П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет395/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   391   392   393   394   395   396   397   398   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-ы ш //-іш . 
Есім негіздерден созж асам ды қ - 
ы ш //-іш
ж ұрнағы арқы лы пайда болған туынды 
түбір зат атаулары да тілімізде бірқыдыру. Ж әне 
жалпыхалықтық сипаттағы мұндай типті туылым- 
д ар ко б ін есе құ р ал м а ғ ы н а с ы н , атау м ән ін
білдіреді, 
мысдЛһҮ. 
керуіш, қүрттауыіи, қырнауыіи,
байлауыш, бүлғауыш, елеуіш, бүрғылауыш, бүрауыш,
қоруыш, түйреуіш, тіреуіш, тырнауыш, жануыш, бо-
яуыш. Б алаға қоруыш болғанның жөні осы деп...
(Соқпақбаев). Есім негізді осындай туынды түбір 
зат атауларына сон д ай -ақ лингвистикалы қ 
бас-
тауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш, пы-
сықтауыш
терминдерін де жатқызуға болады.
Қүрттап кет кен жараны қүрттауышпен
қүрттап эбден арылтады
(Арғынбаев); 
Қарамен-
денің қолында үзын жануыш
(М олдағалиев); 
Ж е-
тіген, керуіштен күй толғап
(Хұсайынов). Соңғы 
мысалда келтірілген 
керуіш
туы лы м ы ндағы
-іш
форманты озінің сөзжасамдық мағы насы ж ағы - 
нан 
-ғы ш //-гіш
жұрнағымен адекватгы. Себебі 
етістік негіз бен осы 
-ғыіи//-гіш
қосымынан пайда 
болған зат атауы да құралдың атын білдіреді. 
Сы-
зық түсірмей сойып алған екі теріні кергііике керіп,
қүба жонынан бір сипап қалғанда қүлпырып сала
берді
(М үсірепов). Ж оғарыдағы 
-іш
және 
-гііи


308
СӨЗЖАСАМ
форманттары арқы лы ж асалған екі дериваттың 
(бірі - м узы ка аспабы н ы ң атауы ретінде, ал 
екіншісі тері керетін құрал мағынасында жұмсал- 
ғаны м ен) бір-бірінен семантикалы қ еш алш ақ- 
ты ғы ж оқ. Екеуі де - құралдың атауы. Бұл жа- 
ғынан олардың 
(-гііи
пен 
-іш
жұрнақтардың) өза- 
ра синонимдестігі айқы н аңғарылады. Тілімізде 
сондай-ақ есім негізден 
осъ\-ыш //-іш
форманты- 
ның қатысуымен кеңес дәуірінде қалыптасқан ту- 
ынды түбір зат атаулары да бірталай. Кейбірі мы- 
налар: 
қозғауыіи, сақтауыш (совхоздың м ү з сақ-
тауыштары), өлшеуіш, маялауыш (маялауыіитың
аспалы тіркемелі түрлері), қармауыш (қармалау-
ыш), қабылдауыш (приемник), желпуіш, деңгейлеуіиі,
дэмдеуіш (приправа)т.(5.
Бұлардың кейбірін енді 
тұтас контекс көлемінде алып көрейік. 
Ыстық та-
мақ, ащы түздық, әртүрлі дэмдеуіштер қарын клет-
каларының үлғаю процестерін жеделдетеді
(Әби- 
сатов); 
Оны бір тегіс алаң үстінде деңгейлеуіштің
көмегімен орнықтырады
(“Ауыл.шаруаш. маш и- 
налары”); 
Кең бөлменің төр жақ бүрыіиында қабыл-
дауыш...
(Сыланов); 
Өскіншенің алдыңғы ж ағын-
да қармауыштар түзіледі
(Жалпы биология). Ал 
сөзжасамдық осы үлгідегі (модельдегі) 
безеуіш
ту- 
ынды түбір зат атауы этнографиялы қ термин де, 
қалауыш
туылымы - диалектизм. Ондай жерлерге 
арнаулы 
безеуіш, безеубас деген қүрал арқылы ою
ойылып, күміс сіңіріледі
(Қасиманов); 
Қыз жасау-
ын артып, қалауыш ортасына қыздың өзін мінгізді
(Нұрпейісов).


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   391   392   393   394   395   396   397   398   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет