П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет457/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   453   454   455   456   457   458   459   460   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-ғы ш //-гіш . 
Сөзж асамды қ бұл ф ормант - 
қазақ тіліндегі ең өнімді ж ұрнақтарды ң бірі. Ол 
өзінің осы қызметінде үнемі етістік негізге жал- 
ғанады. Сын мағы налы мұндай құрылымды ту- 
ылымдар 
-ғы р //-гір
тұлғалы ж асалы м дарм ен 
м әндес болып келеді: субъектінің белгілі бір 
қ и м ы л -әр ек етк е байланы сты бей ім -қаб ілетін
білдіреді. Өзге түркі тілдеріндегі сияқты, тілімізде 
-ғы іи //-гіш
ж ұрнағы арқы лы етістік негізден 
қ а л ы п т ас қ а н сын атаулары жиі ұш ы расады . 
Кейбірі олардың м ы налар:і/7
апқыіи ой ғой ақыл-
дың мағынасы
(Ш әкәрім). 
Дүниеде адамнан конгіш
м ақұ лы қ бар дейсіз бе
(Аймауытов). Сөзж асам- 
ды қ бұл форманттілімізде кейде күрделі сын атау- 
ын ж асауға қатысады. 
Пароход сорпа ж алағыш
кэрі тобетше суды шолп-шолп ұрып, қозғала бас-
тады
(Аймауытов).
-ғ а қ //-г е к . 
Сөзж асам ды қ бұл ф ормантты
қазақ тілінде жалпы өнімді ж ұрнақтар қатарына 
жатқызуға болады. Ол туынды сын атауын етістік 
негізге жалғанып қана жасай алады. Мұндай сын 
мәнді туылым әдетте субъектінің белгілі бір әре- 
кетке бейім қалпын білдіреді. 
Кэріп көңлі бір сың-
ға қ пияла-ды
(Көпеев). О сы ндағы
сыңғақ,
сон- 
дай-ақ, тіліміздегі 
жабысқақ, ұрысқақ, тайғақ
сияқ- 
ты құры лы мдар, мысалы, сондай жасалымдар. 
Бірақ “етістік+ғақ” құрылымды туынды сын атау- 
лары н ы ң бәрінің бірдей м ағы налары дәл осы, 
“әлденеге бейімділік” сагіамен байланысты болып 
келе бермейді. Мысалы 
қатқақ
туылымыны
11
ұғы- 
мы ж оғары дағы
сыңғақ, жабысқақ, ұрысқақ
де- 
гендердегіден басқарақ сияқты . 
А сқақ
туынды сын 
есімі де солай. Бұл басқалы қ әсіресе 
қоңқақ,
қаңқақжасалымщфътш
айқын аңғарылады (бірақ 
бұлардың алды ңғылардан тағы бір өзгелігі: не- 
гіздеуші, яғни түбір болігі мен жұрнағы бір-бірінен 
ажырағысыздай болып кірігіп кеткен, осылай үнемі 
бір бүтін, тұтас күйінде қолданылады). 
Алдықаңқақ
ерінің, арты жалпақ
(Ш әкәрім). 
Қоңқақ мұрнынан
шып-шып тер шығып
(Аймауытов).


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   453   454   455   456   457   458   459   460   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет