П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМДЫҚ ТАРАМ
277 самды қ саты сөзжасамдық тізбектің соңы на, аяғы на жақындаған сайын сөзжасамдық тарам- ның көлемі азая береді. Ж оғарьща келтірілген 1- сатыдағы 17 туындыдан тұратын сөзж асамдық тарам сияқты лар 2-3-сатыларда мүлдем кездес- пейді. Бұл жағдай негізгі түбір сөз бен туынды түбірдің сөзжасамдық қабілетінің бірдей емес екенін дәлелдейді. Негізгі түбір сөзден жасалған туындылар 1-сатыда орналасады. 1-сатыдағы сөзжасамдық тарамның құрамының басқа саты- лармен салыстырғанда, көп туындыдан құралуы негізгі түбір сөзден туынды түбірге қарағанда, сөзжасамдық қабілетінің күштілігіне тікелей бай- ланысты. Сондықтан 1-сатыдағы сөзжасамдық тарамның құрамы туынды сөздерде мол болып келеді де, одан кейінгі сатылардағы сөзжасамдық тарамның құрамы олардан әлдеқайда аз болады. Сөзжасамдықтарамның өзіндік белгілерінің біріне оны ң қандай сөзден бастау алуы жатады. Оны сөзжасамдық ұямен салыстырғанда, анық байқауға болады. Сөзжасамдық ұя тек қана негізгі түбір сөзден ғана жасалады, оны ң түп негізінде негізгі түбір сөз тұрады. Ал сөзжасамдық тарам негізгі түбір сөзден де, туынды түбір сөзден де жасала береді. Мысалы, жау түбірінен жасалған ұядағы жауғыш, жауын, жауғыз, жаудыр деген ту- ындылардан тұратын сөзжасамдық ұядағы тарам сөзжасамдық 1-сатьща негіз сөзден жасалған. Осы уяцағы жауынды-жауынсыз-жауынша-жауындат деген туындылардан тұратын сөзжасамдық тарам 2-сатыда ж ауын деген туынды сөзден жасалған. Келтірілген екі тарамның бірі негізгі түбірден, екіншісі туынды түбірден ж асалғаны көрінеді. С ойтіп бұдан сөзж асам д ы қ тар ам н ы ң түбір сөздерді таңдамайтыны анықталды. С өзж асамды қ тарам ны ң тағы бір белгісі оның құрамына қатысты. Оны анық аңғару үшін сөзжасамдық ұямен салыстыру қажет. Сөзжасам- ды қ ұяның құрамы ұяға негіз болып тұрған түп негіз сөз бен одан тараған туынды сөздердің жи- ынтығы нан тұрады. Ал сөзжасамдық тарамның құрамына бір са- тыда жасалған туынды сөздер ғана жатады. Мы- сал ы , ауыт-аудыр-аудар-ауна-ауғыз-ауғыш-аума- лы деген туындылар бір сөзж асам ды қ тарамға жатады. Ал бұл тарам ау етістігінен ж асалған, бірақ тарамның құрам ы на ау етістігі кірмейді. Сол сияқты осы ұяны ң екінш і сатысындағы аударма-аударғыш-аударт-аударыл-аударыс-ауда- рушыттън туындылардан тұратын сөзжасамдық тарам аудар деген туынды сөзден жасалған, бірақ бұл сөз тарам құрамына қосылмаған. Олай болса, бұл да сөзжасамдық тарам құрамына қатысты бір ерекшелік деп санауға әбден болады. Сөзжасамдық тарамның құрамында түрлі сөз таптарына қатысты туынды түбір сөздер болады. М ысалы, тыным - тынық - тыныс - тыныш - тындыр - тынба - тыншы - тыншык деген туы н- дылардан тұратын сөзжасамдық тарамның құра- мындағы туынды сөздерді сөз табына қатысты ж ағы нан талдап қарасақ, осы тарамда 3 туынды зат есім бар, олар: тыным, тыныс, тынба. Олар - етістіктен ж асалған зат есімдер. Бұл туынды зат есімдер зат есімнің -ым, -ыс, -ба деген сөзжасам- дық жұрнақтары арқылы жасалған. Тілімізде бұл ж ұрнақтарды ң сөзж асамдық қызметі тан ы лған , олар өнімді ж ұрнақтар қатарына жатады. Олар арқылы жасалған туынды зат есім сөздер баршы- лық. М ысалы, бөлім, алым, өнім, түсім, өсім, на- ным, жұғым, тойым, төзім, өлім, бітім, шығым, үғым, білім, айтыс, ұрыс, соғыс, сөгіс, жиналыс, төбелес, кіріс, шығыс, өніс, тігіс; салма, кеспе, тартпа, тұнба, іиаппа, көрме, бөлме, жарма, шығарма, көшірме т.б. Бұл тарамда бір туынды сын есім сөз бар, ол - тыныш. М ысалы, тынышкүн, тынышүй, тыныш бала, тыныш кала т.б. Осы тарамда 3 туынды етістік сөз бар, олар: тыншы, тынык, тындыр. Бұл туынды етістіктер -шы, -ык, -дыр ж ұрнақтары арқы лы ж асалған. Бұлардың алғаш қы екеуі өнімсіз ж ұрн ақтарға жатады, соң ғы -дыр ж ұрнағы - өнімді жұрнақ. С өзж асам ды қ тарам ны ң құрамы сөз табы ж ағы н ан біркелкі болмайды. Ол түрлі ұяда, бір ұяны ң ішінде сөз табы ж ағы нан түрлі құрамда кездесе береді. Ө йткені ол белгілі сөз табы ны ң сөзжасамы емес, сондықтан сөзжасамдық тарам- да түрлі сөз таптары на жататын туынды сөздер жасала береді. Дегенмен сөзжасамдық тарамда бір заңды лы қ көзге түседі. Ол заңды лы қ бойы нш а бір созжасамдық тарамда бір ж ұрнақ екі рет қай- таланбайды я ғн и бір ж ұрнақ арқылы екі туынды сөз бір тарамда жасалмайды. Міне, бұл заңцылық сөзжасамдық тарам атау- лының бәріне қатысты және ол бір ұадағы сезжа- самдық тарамдар ғана емес, қай сөзжасамдық ұя- ның сөзж асам ды қ тарамы болмасын бәріне де қатысты. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|