П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
195 ол осы салалардың бәрінің құрамына кіру керек деген қорытынды ш ығару мүмкін емес. Өйткені тіл білімінің салалары бір-бірімен байланысты бола тұра, өзінің зерттеу нысанасы арқылы бір- бірінен бөлінеді, ерекшеленеді. Олардың әрқай- сысы сөзді әр түрлі қы ры нан зерттейді, өз мақ- сатына қарай зерттеу жұмысын жүргізеді. Сол арқылы олар бір-бірінен ажыратылады. 2.2. С ӨЗЖ АСА М Ж Ү Й Е С І Қ азақ тілінің қазіргі кезде әбден қалыптас- қан сөзжасам жүйесі бар, ол-әрине, ұзақ уақыт- тағы дамудың нәтиж есі. Тіліміздің сөзжасам жүйесінің негізі көне түркі тілінен (ең көне жаз- ба ескерткіш тер тілі) басталып, содан бері да- мып, толығып, күрделеніп, сұрыпталып, екшеле келіп, қазіргі жүйелі дәрежеге жеткен. Қай тілдің болмасын сөзжасам жүйесі ұзақ уақы тты ң іш інде қал ы п тасқан , ол қы сқа аз уақытта тез қалы птаса қалатын құбылыс емес. Сондықтан ол түркі тілдеріне, оның ішінде қазақ тіліне де қатысты. Түркі тілдерінің ең көне жазба ескерткіш - терінің тілі бұл мэселеге толы қ куә бола алады. Көне жазба ескерткіш тер тілінде негізгі түбір сөздермен қатар туынды сөздер болғаны белгілі. Олар: туынды түбір, күрделі сөз, бір сөздің бірне- ше мағынада қолданылуы түрінде кездеседі. Бас- қаша айтқанда, көне жазба ескерткіштер тілінде жаңа сөз жұрнақтар арқылы (тір-іг, біл-іг, ур-уш, иел-ме, өт-унч), сөздердің тіркесуі арқылы жа- салды (күнтүз, Темір-капығ, Қара-күм, Ілтеріс, аркыш-тіркес, секіз он, йеті йуз), сол сияқты бір сөздің бірнеш е м ағы нада қолданылуы да сол кездің сөзжасам жүйесіне жатады: [кат\ 1) қабат, қатар, 2) жеміс, 3) жануардың аты, 4) қату, 5) араластыру. Келтірілген мысалдар көне түркі тілінде сөзж асам ны ң м орфологиялы қ, синтак- систік, сем антикалы қ тәсілдері болғаны н аны қ көрсетіп тұр. Бұл келтірілген мысалдар қазақ тілінің қазіргі сөзжасамдық ж үйесінің түп негізі түркі халық- тары ны ң ең көне заманы нан бастау алғаны н көрсетті. Ал түркі тілдерінде қазір көне түркі жаз- баларындағы сөзжасам жүйесі сөл қалпында қал- мағаны түсінікті. Ойткені түркі тілдерінің, өның ішінде қазақ тілінің қазіргі күрделі сөзжасам- дық жүйесі көне түркі тілінен бастау алғанымен, содан бері үнемі дамудың нэтижесінде қалыпта- сқан. Сонды қтан қазіргі қазақ тілінің күрделі сөзжасам жүйесі ұзақ уақытта қалы птасқан, өл тіл дамуының нәтижесі. Тілдің сөзжасам жүйесі көне құбы лы старға жатады, өл күмән туғызбайды. Өйткені сөз жасау- шы тұлғалар, сөз жасаудың тәсілдері, үлгілері күнде құбылатын, күнде жаңаратын құбылыстар емес. Тілдің сөзжасам жүйесі тілдің даму әрекет- інен де тыс қала алмайды. С өнды қтан сөзжасам жүйесінде де өзгеріс бөлып тұрады, бірақ өл өте баяу бөлады және өл, кебіне тілде бар үлгілердің белгілі бір кезеңде белсенді қы змет етуі арқылы, өл қы зметтің бәсеңдеуі арқы лы , не сөз м ағы на- сы ны ң кеңеюі, кейбір сөзж асам ды қ түрлердің қөлданудан шығуы сияқты т.б. өзгерістер ретін- де бөлады. М ысалға коне жазба ескерткіш тер тіліндегі туынды сөздер саны мен қазіргі тілдегі туынды сөздер саны бір емес, қазіргі тіл туынды сөздерге өте бай. Тілдің туынды сөздермен төлы- ғуыны ң тілден тыс ж ағдайларға қаты сы н былай қөй ған да, өны ң сөзжасам жүйесіне де тікелей қатысы бар. Көне жазба ескерткіш тер тілінде сөзжасам- ның м орф ологиялы қ тэсілі болды, бірақ әр сөз табының сөз тудырушы жұрнақтары санаулы ғана еді. Ал қазірде морфологиялық тәсіл сөзжасамда үлкен қызмет атқарады, бірақ коне жазба ескерт- кіш термен салы сты рғанда, қазіргі тіл сөз туды- рушы ж ұрнаққа өте бай, сөзжасам құрамы түрлі ж ұ р н ақ тар арқы лы то л ы қ қ а н . С өзж асам д ы қ ж ұрнақтардың тілге қосы лғаны н өте көне жазба ескерткіш тер тілі мен қазіргі тілді салыстыру ар- қы лы көру жеңіл, осы екі арада талай ғасырлар өткенін еске алсақ, олардың эр кезеңінің тілдің сөзжасам жүйесінің қалыптасуына да, сөздік қор- ды ң баюына да үлесі болғаны ан ы қ корінеді. Сөйтіп, тілдің сөзжасам жүйесінің толы ғы п оты- руы, сөзжасамдық заңдылықтарды ң тілде орны- ғып қалыптасуы баяу болса да, тіл дамуында үнемі болып отыратын құбылыс екені даусыз. Бірақ ол ерекш е жылдамды қпен болатын құбы лы старға жатпайды. С оңғы 40-50 жы лдың ішінде қазақ тілінің созжасам жүйесіне қосы лған жұрнақтар өте мардымсыз. Ж аңа жұрнақтар арқылы сөзжа- сам жүйесінің баюы, толығуы тез болып тұратын құбылыс емес. Тілімізде - хана си яқты жаңа ж ұрнақты ң қосылуы, пайда болуы - өте сирек құбылыс. Алғаш біріккен сөздің бір сыңары рет- ін де қ ы зм е т а т қ а р ғ а н бұл м о р ф е м а , кей ін ж ұрнаққа айналғаны белгілі. Бұрын шайхана, ас- хана, жатакхана, наубайхана, кітапхана, баспахана сияқты аздаған сөзде қолданылатын бұл морфе- ма бірте-бірте қолданылу орісін кеңейтіп, қазір онімді жұрнаққа айналды. Мъ\сапы,емхана, дэріха- |