П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗ ҚҮРАМЫ ЖӘНЕ МОРФЕМАЛАР
185 қосымш аларда лексикалық сипат болмай, олар- ды ң ерекш еліктері таза грамматикалық, немесе лексика-грамм атикалы қ қасиеттері арқылы ай- қындалады. Сөйтіп, форма тудыратын қосы м - шалардың белгілі бірж иы нты ғы парадигмалық түрлену жүйесінің сыртқы корінісі мен соған сәйкес ішкі мазмұн жағынан грамматикалық ма- ғына білдіруі арқылы грамматикалық категория құрайды, енді бір тобы белгілі бір соз табы ны ң өз ішінде семантикалық топтарын (түрлерін) жа- сайды. Қосы мш аларды ң бұл негізгі мәні мен грамматикалық сипаты грамматикаларда форма тудырушы (немесе сөз түрлендіруші) жұрнақтар ж әне ж алғаулар деп аталып жүрген қосымш а түрлеріне түгел тән болып келеді. С оны ң арқа- сында олар қосы м ш аны ң бір тобы на енеді. Ра- сында да жалғаулар деп аталып жүрген қосым- шалар мен есімше, косемше, шақ, рай т.б. грам- матикалық категориялар жасайтын қосымшалар- ды ң арасы нда м ағы на білдіруі, соз түрлендіру қасиеті жағынан айырмашылық жоқ, тек жалғау- ^лардың сөзге жалғану өрісі кеңірек, мүмкіндіктері молырақ; ездері белгілі бір сөз табының грамма- тикалы қ категөриясының көрсеткіші бөла тұрса да, басқа сөз төбындағы сөздерге де жалғана бе- реді. С өны мен бірге жалғаулардың басқа фөрма тудыратын қөсымш алардан синтаксистік қы з- м етгікж ағы нан үлкен айырмашылығы бар, яғни ж алғаулар өзі ж алғанған сөзге белгілі бір грам- матикалық мағына үстей отырып, сөйлем ішінде сөз бен сөзді байланы сты ры п, олардың созге үстейтін ф ам м атикалы қ мағыналары сол байла- нысқан сөздер арасындағы қатынастар негізінде айқындалып өтырады. Мұндай қызметтік қаси- еттер ж алғаулардан басқа ф өрм а тудыратын қөсы м щ аларға тән емес. С онды қтан ф орма ту- дырушы қосымшалардың барлығына “сөздің әр түрлі грамматикалықфөрмаларынтудыру” қасиеті тән екен деп қана септік, тәуелдік, көптік, жіктік фөрмаларын етістіктің есімше, көсемше, рай, сын есімнің ш ырай фөрмалары мен бір деп қарауға бөлмайды. Мысалы: Мен көрдім ұзын кайыц кұла- ғанын (Абай) деген сөйлемдегі сөздердің мына- дай өзара байланы сы бар: мен көрдім: мен сөзі өзінің семантикасы негізінде 2-сөздегі жіктік жал- ғаудың І-жақ көрсеткіші -м арқылы байланысқа түскен, сөнды қтан м ен көрдіц, я мен көрдік бөл- майды, ал -ді деген жедел өткен ш ақ ж ұрнағы /сб>/?уетістігі білдіретін қимылдың болып кеткенін корсетіп тұр да, оның басқа сөздермен байланы- сына қатысы жоқ; кұлағаны н көрдім, -н табыс септік тұлғасы арқылы байланы сқа түскен, ал - ғяяесім ш е тұлғасы ны ң осы сөйлемдегі сәз бай- ланы сы на қатысы ж оқ, кайыц /н ы н / кұлағанын тіркесі - бірінші создегі ілік септіктің тұлғасы (жасырын тұрса да) мен екінші сөздегі -ы тэу- елдік жалғауы арқылы байланысқан; ұзын кайыц - өрын тэртібі арқылы байланысқан. Сөйтіп, бұл сойлемдегі создердің құрам ы ндағы жедел откен ш ақ / - д і / пен есімш е / - ғ а н / тұ л ға л а р ы н ы ң создерді байланыстыру қызметін атқара алмай- ты нын, создерді қосымш алар ішінен септік, тэу- елдік, жіктік жалғау тұлғалары ғана байланысты- ра алатынын байқаймы з. Сонды қтан форма ту- дырушы қосымшалардың соз байланыстыру қыз- метін атқаратын түрін ж алғау деп, соз байланыс- тыру қызметін атқара алмайтынын, категориялық грамм атикалы қ м ағы на ғана тудыратын түрін жұрнак деп беруге болады. Тілдің грамматика- лы қ құрылысында жұрнақтар өзі жалғанған сөзге грамматкалық м ағы на ғана үстеп, белгілі бір сөз табының грамматикалық категөриясының немесе семантикалық төбының тұлғалық корсеткіші бөл- ғанм ен, өлардың грамматикалық сипаты, пара- дигмалық түрлену жүйесі, түбірге жалғану аясы, сөйлеу бүтіндері ретінде сөйлемде қолданылу та- биғаты бірдей, біркелкі емес. Олардың бір тобы озі жалғанған создердің мағынасын озгерту қабы- леті ж ағы н ан , түбірдің грамматикалық сипатын озгерту-сақтауы ж ағы нан сәзжасам қөсымш ала- рына ж ақы н да, бір тобы ж алғауларға жақын. Сондықтан олардың бір түрін модификациялық* немесе лексика-фамматикалық жұрнақтар, екінші түрін таза грамм атикалы қ немесе категориялық жұрнақтар деп бөліп қараған жөн. М өдификациялы қ жұрнақтар жаңа м ағы на- лы сөз туды рмағанмен, түбірдің лексикалы қ ма- ғынасын бүтіндей өзгертіп жібермегенмен, түбірге эрі қөсымш а грамматикалық мағы на үстеумен бірге түбір сөздің лексикалық немесе ж алпы ф ам- матикалық мағынасына семантикалық реңк қөса- ды да, сөйлеу процесінде қолданылуы ж ағы нан түбірдің ф ам м атикалы қ сипатын сақтап қалады, * жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|