П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет2/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

3
АЛҒЫ СӨЗ
“Қ азақ грамматикасы” - қазақ тілінің бүкіл 
грамм атикалы қ қүры лы сы н, бар деңгейін бірге 
алып қарастырған, бірбүтін түтас еңбек. М үңдай 
қүрылымды грамматикалар, рас, бүрын да бол- 
ған. Солардың бірі - П .М .М елиоранскийдің екі 
бөлімді (1894 ж әне 1897 жылдары жарияланған) 
“Краткая грамматика казак-киргизского язы ка” 
дейтін кітабы. Ол қазақ грамматикасының жал- 
пы алғаш қы тәж ірибесі-тін. Б ірақ бүл жерде 
бірден басын аш ы п алатын мынадай принципті 
мәселе бар: аталмыш грамматика коп жағдайда 
п р а к т и к а лы қ м а қса т т а , ягни қ а за қ т ілін
үйренушілер мен уйретушшер ушін
ж азы лғанға 
үқсайды . Олай деуге мынадай бірнеше жағдай 
итермелейді:
1) екі болімін қоса алғанда кітапты ң бар 
колемі 150 беттей ғана; бүған жалғас “П рим ер- 
ный разбор и перевод отрывка в прозе”, “П ри- 
мерный разбор и перевод отрывка в стихах” және 
“Глоссарии к разобранным отрывкам” дейтін 23 
беттен 
туратътметодикалық нусқама сипатты
үш қосымш а берілген; 
*
2) “Краткая грамматика казак-іш ргизского 
язы к а” кітабында ш ыны нда негізінен тіл үйре- 
ну, тіл үйрету м ақсаты козделгені авторды ң 
кіріспедегі “в небольш ой грамматике для начи- 
нающих” , “при изучении язы ка с 
чисто прак-
тической целью”,
“для усвоения себе правиль- 
ного произнош ения” , “цель этой второй части 
грамматики заклю чается не более в том, чтобы 
познаком ить читателя в сжатой форме с си н - 
таксическим строем казак-киргизского язы ка и 
разъяснить на примерах наиболее нужные правила, 
которым следует руководствоваться 
приупотреб-
лении
различных форм и 
составлении
предложе- 
ний” дейтін создерінен де айқын аңғарылады;
3) ж оғары да айты лғандарды ң сы рты нда, 
М елиоранский қазақтрам матикасыны ң синтак- 
сис болімін дайындау үстінде озі үстанған түрғы- 
бағдары жонінде кіріспеде былай деп жазады: 
“При составлении киргизского синтаксиса мне 
послужила весьма полезным пособием “Грамма- 
тика алтайского язы ка”. Синтаксический строй 
почти во всех турецких наречий не только в 
главных чертах, но даже во многих частностях
одинаков, так что, познакомившись, основатель- 
но с синтаксисом одного из них, можно уже 
довольно удовлетворительно разбирать синтак- 
сически турецкую речь вообще... Я пользовался 
ею и 
как планом
(в особенности в 1 главе), и 
как источником
при изложении многих частных 
синтаксических правил; так например в “уче- 
нии о падөжах” у меня найдется 
весьма немного
перемен
ср авн и тел ьн о с “Г рам м атикой алтай- 
ского языка”, разве только формулировка неко- 
торых правгй/несколько иная, а все изложение 
вообще более сжато... Н и специалисты , н и тем
более начинаю щ ие туркологи не посетуют на 
меня, надеюсь, за то, что я таким образом отчас- 
ти 
повпюрил
или 
перефразировал
“Грамматику ал- 
тайского языка” (баса көрсетіп отырған біз - Е.Ж.);
4) П.М.Мелиоранскиіідің грамматикасы, аты- 
нан да корініп түрғандай, шынында да қы сқаш а 
грамматика, жоғарыда айтқаны м ы здай, 23 бет 
қосымш аны былай қойғанда, бар көлемі не бәрі 
15.0 беттей ғана. Қ ы сқаш а грамматика екенін 
автордың озі де кіріспеде “сознавая известную 
неполноту своего труда” , “в неболыіюй грамма- 
тике”, “более сжато”, / ^ сжатой форме” деп, бір 
емес, екі емес, үнемі ескертіп отырады;
5) автор озінің бүл қа за қ грамматикасын 
В.В.Радлов ж ариялаған әдебиет үлгілерінің тек 
кейбіріне ғана сүйеніп жазған; ш ағын көлемді 
бүл тіл материалы 
қазақ тілінің байыргы бай маз-
м уны н, халы қт ы қ қалпы н, негізгі сипатт ы
ерекшеліктерін, оның жалпы лингвистикалық та-
бигатын
неғүрлым терең таны п білуге, тілдің 
грам м ати кал ы қ қ ү р ы л ы сы н түтас бір жүйе 
ретінде, оны ң грамм атикалы қ қүрылысындағы 
қүбылыстарды , тілдік единицаларды өзара ты- 
ғыз байланыста алып қарауға, сөз ж оқ, азды қ 
қылады.
С .Н .И ван овты ң XIX ғасырдағы граммати- 
калық еңбектердің ішінен түрік тілдері жоніндегі 
кейінгі зерттеулерге негүрлым кобірек әсер ет- 
кен үш іргелі (“к а п и т а л ь н ы х ” ) зерттеу д і:
А .М .К азем бектің“Общ ая грамматика турецко- 
тата^ского язы ка” , О .Н .Бетлингтің “ІІЬег сііе 
Зргасһе сіег Іаки іеп ” жоне “Грамматика алтай- 
ского язы ка” кітаптарын боле қарайты ны , ал


4


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет