П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет402/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   398   399   400   401   402   403   404   405   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

ғаттары жесірге түсіп жататын
(М ағауин). 
Осы мысалдардағы 
өскін, үіикын, жүткын, сүргін
туынды зат атаулары сияқты , тілімізде 
таскын
(< тас+ қы н ), 
келгін
( “ п р и ш е л ец ” ) < кел + гін , 
түтқын, қашқын
туылымдары да сөзж асамдық 
осы 
-қы н//-гін
ф орманты арқы лы етістік не- 
гізден пайда болған.
Бұл арада 
-қы н //-кін , -ғы н //-гін
ж ұрн ағы - 
ның мына бір ерекшелігі көңіл аударады. Ол оның
- етістік негізден зат атауын да, сын атауын да 
жасай алатындығы, яғни зат атауы сөзжасамына 
да (
кескін, үшқын),
сондай-ақ сын атауы сөзжа- 
самына да (
азғын
) жататындығы. Тілімізде сөзжа- 
самдық осы 
қ ы н//-к ін, -ғы н //-гін
форманты ар- 
қылы етістік негізден терминдік нақты атау рет- 
інде соңғы жылдары қалыптасқан да кейбір жаңа 
жасамдар бар. Қазір орыс тіліндегі 
беженцы
лек- 
сем асы ны ң эквиваленті ретінде қолданы лы п 
ж үрген 
босқын
м ен “д и а с п о р а ” м ағы н асы н
білдіретін 
ауғын
дегендер - мысалы, сондай ту- 
ылымдар.
Етістік негізден 
-қы н//-кін, -ғы н //-гін
ф ор- 
манты арқылы ж асалған туынды түбір зат атау- 
лары ны ң соңғы бір тобын жеке жазушылардың 
стиль даралығымен байланысты туған окказио- 
налды сөзқолданыстар құрайды. Олар, мысалы, 
келгін, сокқын, опқын, жеткін
тәрізді дериваттар.

Жаңа дэуреннің алғаш қы келгіні боласыңдар
(Әу- 
езов); 
Қатал күн, суық күз бүгін кешке соққын
әкеле жатыр
(Сонда); 
Ы ққан жылқы алдында
жар болса, үлкен опқын болса...
(Сонда); 
Жасы
он беске т олм аған жеткін Арқадағы бар рудың
ағасы деп жарияланды
(М ағауин).
Тілімізде ж ұртты ң бэрі айта берм ейтін, 
белгілі бір өңірде ғана ұшырасатын 
-пір
жұрна- 
ғы бар. Ол өзінің созж асам ды қ м ағы насы жа- 
ғы нан етістік негізден туынды зат атауын жа- 
сайтын ж алпы халы қты қ сипаттағы
-қы н//-кін,
-ғы н//-гін
формантымен сәйкеседі: 
Түніменүйық-
тай алм аған басым, кеспірім де орт соққандай
м а немене
(Ш әйм ерденов). Бұл сияқты аймақ- 
ты қ ерекш елік тіліміздегі сөзж асам ды қ 
-кір
ж ұрнағы нан аңғарылады , мысалы: 
Кескір деп
темір кесетін асылды айтады
(ҚТДС). 
Кескір
туынды түбір зат атауындағы 
-кір
ф орманты
тіліміздегі 
-ғы ш //-гіш
жұрнағы орнына қолданыл- 
ған.
-л. Қ азақ тілінде бұл форманттың сөзжасам- 
ды қ аясы онша кең емес. 
Қапта, қама, қүра, бол-
жа
іспетті бірер ғана етістікке жалғанады. Тілімізде 
етістік негізден осы -л ж ұрнағы арқылы пайда 
болған туылымдар көбінесе нақтылы бір атау 
мәнін алған, номинациялануы жағынан әбден ор- 
нықты создер болып келеді, мысалы: 
Басымнан
кетпей қам алы м , Таусылып түр амалым
(Алпа- 
мыс); 
Соларды жарақаттайтын күрал тапқаны-
на Сармолла әсіресе сүйсінеді
(Әуезов); 
Ең аяғында
Абай өзі бір түспал, болжал жасады
(Сонда). Соң- 
ғы мысалдағы ба/шгал дериватымен қазақтілінде 
ж арыса 
болжам
туылымы да қолданылады. Бұл 
екі туылым өзара сем антикалы қ дублеттер бо- 
лып табылады. Д ем ек -л мен -м жұрнақтарының 
сөзж асам ды қ қызметін өзара сэйкес деуге бола- 
ды.
- м а л //- м е л . Бұл ф ормант та жалпы өнімсіз 
саналады. Ол арқылы етістік негізден не бары үш- 
төрт-ақ сөз жасалған. Мысалы 
орамал, тасымал,
жорамал
сияқтылар. 
-м а л//-м е л
форманты өзінің 
семантикалық құрылымы жағынан шын мәнінде 
сын атауы ж ұрнақтары на жатады. Солай екені 
әсіресе тіліміздегі 
танымал, түнемел, сүйемел, сау-
м ал,
осылар іспеттес тағы кейбір есімдерден айқ- 
ын көрінеді. Бұлармен және ж оғары да келтіріл- 
ген 
орамал, тасымал, жорамал
туылымдары да 
құрылымдас. Бірақ сы нды қбелгі, соңғы үшеуіне 
қарағанда, алдыңғы 
танымал, түнемел, сүйемел,
саумал
дериваттарында элдеқайда көрінімді. Се- 
бебі бұларда субстантивтену процесі бар. Соны ң 
нэтижесінде оларда өздерінің әуелгі сы нды қ са- 
пасынан ажырау басым. Әсіресе, бүл 
орамал, та-
сымал, жорамал
туылымдарынан айқын көрінеді. 
Мысалы бүлардың да 
танымал, түнемел
дери- 
ваттары сияқты шу баста тек сын ұғы м ы ндағы
сөз болғаны бүгінде тіпті сезіле бермейді. 
Тасы-
м а л
туынды зат атауы қазақ тілінде қазір екі түрлі 
термин қызметінде жұмсалады. Бірінші жағдайда
- лингвистикалы қ термин ретінде (‘перенос’ ма- 
ғынасында), екінші жағдайда - қоғам ды қ-эконо- 
микалы қ термин орнында (‘перевозка’ мәнінде): 
Тың игеру жылдары тасымал да есті
(“ С Қ ” ). 
Қ азақ тілінде 
жорамал
дериваты да осылай суб- 
стантивтенген: туа түбір 
жоры
етістігіне 
-м а л
форманты жалғану арқылы жасалған. Кейін келе 
-м а л
ж ұрн ағы н дағы аш ы қ дауысты 

дыбысы- 
ның әсер-ықпалымен 
жоры
етістік негізіндегі


312
СӨЗЖАСАМ
қы саң 

ф ормасы да аш ы қ 

дыбысына ай- 
налған. Содан барып ал ғаш қ ы ж о р ьш д л н ұ сқ а- 
сы қазіргі 
ж орамал
түріне ауысқан. Бірақ бұл 
жорамал
туы лы м ы ны ң м ағы насы нан 
тасымал
дериватындағыдай терминдік тиянақтылық, нақ- 
тылық үнемі байқала бермейді. М ысалы, ол рес- 
ми іс қағаздары ның оры сш а-қазақш а сөздігінде 
догадка
терминнің қазақш а баламасы етіп алын- 
ған. 
Жорамал
туынды сөзі сондай-ақ жалпы қол- 
даныста да жиі кездесіп отырады. 
Кешіккен сай-
ын неше түрлі жорамал, болжау айтысты
(Әуе- 
зов). Қ азақ тілінде 
саумал
сөзі де әуелгі сындық 
сапасы нан бірте-бірте аж ы рай, кейін келе онда 
да сол заттық ұғы м белең алған. Бүгінде оны 
сдунегіз етістігіне сөзж асам ды қ -тиллжұрнағы- 
ның жалғануы арқы лы туынды түбір зат атауы 
мағы насы нда әбден қалы птасқан деуге болады. 
Бірақ м ұны ң өзіндік бір ерекш елігі - тым әріде 
субстантивтенгендігі. М ына бір мақалдан, мыса- 
лы, сол аңғарылады: 
Байтал мінсең - құлын жок,
саумал ішсең - қымыз ж ок■


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   398   399   400   401   402   403   404   405   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет