П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 284
СӨЗЖАСАМ пікірдің тағы бір ж арқы н мысалы бола алады. Ө й ткен і бұл ж ерде “ сөздің сөзге ж а р ы ғ ы ” түбірлердің нақты құрам ы н аны қтауға септігін тигізіп тұр. Түбірлердің бұлай құрамын анықтау өз кезегінде белгілі дәрежеде сөзжасам ж ұрнақ- тарының құрамын анықтау болып табылады. Ал түбірлер мен ж ұрнақтарды ң осы тектік ж ағы - ның, генезисінің неғұрлым толы ғы рақ ашылуы, н еғұрлы м н ақты л ан а түсуі ж алпы сөзж асам жүйесінің өзге тіл деңгейлерімен ара-қатынасын, айырым-белгісін соғұрлым тереңірек танып білуге мүмкіндік береді. Бұлай етпеген жағдайда, яғн и сөзжасам жұрнақтары мен түбірлердің құрамын аны қтауға жете зер салм айы нш а сөзж асам ны ң дербес тіл деңгейі ретіндегі өзіндік статусы, лин- гвистикалық табиғаты жөніндегі ұғым-түсінігіміз қалағаны м ы здай толы қ болмай ш ы ғады . Осы орайда бір көңіл аударатын нәрсе: түбірлер мен сөзжасам ж ұрнақтары ны ң құрам -құры лы м ы н бұлай “сөзге сөздің ж ар ы ғы ” арқы лы аны қтау ж оғары да аталған динам икалы қ синхрониядан (“синхрония ди нам ическая” дегеннен) еш шал- ғай кетпейді. М іне, бұл жерде біз тағы да сол “тілді тілдің өзі арқылы зерттеу” мәселесіне тап болып отыр- мыз. Түбірлер мен жеке сөзжасам ж ұрнақтары - ның құрамын неғұрлы м тереңірек таны п білуде пайдаланы латы н бұл “тілді тілдің өзі арқылы зерттеу” әдісінің жолы бір бұл ғана емес, мыса- лы м ы надай да жолы бар: бірінші бөлігі (бас ж ағы ) нем есе ая қ ш ені д ы бы сты қ ж ағы н ан құрамдас, бірдей болып келетін (екі-үш тен кем емес) белгілі бір сөздер тобын өзара туыс түркі тілдерінің қай-қайсы сы нан да, сол қатарда қазақ тілінен де кездестіруге болады. Бұл ретте әуелі мына бір сөйлемге көңіл аударып көрелік. Қоқан хандығының қолында мерт болған Тәтиді оның елі “халқына т ұлға, озенге ж ылға, тауға өлке, елге серке болған еді” деп жоқтайды (Қоңыратбаев). О с ы н д а ғы т ұ л ғ а , ж ы л ға , о лк е , серке сөздерінің соңғы бөлігіндегі қатаң жүйелілік, біркелкілік, я ғ н и оларды тұйы қтап тұр ған -ға , -ке ф орм анттары ны ң ды бы сты қ ж ағы н ан бір тұрпатты лы ғы ең алдымен бұл лексем аларды ң дериваттық ж ағы на, туындылық сипатына мең- зейді. Ойымызды нақты лай, тарата түссек: жо- ғарыдағы соншалықты көрінеу жүйелілік бүгінде тілімізде жеке кездеспегенмен, семантикасы да күңгірт көмескі тартқанымен, аталмыш лексйка- лық едиі шцалардағы тұл, жыл, ол, сер бөлікгерінің бір кезде өз алдына түбірлік статусы бар, дербес қолданымды сөз болғанды ғы на, ал олардың со- ңын ала тұрған тиянақтаушы -ға, -ке формантта- рының сөзжасамдық қызметтегі арнайы элемент- тер екендігіне тікелей тұспалдай көрінеді. Әдетте тіл - тілдің қай -қай сы сы н да да аяқ шені бұлай жүйелі түрде біркелкі болып келетін сөздер қата- рының азды-көпті орын алуы жалпы заңды құбы- лыс. Себебі тілдің өз негізінде біртұтас жүйе екені белгілі. Біз сөз етіп оты рған жеке сөз бойындағы жүйелілік те сол тіл жүйелілігінен келіп шығады. Сондықтан жалпы созжасам проблемасының лин- гвистикалық табиғаты н жете танудың ең бір ма- ңызды мұрындық шарты түбірлер құрамын анық- тау болса, біз сөз етіп оты рған жеке сөз архитек- тоникасы на қатыстыжүйелілік (системность) сол түбірлердің (семантикалық ж ағы ны ң бірсыпыра ретте көмескі болып жататынына қарамастан) құрамын аны қтаудағы , “тілді тілдің әзі арқылы зерттеудегі” шешуші факторларды ң бірі болып табылады. Бұл жерде тағы мына мәселе есте болу керек: аяқ шені дыбыстық құрамы жағынан бұлай ж үйелі түрде біркелкі болып келетін мұндай сөздердің кейбір түбір бөліктерінің семантикасы ай қы н аш ы қ болып келеді, ал күңгірттік қалған бірен-сараныны ң ғана мағы насы нан байқалады. Бұл екі ж ақты сипатты, мысалы, мына сияқты сөз қатарларынан көруге болады: қайм ал (інген) ботеке шардақ құтпан катамал бетеге кұндак келепан боймал көсеге бойдак оқпан саумал дөдеге сойдак сақпан жорамал <жорымал кежеге жайдақ кетпен түнемел томаға Ардақ сүймен татымал босаға (антр.) саңлақ көнтек тентек жантак боздак сайман О сы торт б ө л ек л е к с и к а л ы қ қ а та р д а ғы сөздердің қай-қайсы сы да жүйелі түрде бір келкі дыбысты қ құрамда, мысалы, бірінші бағандағы сөздер - -м ал(-м ел), екінш і қатардағы лар - -аға (-еге), б ұ ған тете тұ р ған д ар - -дак(-дек), -т ак (-т ек), ал соң ғы топ тағы лар - -пан(-пен), -ман (-мен) форманттарына аяқталған. Ілгеріде айтыл- ғандай, бұл жүйелілік, біркелкілік түбірлер мен оларға жалғанатын жұрнақтар арасындаіы сөзжа- самдық байланы стан, я ғн и олардың бірін бірі аны қты ғы ш ты қ ара қы зметінен келіп ш ы ққан. |