П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет375/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   371   372   373   374   375   376   377   378   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-лы к//-лік, -дык//-дік, -т ы к//-т ік
форманты 
м ен ж еке бір ж еміс иә осім дік атауларының 
бірігуінен жасалған туынды зат атауларының 
ендігі
бір семантикалык тобы
кәсіби лексикам ен бай- 
ланысты болып келеді. М ұндай мағыналы дери- 
ваттар қатарында 
кауындык, жусандык, макталык,
жүзімдік, күрііитік, жоцышкалык, жүгерілік, те-
м екілік,
тағы осы сияқты ларды атауға болады. 
Аталмыш ф ормант бұл кәсіби терминдерде өзі 
ж ал ған ған негіз - сөзге м екендік мән үстеп тұр. 
Себебі 
ж үгерілік
десек те немесе 
м акт алы к
иә 
жүзімдік
десек те, ойға бірден 
жүгері, макта, жүзім
өсірілетін жер оралады, я ғн и олардың қай -қай - 
сысы да сол аталған осімдік егілген жер мағына- 
сы н білдіреді. Бұл форманттың және қайсыбір 
елді мекен атына ж алғаны п келу реті тек қазақ 
тілінде емес, түркі тілдерінің біразында жалпы 
ертеден бар. Ертеректе кейбір ұлтты (халықты) 
тіпті оны ң тұрған жерінің атымен атау дәстүр 
болған. Мысалы, бұрындары ұйғырлар мен озбек- 
тердің тұрған мекенінің атына 
-лык, -тік
фор- 
мантын жалғап, 
кашкарлыктар, тэшкендіктер
деп 
те аталғаны белгілі. А м ерикандықтар да солай 
ежелден тұрып келе жатқан жер атымен аталады. 
Демек, тіліміздегі 
кашқарлық, тэшкендік, м арғұ-
ландык, американдық
дериваттары міне осындай 
этнонимдік негізде пайда 
Ъ опғш . Ааматы кала-
сындағы орыс, қазақ, ноғай, тараншы, дүнген, қаш-
қарлық, тәшкенттік болсын, кобінің аузында Фид-
лердіц аты үдайы алғы с аралас аталатын.
Әуе-


зов те осындағы 
қашқарлық, тэшкенттіктуъш-
ды зат атауларын ұйғы р, өзбек деген м ағы нада 
алып қолданған.
Ж алпы н егіз сө зд ер м ен осы
- л ы қ // - л ік ,
-ды қ//-дік, -т ы қ //-т ік
ф орманты арасы ндағы
сөзжасамдық қатынастың сондай мына бір тұсы 
да көңіл аударады. Мысалылуз, 
апта, ай, өкіл, от,
бұқара, тэлімгер, кепіл, куэ, сэске
түбірлерінің қай- 
қайсысы да қазақ тілі үшін әбден етене болып 
кеткен, байырғы сөз саналады. Бірақ 
-лы қ //-лік ,
-ды қ//-дік, -т ы қ //-т ік
форманты арқылы осы- 
лардан жасалған туынды зат атауларынан ондай 
байы рғы лы қ, етенелік сезілмейді; 
күздік, апта-
лық, айлық, өкілдік, оттық, бұқаралық, тэлімгерлік,
кепілдік, куэлік, сэскелік.
Бұл ж аңа жасалымдар 
кең естік дәуірдегі тіл тәж ір и б есін ің рухына 
көбірек келіңкірейді. М ысалы дш ш қдери ваты - 
ның семантикасы екі бірдей терминдік ұғыммен 
байланысты. Бүгінде ол орыс тіліндегі 
месячник
лексемасын да, о/с/шд(зарплата) сөзінің де бала- 
масы ретінде қолданылады.
Оттық
туынды зат атауы да солай әр түрлі 
м ағы нада қолданылады : м алға шоп салатын 
орын, я ғн и “а қ ы р ” м ағы насы н білдірсе, соны- 
мен қоса 
сіріңке
(спички) мәнінде де жұмсала- 
ды. Ол - сондай-ақ металлургия өнеркәсібінде 
горелка
терм инінің баламасы ретінде де әбден 
орны ққан сөз. 
Оттық
туынды зат атауының 
осындай үш бөлек мағынада қолданылуы түрко- 
логияда омоним сөздер тұрғысынан түсіңдіріледі. 
Қ азақ тілінде 
өкілдік
туынды зат атауы да қазір 
орыс тіліндегі 
полномочие, представительство
дейтін екі бірдей терминнің орнына жұмсалады.
-лы қ //-лік , -ды қ//-дік, -т ы қ //-т ік
форман- 
ты тілімізде түрлі кірме түбірлерге ж алғаны п та 
туынды зат атауларын жасайды. Бірақ олардың 
діліміздегі сіңімділік дэрежесі, яғн и қазақылану 
қалпы біркелкі емес. М ысалы, 
құрбандық, дұға-
лы қ, намаздық, тұмарлық, кэззаптық, кэпірлік,
эзэзілдік, зұлматтық, мұсылмандық, ж ұмалық,
зэбірлік, жендеттік, ғұламалық
сияқты араб-иран 
сөздерінің “бөтен тектілігі” қандай мәтінде де 
жалпы айқын сезіліп тұрады. Сондай-ақ, 
батыр-
лық, даналық, қателік, құпиялық, балуандық, дос-
тық, қастық
дегендердің де түбірлері басқа текті. 
Бірақ бұл соңғы топ жасалымдардың “бөтен 
тектілігі” алды ңғы лардағы дай ондай корінімді 
емес.
Созжасамдық 
-лы қ //-лік , -дық//-дік, -т ы қ //
-тік
форманты интернационал түбірлерге де жал- 
ғанып, туынды зат атауларын түзе алады: 
кало-
риялық (калорийность), бодандық
т.б. 
Адал бо-
дандығына орай сый ретінде сол күнэкар пенденің
жер-жайы, м ал-м үлкі, қора-қопсысын алады
(М а- 
ғауин); 
Тоқты еті калориялығы жонінен ересек
қой етінен кем түспейді ( “Қ.Ә. ”).
Туынды зат есімдер біры ңғай тек туа түбір 
зат атауларынан емес, сонымен қоса тума түбір 
зат атауларынан да жасалады. Бірақ есім негізді 
туа түбірлерден қалы птасқан туынды зат атаула- 
ры на қарағанда, тума есім создерден пайда бол- 
ған туынды зат атаулары сан ж ағы нан едэуір аз 
болады. Я ғн и , тума есімдердің ж ұрнақ қабылда- 
ғы ш ты қ қабілеті туа түбір есімдердің ж ұрнақ 
қабылдағыштық қабілетінен едәуір төмен. Себебі 
түбірдің туы нды лы қ сипат алуы он ы ң әуелгі 
созжасамдық мүмкіндігін, яғни жұрнақпен созжа- 
самдық қатынасқа түсу қабілетін біршама шектей 
түседі. О сы ған байланысты туа түбір есімдерден 
туынды зат атауларын жасайтын ж ұрнақтар сан 
ж ағы нан кобірек те, ал тума есімдерден туынды 
зат атауларын жасайтын жұрнақтар сан ж ағы нан 
аз болып келеді.
Ш ыны ндада, созжасамдық 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   371   372   373   374   375   376   377   378   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет