ мағына, екінші жағынан, екінші бір фамматикалық форма білдіретін грамм атикалы қ м ағы н аға белгілі бір грамматикалық қатегорияны ң аясында қарама- қайш ы келетін (оппозициялық) ф ам м ати калы қ мағына тудырмайды. Сөзжасам қосымшасы жал- ғанғаннан кейінгі үстелетін ф ам м ати калы қ ма- ғы на сол қосымша жалғау арқылы пайда болған лексикалық (деривациялық) мағынаның негізінде ғана содан туындайды да, морфема ретіндегі түбірдің ф амматикалы қ мағынасы сияқты мәнде соз табы на тек осы ж ағы нан қатысты болады. Сөзжасам қосымшалары бұл ж ағы нан да сөз ту- дырудың басқа жолдары (мысалы, лекси ка-се- м антикалы қ, аналитикалы қ) сияқты қасиетте болып, ф ам м атика тұрғысынан морфологияның шеңберінде қаралуы оның ф ам м ати калы қ мәні мен сипаты нан тумай, тек белгілі сөз табынан болуына ғана байланысты. М ы салы ,м ал-ш ы , біл-ім деген создерді тал- дап көрейік. Әдетте, бұлардағы -шы ж әне -ім қосы м ш алары н зат есімнен зат есім (мал - зат есім, мал-ш ы - зат есім) және етістіктен зат есім (біл - етістік, білім - зат есім) тудыратын ж ұрнақ деп анықтап жүрміз. Дұрысында бұл жерде -шы қосымш асы м ам анды ққа, кәсіпке (яғн и малды бағуға) байланысты, -ім қосымшасыб/лу қимы- лы ны ң нәтижесін білдіретін жаңа сөздер жаса- ған. Міне, осы мағыналары жаңа сөзж асам ды қ мағына болып табылады да, сөзжасам қосымша- сының мәні осымен шектеледі. Енді малшы, білім деген создер (мамандықтың, кәсіптің иесі, я атауы және білудің нәтижесі, атауы) осындай лексика- лы қ м ағы насы ны ң жалпылануы, я ғн и , жалпы зат атауын білдіру сипаты на көшуі нэтижесінде зат есім болып тұр. Бұл сөздердің зат есім болуы- на бұл қосымшалардың тікелей қатысы жоқ, бұл жерде сем антикалы қ процесті - нақты заттың жалпылануын, сөйтіп, жалпы ф ам м ати каіы қ ма- ғы наны ң пайда болып, ол зат атауы болғанды қ- тан зат есім деп танылыгі отыр. Я ғни сөз тудыра- тын қосы м ш аны ң белгілі бір сөз табыны ң ш ең- берінде қаралуы ол қосы м ш аны ң ең негізгі қаси- еті, басты мәні емес, бұдан ол категориялық си- патқа ие бола алмайды. Ө йткені соз тудырушы қосымшалардың шеңбері сөз таптарыньпі түрле- ну жүйесімен, ф ам м ати каіы қ категорияның болу- болмауымен айқындалмай, кобіне таза сөз туды- ру, лексикалы қ м ағы на жасау мәселесіне байла- нысты болады да, сол шеңберде айқындалады. Сондықтан да қазақ тілінде сан есімнің мағына- лы қ түрлерін жасайтын форма тудыратын қосым- шалары болса да, сөз тудыратын қосымш алары ж оқ және керісінш е, түрленбейтін сөз табы деп танылатын үстеудің ф ам м атикалы қ форма туды- ратын қосымш алар жүйесі болмаса да, кейбір сөзжасам қосымшалары арқылы жасалған сөздер үстеу деп танылады. Сөйтіп, қосымш аларды сөзжасам қосымш а- лары және форма тудырушы қосымш алар деп екі үлкен топқа бөлудің ғылыми да, практикалық та мәні бар, өйткені одан, бір ж ағы нан, қосым- шалардың басты ф ам м атикалы қ қасиеттерін, ма- ғы налы қ ерекш еліктерін айқындау арқылы бұл морфемалардың мәні мен қызметін, тілдік қабат- тардан алатын орны н аны қтайм ы з, екінш іден, соның негізінде сөз тудыру қатарының үлгісі ре- тінде лексикалы қ құбы лы сты ң грамматикалық мәнін, олардың ара қаты насы н аш ып, сөз туды- рушы қосы м ш аларды ң грамматикалық мәндегі категориялық сипаты ж оқ, парадигмалық түрле- нудің көрінісі емес ж эне сөз формасы бола ал- майтынын, ал форма тудырушы қосымшалар, ке- рісінше, сөздің лексикалық мағынасын өзгертпей, оған грамматикалық м ағы н а үстеумен бірге сөз тудырудың тәсілі емес, белгілі бір сөз табына қаты- сты болып, соның бір ф ам м атикалы қ категория- сы ны ң немесе сем антикалы қ түрінің тұлғалы қ көрсеткіш і, дем ек, соз ф орм асы н тудырудың көрінісі болатынын айқындаймыз. Сондықтан соз тудыруға байланысты қазақ тілі грамматикала- рында беріліп жүргендей жұрнақ терминін ал- май, оны ң орны на сөзжасам қосымш алары деп берілген жөн болар еді. Бірақ сөзжасам қосы м - шаларының ерекшеліктері бұнымен ғана шектел- мейді. Ол қосы м ш аларды ң құрамды қ (жалаң, құранды), мағыналық (моносемиялық, полисеми- |