П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

зов те осындағы 
қашқарлық, тэшкенттіктуъш-
ды зат атауларын ұйғы р, өзбек деген м ағы нада 
алып қолданған.
Ж алпы н егіз сө зд ер м ен осы
- л ы қ // - л ік ,
-ды қ//-дік, -т ы қ //-т ік
ф орманты арасы ндағы
сөзжасамдық қатынастың сондай мына бір тұсы 
да көңіл аударады. Мысалылуз, 
апта, ай, өкіл, от,
бұқара, тэлімгер, кепіл, куэ, сэске
түбірлерінің қай- 
қайсысы да қазақ тілі үшін әбден етене болып 
кеткен, байырғы сөз саналады. Бірақ 
-лы қ //-лік ,
-ды қ//-дік, -т ы қ //-т ік
форманты арқылы осы- 
лардан жасалған туынды зат атауларынан ондай 
байы рғы лы қ, етенелік сезілмейді; 
күздік, апта-
лық, айлық, өкілдік, оттық, бұқаралық, тэлімгерлік,
кепілдік, куэлік, сэскелік.
Бұл ж аңа жасалымдар 
кең естік дәуірдегі тіл тәж ір и б есін ің рухына 
көбірек келіңкірейді. М ысалы дш ш қдери ваты - 
ның семантикасы екі бірдей терминдік ұғыммен 
байланысты. Бүгінде ол орыс тіліндегі 
месячник
лексемасын да, о/с/шд(зарплата) сөзінің де бала- 
масы ретінде қолданылады.
Оттық
туынды зат атауы да солай әр түрлі 
м ағы нада қолданылады : м алға шоп салатын 
орын, я ғн и “а қ ы р ” м ағы насы н білдірсе, соны- 
мен қоса 
сіріңке
(спички) мәнінде де жұмсала- 
ды. Ол - сондай-ақ металлургия өнеркәсібінде 
горелка
терм инінің баламасы ретінде де әбден 
орны ққан сөз. 
Оттық
туынды зат атауының 
осындай үш бөлек мағынада қолданылуы түрко- 
логияда омоним сөздер тұрғысынан түсіңдіріледі. 
Қ азақ тілінде 
өкілдік
туынды зат атауы да қазір 
орыс тіліндегі 
полномочие, представительство
дейтін екі бірдей терминнің орнына жұмсалады.
-лы қ //-лік , -ды қ//-дік, -т ы қ //-т ік
форман- 
ты тілімізде түрлі кірме түбірлерге ж алғаны п та 
туынды зат атауларын жасайды. Бірақ олардың 
діліміздегі сіңімділік дэрежесі, яғн и қазақылану 
қалпы біркелкі емес. М ысалы, 
құрбандық, дұға-
лы қ, намаздық, тұмарлық, кэззаптық, кэпірлік,
эзэзілдік, зұлматтық, мұсылмандық, ж ұмалық,
зэбірлік, жендеттік, ғұламалық
сияқты араб-иран 
сөздерінің “бөтен тектілігі” қандай мәтінде де 
жалпы айқын сезіліп тұрады. Сондай-ақ, 
батыр-
лық, даналық, қателік, құпиялық, балуандық, дос-
тық, қастық
дегендердің де түбірлері басқа текті. 
Бірақ бұл соңғы топ жасалымдардың “бөтен 
тектілігі” алды ңғы лардағы дай ондай корінімді 
емес.
Созжасамдық 
-лы қ //-лік , -дық//-дік, -т ы қ //
-тік
форманты интернационал түбірлерге де жал- 
ғанып, туынды зат атауларын түзе алады: 
кало-
риялық (калорийность), бодандық
т.б. 
Адал бо-
дандығына орай сый ретінде сол күнэкар пенденің
жер-жайы, м ал-м үлкі, қора-қопсысын алады
(М а- 
ғауин); 
Тоқты еті калориялығы жонінен ересек
қой етінен кем түспейді ( “Қ.Ә. ”).
Туынды зат есімдер біры ңғай тек туа түбір 
зат атауларынан емес, сонымен қоса тума түбір 
зат атауларынан да жасалады. Бірақ есім негізді 
туа түбірлерден қалы птасқан туынды зат атаула- 
ры на қарағанда, тума есім создерден пайда бол- 
ған туынды зат атаулары сан ж ағы нан едэуір аз 
болады. Я ғн и , тума есімдердің ж ұрнақ қабылда- 
ғы ш ты қ қабілеті туа түбір есімдердің ж ұрнақ 
қабылдағыштық қабілетінен едәуір төмен. Себебі 
түбірдің туы нды лы қ сипат алуы он ы ң әуелгі 
созжасамдық мүмкіндігін, яғни жұрнақпен созжа- 
самдық қатынасқа түсу қабілетін біршама шектей 
түседі. О сы ған байланысты туа түбір есімдерден 
туынды зат атауларын жасайтын ж ұрнақтар сан 
ж ағы нан кобірек те, ал тума есімдерден туынды 
зат атауларын жасайтын жұрнақтар сан ж ағы нан 
аз болып келеді.
Ш ыны ндада, созжасамдық 

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: