П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


ырмал, көшелі кісі (Әуезов).  Менің жүрегімдей бауырмал



Pdf көрінісі
бет446/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   442   443   444   445   446   447   448   449   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

ырмал, көшелі кісі
(Әуезов). 
Менің жүрегімдей
бауырмал жүректері болса...
(Аймауытов).
- м а л ы / - м е л і . Бұл ф о р м а н т т ы ң ж алп ы
күрделі екені, өз алды на дербес екі бөлек, яғн и
ж еке-ж еке 
-м а
ж әне 
-лы
ж ұрнақтары нан тұра- 
ты ны сырт тұрпатынан көзге бірден шалынады. 
С оған қарап тілімізде ол арқы лы қалы птасқан 
туынды сын атауларын 
-м а
ф ормалы есім не- 
гізге 
-лы
аффиксінің қосылуынан жасалған екен 
деп ойлап қалуға да болады. Бірақ шын мәнінде 
олай болып ш ықпайды. Кейбір түркі тілінде бұл 
сөзж асамдық ф орм ант біртұтас күрделі ж ұрнақ 
ретінде алып сипатталады. Ж ән е оны ң ш ын 
мәнінде солай екеніне мынадай дәлелдер келті- 
реді. Мысалы, татар тілінде бұл 
-м алы /-м әле
аф- 
фиксімен келетін 
киселмәле
сияқты етістік негізді 
көпшілік сын есімдерден 
-ма
тұлғалы есім негізді, 
я ғн и олардың 
киселм ә
тәрізді бөліктерін жеке 
ажыратып алуға болмайды. Себебі бұларда зат- 
ты қ мән жете айқы ндалм аған, жетікпеген. Де- 
мек ж оғары дағы
киселм әле
туынды сын атауы 
киселм ә-ле
түрінде мүш еленбейді. М үшелен- 
бейтіні, яғни сөзжасамдық бұл 
-м алы /-м әлі
фор- 
мантының шынында да оз алдына біртұтас күрделі 
ж ұрнақ саналаты н себебі: бұл құры лы мды ту- 
ынды сын атауларында әдетте әлдененің бірде- 
мені иеленуі, әлдененің бірдеңеге тәндігі туралы 
емес, оның етістік негіздің семантикасына сәйкес 
туған өзіндік дара ерекш елігі, өзіндік сипатты 
белгісі айтылады. Қ азақ тілінде де солай. Мыса- 
лы татар тіліндегі 
сизелм эле
“осязаем ы й” , 
тэлен-
м эле
“рассекаем ы й” туы лымдарыны ң 
сизелмэ,
тэленмэ
бөлігі сияқты , тіліміздегі 
көшпелі,
ж үқпалы , айны малы
туы нды сы н атаулары 
көшне+лі, жүкпа+лы, айныма+лы
түрінде мүше- 
леуге келмейді. С өзж асамды қ бұл 
-м а лы //-м эл і
форманты ны ң түркі тілдерінде жалпы өз алдына 
дербес біртұтас жұрнақ саналатыны міне осы се- 
бепті. Ол қазақ тілінде де дәл осындай статуста 
сипатталуға тиіс.
-м а л ы //-м э л і -
тілімізде өнімді ж ұрн ақ са- 
налады. Ол өзге түркі тілдеріндегі сияқты қазақ 
тілінде де дәйім етістік негізге жалғанады. С ы н- 
ды қ м ағы н а білдіретін мұндай құрылымды жаңа 
жасалымдар көбінесе жанды зат атауларына, өзге 
де түрлі тұрм ы сты қ бұйымдарға, соны м ен қоса 
кейде абстракты мағыналы есімдерге қатысты бо- 
лып келеді. Олардың үнемі бұлай атрибуттық 
қаты наста жұмсалаты нын көрсететін мысалдар 
тілімізде жалпы жиі ұшырасады. Кейбірі м ы на- 
лар: 
Сэн үшін алдыңғы екі аяғына орамалы білезік
салыпты
(Әшенов). 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   442   443   444   445   446   447   448   449   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет