П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 2 0 2
СӨЗДІҢ МОРФЕМАЛЫҚ ҚҮРАМЫ меті өзі қатысты сөз табы ны ң құрам ы н жаңа сөзбен толықтыру болып саналады я ғн и ол өзі қатысты сөз табына жататын сөздерді, атаулар- ды жасайды. М әселен, зат есімнің сөзжасамдық ж ұрнақтары зат есімге жататын атауларды жа- сайды: өнім, малшы, дэрігер, кітапхана, бөлім, қаты- сым сияқты туынды сөздердің бәрі зат есімнің сөзж асам ды қ ж ұрнағы арқы лы ж асалған. Сын есімнің созжасамдық жұрнақтары сы нды қ белгі м ағы насы н білдіретін сын есім атауларын жа- сайды. Мысалы таулы, сэнді, өнерпаз сезгіш, сәнқой, білгіш сияқты туынды түбір сын есім сөздер сын есімнің сөзжасамдық жұрнақтары арқылы жаса- лып, сы нды қ белгі м ағы насы н білдірген. Осы сияқты басқа сөз таптарының жұрнағы да өзі телулі сөз табына қызмет етеді, оның атау- ларын жасап, сөздік құрамын толықтырады. Со- нымен бірге ж ұрнақтарды ң бірнеш е сөз табына ортақ болып келуі де кездеседі. Бұл көбінде жұрнақтарды ң м ағы налы қ ж ағы н ан дамуымен байланысты болады. Ж ұрнақтарды ң м ағы насы кеңіп, бір м ағы н ан ы ң үстіне екінш і м ағы наны қосып алуы тілде өте жиі кездеседі. Осы жұрнақ м ағы насы ны ң дамуы, кеңуі нәтижесінде бір сөз табыны ң ж ұрнағы екінші сөз табыны ң м ағы на- сын қосып алады да, бұры нғы м ағы насы н сақ- тай оты рып, екі сөз табында да қы зм ет атқара- ды. Сөйтіп, бұл ж ұрнақтарды ң бірнеш е сөз та- бына ортақтық қасиетін қалыптастыратын жол- ды ң бірі болып саналады. Ж ұрнақтарды ң м ағы н асы н ы ң кеңуі тілде омоним жұрнақтардың көбеюіне әсер етеді: буын, түйін, келін, қорған деген туынды түбірлердегі зат есім жасайтын -ын, -ін, -яж ұрн ағы м ен жуын, киін, деген өздік етістің -ын, -ін, -яж ұрна- ғы тұлғасы жағынан бірдей. Бұлардың сөзге қоса- тын мағынасы да түрлі, сондықтан олар омоним ж ұрнақтарға жатады. О м оним ж ұрнақтар тілде аз емес. С оны мен бірге сөзж асам ды қ ж ұрнақтарда синоним дік қасиет те бар: жүмысшы - ж үмыс- кер, қьізметкер - қызметші, ақта - ағарт, дәнде - дәнік, сазар - саздан, қарайт - қарала, өнерпаз - өнершіл, білімпаз - білімді, білгір - білгіш т.б. Кейде тілдегі синоним ж ұрнақтарды ң ма- ғына жақындығына қарамастан, олардың бірінің орны на екінш ісі қолданы ла бермейтіні белгілі: орақ, елек, қайрақ, күрек сөзцері - ақ, -қ, -к жұрнақ- тары арқылы ж асалған құрал атаулары. Ал дәл осындай мына құралдардың атаулары өшіргіш, сүзгіш, қырғыш -ғыш, -гіш ж ұрнақтары арқылы жасалған. Туынды түбірдің қай үлгі арқылы жа- салуы тілдің ішкі заңдылығы арқылы шешілгені байқалады. Ж ұрнақтардың тілде атқаратын қы з- меті бірдей емес. Олар өте өнімді болып, сөз тал- ғамай белгілі топтағы сөздерге ж алғана береді. Мысалы: малшы, егінші, жазушы, колхозшы, үгітші, энші, етікші, суретші, қасапшы, биші т.б. Ал бірсы- пыра жұрнақтар сөз талғап, белгілі сөздердің құра- мында ғана кездеседі, сөз жасау ж ағы нан өнімсіз болып келеді. М ы салғатілд е көйлекшең, байпақ- шаң, бешпентшең, мәсішең сияқты сөздердегі -шаң, -шең ж ұрнағы көйлек, байпақ, бешпент, мәсі ки- ген адам деген ұғымды білдіреді. Осы ж ұрнақ басқа киім аттарына жалғанбайды, көйлекшең, беш- пентшеңдеуге болғаны мен, сол сияқты киім аты шапан, тон сөздерінен іиапаншаң, тоншаң сияқты туынды түбір жасалмаған. Бұдан ш ығатын қорытынды - жұрнақтардың сөзжасамдық қабілеті бірдей емес. М ысалы, -шаң, -шең ж ұрн ағы киім атауларына ж алған ы п , зат- тың белгісін білдіру қызметін ерте тоқтатқан. Сон- дықтаң киімнің кейінгі пайда болған түрлерінен бұл ж ұрн ақ арқы лы сөз ж асалм аған. М ұндай сөзжасамдық жұрнақтар тілде біраз. М ысалы, бе- лес, дөңес, оңғақ, тоңғақ, жент, киіт, бүкір сияқты туынды түбірлер құрамындағы жұрнақ қазіргі тілде сөзжасамдық қызмет атқарып жүрген жұрнақтар қатарына жатпайды. Бұл ай ты лған д ар қа за қ тілін ің сөзж асам жүйесі көне замандардан бастап, күні бүгінге дейін дамып, күрделеніп, екшеліп, толығып қазіргі дәре- жеге ж еткенін көрсетеді. Осы ұзақ уақыттың ішінде сөзж асам ны ң ішкі заңды лы қтары , құра- мы, сөзж асам ды қ нұсқалары , олардың қызметі, м ағы насы нақты ланы п, тұтас бір күрделі жүйе ретінде қалыптасқан. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|