П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет410/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   406   407   408   409   410   411   412   413   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-ғ а қ //-г е к , -қақ//-кек. 
Бұл ф ормант түрік 
тілдерінің жалпы қай-қайсысында да өзінің тектік 
сипаты, лингвистикалы қ табиғаты ж ағы нан ал- 
ғанда сын атаулары сөзж асамына тиесілі. Бірақ 
ол арқылы етістік негізден пайда болған сын атау- 
лары ны ң ішінде белгілі бір зат атауы ыңғайы нда 
дербестеніп, біржола термин ретіғще тиянақтал- 
ғандары да бар. Рас, тілімізде мұндайлар онш а 
көп емес. Дегенмен ара-тұралап кездесіп отыра- 
ды: 
жабысқақ
(биттің сіркеден үлкендеу түрі), 
ескек (весло), 
кескек, тырысқақ
(ауру аты), 
ты-
шқақ, шаныіиқақ
(оқыра, сәйгел), 
қатқақ, тоңғақ
(жаңа туған баланы ң қиы ) т.б.
Ораз-Мүхамед қыраулы қатқақта атқа қона-
ды
(М ағауин); 
Қойдың мойнына кескек байлап
қояды
(Арғынбаев); 
Ж абағы болды жібек шаіи,
Жабылып жаман жабысқақ
(Жансүгіров).
Осы үзінділерде келтірілген субстантив зат 
атауларының іш інен 
жабысқақ
дериваты н бөле 
айтуға болады. Өйткені бұл да әуелде дағды лы 
көп сын атауларының бірі-тін. Ол тілімізде осы 
сы нды қ сапасын сақтай отырып, нақты бір зат 
атауы орнында да қолданылады. М ысалы, оның 
(яғн и биттің) сіркеден үлкенірек түрі ретіндегі 
мәнінен шу бастағы тектік сипаты, сын есімдігі 
онша байқалмайды.
-ар, -ер, -р. 
Бұл ж ұр н ақ етістік негізбен 
сөзж асам д ы қ қ а ты н а сқ а көп түсе бермейді. 
Тілімізде ол арқылы ж асалған туынды түбір зат 
атаулары сан ж ағы н ан жалпы санаулы деуге бо- 
лады. Бұл ретте, мысалы, мына бір дериваттар 
жиі айтылады: 
жансар ( <жабыс+ар), қосар ( <қос-
+ар), жанар (<жан+ар). Көздерінің жанары қыз-
ғы лт т ау ұшқын шашып, танадай жарқырайды
(М үсірепов); 
Алыстан ғаш ық болып келгенімде,
Жапсардан сөз сойлейсің мойның созып
(Айтыс); 
Қосарына жүйрік ат алм а ға н жүргінші бірен-са-
ран
(Әуезов).
Ал 
кесер, ойнар, қырқар, бүзар
дегендердің атау- 
лы қ (яғни номинациялы қ) дербестігі, заттық ти- 
янақты лығы дәл мұндай емес. Соңғылар мысалы 
туынды түбір зат атауы деңгейіне субстантивте- 
ну жолымен жүре келе кейін жеткен. Бұлар шын 
мәнінде окказионалдық, я ғн и белгілі бір аймақ- 
тағы тұрғындардың тілінде ғана айтылатын туы- 
лымдар: 
Ж ауға барсаң кесерді ал. Д а уға барсаң
іиешенді ал
(Алпамыс); 
Өлеңдері сотқар мен бұзар-
лардың талайын т аңбалаған
(Әуезов); 
Ойнар
көбейсін. ( Сонда); Қырқар көбейсін
(Фольклор).


ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМДЕР
317
Тілімізде осы 
-ар, -ер,
-/?форманты арқылы 
етістік негізден қалыптасқан бірер антропоним 
де кездеседі. Мысалы 
Ойнар, Өсер, Кәпжасар, Мың-
жасар ( Ойнаров, Өсеров, Копжасаров, Мыңжаса-
ров)
түрінде келетін жеке адам аттары (фамилия- 
лар) бар. Бүлардың дериваттық сипат алуы етістік 
негіз бен созжасамдық -д/?('-ет?,-/?)формантының 
өзара жай біріге салуынан гөрі бүл бірліктің жал- 
қы есімдік статус алуымен көбірек байланысты 
сияқты.
- ғ ы / / - г і , - қ ы //- к і. Қ азақ тіліндегі туынды 
түбір зат атауларын жасайтын ж ұрнактарды ң 
көпшілігі онімді болып келеді. Ондайлардың қата- 
ры на 
-ғы //-гі, - қ ы //-к і
формантын да жатқызуға 
болады. Сөзж асамды қ бұл жұрнақ сөз таптары- 
ның ішінде әсіресе етістікке жиірек жалғанады. 
Ол арқы лы етістік негізден пайда болған туы- 
лымдардың дені тілімізде нақты зат атауларын 
білдіреді, мысалы: 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   406   407   408   409   410   411   412   413   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет