П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| И Г К Е Л Л
1 КҮҒДЬЛІ ЗАІ ЕСІІУІДЕР 331 Кіріккен зат есімдердің кұрамында кездесетін кейбір -дырык// -дірік; -ғалдақ, -қыр т.б. тәрізді аф ф иксоидтарға мойынтүрық, өмілдірік, уы л- дырық, сағалдырық , сарғалдақ, қызғалдақ сияқты сөздер жатады. Тұркітануда бұл құбыдыс жай- ында әр түрлі пікір бар. Дегенмен, шығу төркінін дәл солай деп ан ы қ айту қиы н болса да, тілдің ықшамдау заңды лы ғы на сәйкес қалыптасқаны, толық мағыналы сөздер болғаны даусыз. Мыса- лы , ышқыр сөзі екі сөзден құралған. Бастапқысы - іш+күр. Қүр - “бау, белбеу” деген сөз. Дәл осы мағынасы көне жазба ескерткіш тілінде кездеседі. Ол курім іазсаді - ол белбеуін ш еш кісі келді (М К .III.319). Кейінірек құр сөзінің мағы насы дами келе синкретті түбірге айналған, яғни етістік мағынасын білдірген. Бұл екі сөз дыбыстық жа- ғы н ан ы ң ға й л а с а к ір ік к е н , іш сөзі екін ш і сыңардың ықпалымен жуанданып ыш болған да, екінші сыңар қүр сөзіндегі еріндік дауысты ды- бысты “ұ” - қы саң “ы” -дыбысына айналдырған, сөйтіп қыр сөзіне айналған. М ысалы: Ол тізесі жамаулы сұр шалбарын ышқырынан көтеріп қой- ды (Дәуренбеков). *Жансебіл - жан “дж ан” - парсы тілінен ен- ген ж үрек, өм ір, дем , рух деген м ағы н ан ы білдіретіні түсінікті, ал -себіл сыңарыны ң мағы- н а с ы т ү с і н ік с і з . Б ұл - т ү р к і т іл д е р ін ің көпшілігінен кездесетін көне құбылыс. Қырғыз тілінде екі мағы нада: 1) сауыт, 2) қару ұғымын білдіреді, шарайна созімен мәндес. Сонда екеуінен бірігіп барып кіріккен зат есімді жаны берік, қайратты, табанды деген мэнді білдіреді. М ы- салы : Не д е ген ит ж а н д ы , ж ансебіл едім (Ж үнісов). Зұлыс деген бір тау бар үлкен, биік, Басы қарлы, таяны п көкке тиіп, Пілден пайда етуші жансебіл бар, Қ аракет қы п сүйегін атып, жиып (Ақылбай Абайұлы). *Жэрмеңке - неміс тілінен енген сез. Немісше - Уа/г/* - жыл деген м ағы наны білдіреді. Ал Магкі - сауда деген сөз. Ж ы лы нда бір рет белгілі бір жерде ұлы ж иы н сауда ұйы м дасты ры п, оны ^аһгтагкі деп атайды. Біртіндеп орыс тіліне ярмарка ауысқан, одан қазақ тілінің дыбысты қ заңы на сай ж эрмеңке болып кірігіп кеткен сөз. Осындай езгерістерге дыбыс, кейде бүтін бір б у ы н н е м е с е г р а м м а т и к а л ы қ т ұ л ғ а л а р көмескіленіп, екі сөз кірігеді. Сонда сөз тіркесінің бірігіп, тұтас тұлға болып қалыптасуына анали- тикалы қ тәсіл ғана емес, ф онетикалы қ тәсіл де әз үлесін қосады. Кіріккен зат есім құрамында мейлі тол сөз болсын, мейлі кірме сөз болсын сол қ о л д а н ы п о т ы р ғ а н т іл д ің д ы б ы с т ы қ заңдарына сай дыбыстық өзгерістерге ұшырайды, сөз тіркестеріндегі алды ңғы сы ңарды ң екпіні әлсіреп, екінш і сыңардың соңғы буы ны ндағы екпін басым келеді де, сөзтіркес бірұдай екпінмен айтылады. О ған мына секілді тілдік деректерде: қарлығаш, білезік, ышқырт.б. дыбыстар ы ғы сы п ш ығы п қалы п, буын саны кемуі арқылы бүтін соз ы қш ам далған. Бұлайш а кірігу кіріккен зат есімдерге тән. Кіріккен есімдерге қарағанда, біріккен зат есімдер бертін іректе пайда болған бірліктер. Ө йткені создердің әуелі тіркесіп, одан кейін бірігіп, ең соңы нда мүлде кірігуі, я ғн и м ағы на- лы қ, тұлғалы қ озгерістерге ұшырауы ұзақ уақыт жүретін үрдіс. Тарихи тұрғыдан қарағанда кіріккен зат есімдер коне создерге жатады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|