П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет396/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   392   393   394   395   396   397   398   399   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-ы л //-іл . 
Бұл сөзжасамдық ж ұрнақ арқылы 
қимыл есім нен қалы птасқан туынды түбір зат 
атаулары да өздерінің семантикалық құрылымы 
жағынан нақтылы атаулық мән алған, терминдік 
деңгейдегі сөздер болып келеді, мысалы: 
тосқа-
уыл, іиабуыл, жортуыл, кезуіл, торуъцідч
гендер, мы- 
салы, сондай дериваттар. 
Қағазкой, арызжанды
кеңселер м ен экімдерге тосқауыл болатын де-
рект і қағаздар керек
(Әуезов). 
Атасы қол бас-
т аған М амай батыр, Өмірі кезуілде тіккен іиа-
тыр
(Бердин). С ондай-ақ 
богеуіл, аңдуыл, шанду-
ыл
туылымдары да осы үлгідегі дериваттарға 
жатады. Бірақ соң ғы
шандуыл
туынды түбір зат 
атауы тек жеке жазуш ының ғана тіл ерекшелігі- 
мен, стиль даралығымен ғана байланысты сияқ- 
ты. 
Кедейлерді біріне бірін айдап салып, т алас-
тыра берсек, біз аңдуылдан тасалана түрамыз
(Оразалин); 
Бәгеуілді, эдетте, орманды жерлерге
ағаштардың бүтақты басын дүитан жаққа қара-
та қүлатып жасайды
(ҚСЭ.).
Тілімізде осы сөзжасамдық 
-ы л//-іл
форман- 
ты арқылы қалы птасқан туынды түбір зат атау-
лары ны ң біразының негізі елкітеуіш сөздер бо- 
лы п келеді. Мысалы мұндай негізді (мотивация- 
лы) туылымдарға 
арсыл, күрсіл, бырқыл, бырыл, был-
шыл, гуіл, гүріл, дүңкіл, зуыл, зырыл, зыңыл, зіркіл, кеңкіл,
қаңқыл, қарқыл, қорсыл, қорыл, қыңқыл, қырыл, ла-
қыл, лоқыл, мыңқыл, пысыл, саңқыл, сартыл, сылпыл,
сыңқыл, сырыл, тарсыл, шаңқыл, шарыл, шиқыл, шы-
рыл, ыңқыл, ырыл, ысыл,
осылар сияқты тағы талай 
дериваттарды ж атқы зуға болады. Бұлардың бәрі 
де бір буынды түбір еліктеуіш сөздерден жасал- 
ған. Я ғн и барлы ғы да белгілі бір дыбыс түріне 
еліктеуден туған. Келтірілген туынды сөздер сол 
алуан түрлі дыбыстардың тілдік көріністері, атау- 
лары болып табылады. Ж әне ж оғары дағы дери- 
ваттардың негізі санадатын еліктеуіш сөздердің 
бәрі үнемі дауыссыз дыбысқа аяқталып отырады. 
Бірер мысал: 
Көмейіңе тақап түрған бір күлкілің
бар ғой
(Әуезов); 
Ақырын ғана коркем сыңқыл
эсем үнмен Әйгерім күліп қызарады
(Сонда).
Қ азақ тілінде осы 
- ы л //-іл
ф орманты арқы - 
лы бейнелеуіш сөздерден біраз туынды түбір зат 
атаулары жасалған, мысалы:бу/щ>/.л, 
бүлкіл, был-
қыл, діріл, жалтыл, жарқыл, күлтт, лапът, салпът,
лыпът, селкіл, жъттът,
тағы осы сияқтылар. 
Комей
бүлкіліне салып, қүйқылжыта аяқтады да, домбы-
раны Әмірге үсынды
(Ж армағамбетов); 
Бойына
тоңазығандай бір діріл пайда болды
(Әуезов); 
Көзінің алдындағы осы бір күлт іл коптен бері кет-
пей қойды
(Ахтанов).


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   392   393   394   395   396   397   398   399   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет