П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
2 2 1 Бұл жерде күрделі сөздердің м ағы налары оның құрамындағы сөздердің мағынасына негізде- летініне ерекше мән беру қажет. Ал тұрақты сөз тіркестері бір мағына бергенімен, ол мағына құра- мындағы сөздердің м ағы насы на қатыссыз бола береді. Ж оғары дағы иалыс” , “ілезде” деген ма- ғыналар, ол тұрақты тіркестердің құрамындағы сөздердің м ағы насы на қазір қаты сы жоқ. Ал күрделі сөздің мағынасының оның құрамындағы создерге байланысты болуы - күрделі сөздің, жал- пы сөзжасамның негізгі белгілерінің бірі. Сөнымен бірге күрделі сөздер мен тұрақты тіркестердің құрамында да үлкен айырмаш ылык бар. Күрделі сөздер белгілі үлгі бөйы нш а жаса- лады. Т ұрақты тіркестердің құрам ы күрделі сездің құрам ы ны ң тұрақты үлгісіне сай емес. Ж оғары да келтірілген ит өлген жер де, қас пен көздің арасында да құры лы сы , құрам ы ндағы создердің байланысы ж ағы нан күрделі создерге ұқсамайды. Өйткені тұрақты сөз тіркестерінің құрамы түрліше бөлып келе береді. Оларды бір үлгіге сыйдыруға келмейді. Мысалы, түйеүстінен сыйрак үйіткен деген тұрақты тіркесті жөғарыда келтірілген тіркестермен салыстырсақ, өлардың құрамында ұқсастық жөғын көру қиын емес. Бұл тұрақты сөз тіркестерінің бәріне қатысты. Тұрақ- ты сөз тіркестерінің құрамы түрлі-түрлі бөлуы оны ң күрделі сөзден басқа құбылыс екеніне куә бөлады. Туынды сөздердің тағы бір белгісіне өлар- дың м ағы налы қ ерекшеліктері жатады. Туынды сөздердің мағынасы өның құрамындағы мөрфе- малардың бір-біріне қатысынан ш ығатыны жо- ғарыдағы талдаулардан байқалды. Оны жалғыз жоғарыда келтірілген мысалдарға ғана қатысты деп түсінуге болмайды. Ол - туынды соз атаулы- ның бэріне ортақ қасиет. Олай болса, оны туын- ды сөздің белгілерінің бірі санауға болады. Сойтіп, туынды создердің мағынасының оның құрамын- дағы морфемалардың мағынасынан жасалуы оның негізгі белгілерінің бірі деп танылды. Осы белгіге сүйеніп, туынды сөздерді басқа тілдік құбылыстардан ажыратуға бөлады. Мыса- лы , тэлімгер, койылым (спектакль), өткін (гіе- реход) сияқты соңғы кезде қолданы сқа кірген жаңа сөздерді алып қарайық. М ұндағы тэлімгер деген туынды сөз, тэлім деген негіз сөзден -гер сөзжасамдық жұрнағы арқылы жасалған. Құры- лысы жағынан екі мөрфемадан құрылған. Негізгі мөрфема тэлім (тәрбие) туынды сөздің жасалу- ына негіз болып, тэлімгер туынды созінің лек- сикалы қ м ағы насы на арқау болған. Ал туынды созді жасаушы екінш і морфема -гер тэлім негіз сөзіне м ам анды қ м ағы насы н қөсқан. Сөйтіп, тәрбиеші м ағы насы ж асалған. Туынды сөздің мағынасы оның құрамындағы морфемалардың ма- ғы насы нан ж асал ған . С онды қтан да туынды создің мағынасы оған негіз болған тэлім сөзінің мағы насы мен байланысты. Туынды сөз бөлған жерде негіз сөздің болуы - бұл жұп создің м ағы - налық байланысының куәсы. Сөндықтан тэлімгер деген сөздің м ағы насы н білмесек те, өның құра- мындағы морфемалардың м ағы насы на сүйеніп, тәлім, тәрбие беруші адам екенін түсінеміз. Сол сияқты койылым, өткін деген жаңа сөздердің ма- ғынасын “ қ ө ю ” , “өту” қим ы лы на байланысты атаулар екенін жөрамалдауға бөлады. Туынды соз бен негіз сөздің м ағы на байла- ныстылығы туынды сөздің барлық түріне қатыс- ты. М ысалға туынды сөздердің үлкен бір төбы күрделі сөздерді талдап корейік. Қазіргі тілімізде жылыжай (парник), жолкиыс (перекресток), жол- басшы (гид), мүраж ай (музей) сияқты күрделі создер қөлданылып жүр. Олардың әрқайсысы екі сыңардан яғн и екі сөзден құралған. Осы күрделі сөз құрам ы ндағы сөздер мен күрделі сөздің ма- ғы н ал ар ы б ай л ан ы сты . М ы салы , ж ылыж ай күнделікті өмірдегі мекендік мәні бар заттың аты. Осы атау заттың белгісі бөлып саналаты н жылы деген сөздің және “м екен” , “өры н” деген мэндегі жай сөзінің қаты сы арқы лы ж асал ған , я ғн и өсімдік өсірілетін жылы өрын атын жасаған. Бұл мысалдан күрделі сөздің құрамындағы сөздердің мағы насы мен күрделі сөздің м ағы на байланыс- ты лығы ан ы қ көрінді. Жолкиыс (перекрестөк) деген күрделі сөздің м ағы насы өны ң құрам ы ндағы жол және киыс деген сөздердің мәнімен байланысты. Ойткені ж олкиы се кі ж олдың қиысатын жерін білдіретін орынның атауы. Жолбасшы деген күрделі соз қазір орысшаг«Э созі мағынасында қолданылады яғн и ол жолды бастап, жолда кездесетін гимараттарға, ескерткіштерге т.б. түсінік беретін адамды білдіреді. Ол м ағы н аға жол деген создің де, басшы деген сөздің де қатысы бар яғн и күрделі сөз бен өны ң құрамындағы сыңарлардың мағына байланысты- лы ғы аны қ. Мүражай күрделі (музей) сөзі баға- лы мұралар жиналған, сақталған үй (өрын) атауы болып саналады. О ны ң м ағы насы м ү р а с е з т с п де, жай сөзімен де байланысты. Күрделі сөздің мағынасы мен өның құрамындағы сыңарлардын арасы ндағы м ағы н алы қ байланыста түрлі ерек- шеліктер бөлады, бірақ өлардың мағы налы к бай- ланысы аңғарылады. |