П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМДЫҚ САТЫ
279 сатыда, біліксіз 2-сатыда тұр. Біліксіз деген ту- ынды түбір біліксіздік туынды түбіріне негіз бол- ған, сондықтан біліксіздік 3-сатыда тұр. Соны мен тізбектегі бір туындыдан келесі туынды жасалып отырғандықтан, олардың бұрын жасалғаны алдыңғы сатыда, кейін жасалғаны ке- лесі сатыда ретімен орналасып отырады. Бұл са- ты ны ң ретінің алғаш қы түп негізден ж асалған туындыдан 2-сатыда орналасуын, 2-сатыдағы туындыдан ж асалған келесі туынды 3-сатыда орналасаты нын, 3-сатыдағы туындыдан жасал- ған туынды 4-сатыдан орын алатыны н көрсе- теді. Ол әрі қарай келесі сатыны жасайтыны си- яқты саты саны өсіп отырады. Бұдан сатыны ң саны бір түп негізден жа- салған туындылар әрқайсысының өзінен кейінгі туы нды ға негіз болып, туындылардың бірінен- бірі тізбектегі жасалуы үзілмей, ж алғасы п, бір тізбекте қанш а туынды жасалуына байланысты. Тізбекте бірінен-бірі тікелей жасалған қанш а ту- ынды сөз болса, тізбекте сонш а саты болады. Өйткені тізбектегі бір сатыда бір ғана туынды түбір жасалады. М әселен, ш аш —> шашак-> ш аш акт а -> ша- шактат —» шашактаткыз деген тізбекте 4 саты бар: 1-саты - шашақ, 2-саты - шашакта, 3-саты - шашақтат, 4-саты - шашақтатқыз туындыла- ры нан тұрады. Ал шоқ —> шоғыр —> шоғырла —» шоғырлан —> шоғырландыр —> шоғырландырт —> шоғырландыртқыз деген тізбекте 6 саты бар: 1- саты - шоғыр, 2-саты - шоғырла, 3-саты - шо- ғырлан, 4-саты - шоғырландыр, 5-саты - шоғыр- ландырт, 6-саты - шоғырландыртқыз туындыла- рынан тұрады. Келтірілген мысалдар тізбекте я ғн и тілде сөзж асам ды қ сатыны ң саны түрлі болатыны н көрсетгі; Бірақ олардың саны қазақ тілінде 5-6- дан аспайды. Ал осылардың тілде алатын орны әр түрлі. Екі-үш саты тілде өте жиі кездеседі де 5-6 сатыдан тұратын тізбектер тілде сирегірек кез- деседі. Ал орыс тілінде сөзж асам ды қ сатыны ң саны 7-8 дейін жете береді. М үмкін ол орыс тілінде сөз алды көрсеткіш тердің де сөзжасам- ды қ қы змет атқаруымен де байланысты болуы мүмкін. Қ азақ тілінде тек сөз соңы ж ұрнақтар негізгі орын алады. Сөзжасамдық көрсеткіштердің түрлі болуы саты саны на әсер етуі мүмкін. Сөзж асамды қ сатыны ң көп болуы туынды сөздің жасалу мүмкіндігінің м олды ғын көрсете алады. Өйткені сөзж асам ды қ саты ны ң саны бірінен-бірі туындаған, өрбіген туынды сөздердің санын көрсетеді. Сонымен бірге олардың сөзжа- самдық қабілетін, мүмкіндігін де айқындайды. Тізбекте неғұрлым саты саны көп болса, соғұрлым туынды сөз саны да көп. Бұл сөзжасамдық ұя- ның өнімділігіне әсер етеді. Рас, сөзж асамдық ұяны ң құрам ы ндағы туындылардың көп-аз бо- луы ондағы тізбектердің санына да тікелей бай- ланысты . Ұ ядағы тізбек саны ны ң көп болуы және ол тізбектердің көп сатыдан тұруы яғни көп туындыдан құралуы - ұяны ң өнімділігін қам та- масыз ететін белгілердің бірі. Әр сөзж асам ды қ саты бір туынды түбірден тұратын болғандықтан, созжасамдық сатыдағы ту- ынды сөздің қалай жасалғаны сол сатының өзінде аны қталуға тиісті. Ол үшін сатыдағы туынды сөздің құрам ы талданады . С аты дағы туынды сөздің құрамы негіз сөз бен одан туынды түбір жасаушы сөзжасамдық жұрнақтан құралады. Сон- ды қтан саты дағы туынды түбірдегі негіз сөзді тауып, одан туынды түбір жасаушы жұрнақты табу керек. М ысалы, із —> ізд е—> іздегіш —> іздегіштік деген тізбекті алсақ, 1-сатыдағы ізде деген туын- ды түбірдің негіз сөзі - із, одан туынды түбірді етістіктің -де ж ұрнағы ж асаған. Ал екінш і саты- дағы туынды түбір іздегіш, оған негіз болған сөз - ізде. Ізде негізінен туынды түбір жасаған жұрнақ -гіш, ол - сын есім тудырушы жұрнақ. 3-сатыда- ғы туынды түбір сөз іздегіштік, оны ң негізі - /здег/ш д еген сөз, одан туы нды сөз ж асауш ы - -тік деген ж ұрн ақ, ол - зат есімнің ж ұрнағы . Осы 3 саты дағы туынды сөздердің негіз сөздері дұрыс анықтаітғанын тексеру керек. Оны ан ы қ- тауда мына деректерге сүйену керек. 1-сатыдағы туынды сөз барлы қ жағдайда ұяға негіз болған түп негіз сөзден жасалады. Осы ұядағы түп негіз сөз - із, сонды қтан 1-сатыдағы туынды сөздің негіз сөзі дұры с корсетілген. 2-саты дағы іздегіш деген туынды түбірдің негіз сөзі ізд ещ р ы с белг- іленгенін түрліше дәлелдеуге болады. Тізбекте ту- ынды түбірлер бірінен-бірі тікелей жасалатын бол- ғанды қтан, 2-саты дағы туынды түбір оны ң ал- ды ндағы туынды түбірден ғана жасалады, оның алдындағы туынды түбір - ізде, сондықтан іздегіш тек қана ізде түбірінен жасала алады. М ағы на ар- қылы да /здеетістігінің іздегіш түбіріне негіз бол- ғаны н дәлелдеуге болады. Онда іздегіш сөзінің іздеу қим ы лы на шеберлікті білдіретінін негізге алу керек. Сонда іздеу етістігінің іздегіш сы ны на негіз болғаны дәлелденеді. Сол сияқты іздегіштік туы нды сы ны ң алды ндағы сатыдағы іздегіш де- ген туынды түбір ғана іздегіштік туындысына негіз бола алады. М ағына жағынан келгенде, іздегіштік - іздеуге шеберліктің заттық ұғымы, сондықтан негіз сөз - іздегіш болады екен. |