П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗ ҚҮРАМЫ ЖӘНЕ МОРФЕМАЛАР
181 бөлігі ретінде, әсіресе сем антикалы қ мәні мен грамматикалық - тұлғалық, қызметтік дербестігі жоқ, түбірден озгеше морфема ретіндегі ерекше- ліктері қажетті сипаты болып саналғаны м ен, ол қосымшалардың өз ішіндегі құрылымдық-мағы- налы қ қасиетін, қы зм еттік-м әндік ерекш елік- терін, соларға байланысты тілдің грамматикалық құры лы сы н, оның сырын айқындап, соған бай- ланысты жіктелу түрлерін толы қ таныта алмай- ды. Өйткені “ аф ф и кс” деген термин де, қосы м - ша да м ағы налы қ-құры лы м ды қ ж ағы н ан да, қызметтік-қатыстық жағынан да бұл тілдік құбы- лыстың әр түрлі грамматикалық сипатын, әсіре- се оны ң жіктелуге негіз болатын сипаты н сара- лай алмайды. ' “А ф ф икс” терминін қосымш а деп қазақш а- л ап , оны тү р к о ло ги яд ағы үлгідей қосы м ш а түрлерінің нақтылы атауларымен қосақтап “жіктік қосы м ш а” , “септік қосы м ш а” , “ көптік қосы м - ш а” , “ гәуелдік қосы м ш а” , “ шырай қ о сы м ш а” , “ш ақ қосы м ш асы ” , “етіс қосымш асы” , “зат есім тудыратын қ о сы м ш а” , “сын есім тудыратын қосымш а” , “етістіктудыратын қосымш а” т.б. деп қолдану мүмкін болғанымен, қазақ тілінің грам- матикаларында алынып жүргеніндей қосы м ш а- ның озін м ағы налы қ, қызметтік ерекш еліктері- не қарай түрлерге бөліп, сол бөлінген түрлерінің атауын ғана нақтылы анықтауыштармен қосақ- тап “септікж алғау” , “ шырай ж ұрнақтары” , “сөз тудырушы ж ұрнақтар” т.б. сияқты қолданудың ғылы ми негізі бар екенін байқайм ы з. Бұдан қосымш а морфе\Ліның жалпы ерекшеліктерімен бірге оның түрлерінің өзара айырмашылықтарын, әр түрінің м ағы налы қ, қы зметтік қасиеттерін, түрленуінің принциптері мен критерийлерін және оны ң грамм атикалы қ құрылыс жүйесінен ала- ты н орньін айқы ндай алм айм ы з. Әңгіме ол түрлерінің аталуында, терминдерінде емес, негізгі мәнінде, солай боліп жіктеудің ғылыми негізінде және оның тілдің грамматикалық құрылыс жүйе- сіндегі сырларын аша алуында. Қ азақ тілі грамматикаларында өздеріне тән “ мағыналары мен қызметтеріне қарай сөзден сөз тудыратын қосымш алар (морфемалар) ж ұрнақ- тар деп, сөз бен сөзді байланыстыратын қосым- шалар (морфемалар) жалғаулар д е п ” аталады. Сонымен бірге қосымшалар бір ы ңғайдаж ұрнақ пен жалғау болып жіктеліп, соны ң ішінде “ ма- ғынасы мен қызметіне қарай ж ұрнақтарды сөз тудыратын және форма тудыратын жұрнақтар деп екі салаға” бөлу дәстүрі де бар. Тіпті кейде “кейбір жұрнақтар әрі соз тудыратын, әрі форма тудыратын синтетикалы қ морфема есебінде де қызмет ете береді” . Ал мағы налары мен қызмет- тері, сөздер арасы ндағы әр түрлі қатынастарды білдіруі ж ағы нан “ж алғаулар сөйлем ішіндегі сөздердің араларындағы әр қилы аса жалпы қаты- настарды білдіріп, олардың түр-түрлерінің көрсет- кіштері есебінде қызмет етсе, жұрнақтар ол қаты- настарды білдірмейді, тек өздері жалғанған сөздер- ге жаңа лексикалы қ м ағы налар үстеумен шекте- летіндігі” де корсетілген./Сонымен бірге қосым- шалар кейде “сөз тудыратын морфемалар (қосым- шалар), сөз түрлендіретін морфемалар (қосымша- лар) және сөз жалғастыратын морфемалар (қосым- шалар) болып бөлініп” , соған лайы қ әрқайсысы “сөз тудырушылар, сөз түрлендірушілер, сөз жал- ғастыруш ы лар” делініп, осындай жеке термин- дерге ие болып жіктелу үлгісі де бар. Қосымша- ларды жіктеуде, ең алдымен, қосымшалардың қан- дай басты белгілерін негізге алуға тиістіміз де- геннің басы н аш ы п алуымыз керек, өйткені қосымшаларды бірде бір түрлі принциппен, екін- шіде екінші түрлі принциппен топтасақ, қосым- шалар ғылыми негізде жіктелмейді, олардың се- мантикалық-грамматикалық сипаты ашылмайды. Бұл бір. Екінш іден, қосымш алардың білдіретін м ағы налы қ сипаты, қызметі, олардың өзіндік қасиеті деген ұғымдар бір-бірінен ажыратылмай, сапырылысып кетеді де, олар туралы жаңсақ пікір қалыптасады. Айталы қ, қосымш алардың жаңа мағы налы сөз тудыруы немесе форма тудыруы олардың қызметі емес, м ағы налы қ мәні болып табылады. Немесе “грамматикалық категориялар- ға тән тиісті ереже береліктей жүйелі заңдар жұрнақтарда да, әсіресе, сөз тудырушы жұрнақ- тарда да бар” деу де ғылыми жағынан дәлелсіз, негізсіз. Үшіншіден, қосымшаларды жіктеуде ең алдымен неге сүйену керек, олардың мағыналық ерекшеліктері негізге алынуы керек пе, әлде қыз- меті негізге алынуы керек пе және осының қай- сысы болса да, оның ғылыми негізі недедегеннің басы ашылмай қалады. Қосымшаларды ешбір да- усыз жіктеуге негіз болатын, ғылыми мәнін ай- қындап ашатын жүйелі белгілері, негізгі ерекше- ліктері бар ма? Қосымш алар м орфеманы ң бір түрі ретінде қандай сипаттары арқылы ерекшеленеді және түбір морфемадан қандай қасиеттері мен белгілері не- гізінде ажыратылады? Міне осыдан барып қосым- шаларды жіктеуге нақты критерий туынд Осы ж ағы нан келсек, қосымш а морфема' бірінші және басты семантикалық-грамма^ белгісі - м ағы н алы қ және түлғалы к д |