П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМДЫҚ ТІЗБЕК
271 феманың санын арттырады. Ал тізбекте бір ту- ындыдан екінші туынды жасала беретіндіктен, ондай туындылардың морфемдік саны кобейе береді. М ысалы, ек-егін-егінші-егіншілік деген тізбектегі туындылардың морфемдік саны бар- ған сайын артып оты рғаны байқалы п тұр. Он- дағы егін- 2 морфемалы, егінші - 3 морфемсілы, егіншілік - 4 морфемалы туынды соз. Әр туын- ды сөзді жасаушы ж ұрнақ туынды сөздің мор- фемдік құрамын өсіріп отырады, сондықтан ту- ынды сөздердің морфемдік құрамы негіз сөзден коп болады. Бір тізбекте бірнеш е туынды сөз болған жағдайда тек негізгі түбір сөзден жасал- ған туынды түбір соз ғана.екі морфемалы туын- ды сөз болады да, қалған туындылар көп мор- фемалы туынды создерге жатады. Туынды создердің құрам ы ндағы морфема- лар да түрліш е. Олар: негізгі м орф ема және к о м е к ш і м о р ф е м а л а р . Т ізб е к т е г і ту ы н д ы түбірлердің құрамындағы негізгі морфема - түп негіз соз, көмекші морфемалар - жұрнақтар. Аны- ғы рақ айтқанда, тізбектегі туынды создердің бэрінің құрамында тізбектің түп негіз созі үнемі орын алады да, оған түрлі ж ұрнақтар қосылып отырады. М ысалы, жи-жиын-жина-жинал-жи- налыс деген тізбекте 4 туынды соз бар. Сол 4 туынды түбір создің құрам ы на да жи түп негіз созі қатысқан. Бұл заңдылық барлық созжасам- ды қ тізбекке ортақ. Ол осы туынды создердің бір түбір созден тарағанды ғы н, жасалғандығы н білдіреді. М ұндай бір түбір созден жасалған ту- ынды түбірлер түбірлес сөздер болып саналады. Олай болса, сөзжасамдық тізбектің қүрамында- ғы туынды создер бір түп негіз сөзден жасал- ғандықтан, олар түбірлес сездер болып санала- ды. Сондықтан созж асам ды қ тізбек тек қана Түбірлее-создерден құралады. Бұл белгі созжа- самдықтізбекке берілген анықтамалардың бэрінде дерлік ескерілген, ойткені бұл - созжасамдық тізбектің негізгі белгілерінің бірі. Созж асамды қ тізбек - сөзжасамдық ұяның мүшесі, бір болігі. Ал созжасамдық ұяның құра- мында тек қана түбірлес создер болады. Ойткені созжасамдық ұяда тек қана бір түп негізден жа- салған туынды сөздер ғана бөлады. Олардың бэрі бір түп негіз сөзден жасалғандықтан, созжасам- дық ұяда тек түбірлес туынды сөздер ғана бола- тыны түсінікті. Олай болса, созжасамдық ұяның құрамындағы тізбектердің бэрі де түбірлес сөздер болатыны анық. М ысалға, жүн түп негізсөзден жасалған сөзжасамдық ұяны келтірейік. Бұл ұяда мынадай түбірлес туынды сөздер бар: жүнде, жгүндел, жүндет, жүндеткіз, жүндеттір, жүндеу, жүндеуші, жүндеусіз, жүндес, жүндестік, жүнді, жүнжіт, жүнсіз, жүнше. Бір ұядағы өсы туынды түбір сөздердің бэрі бір түбірден өрбіген түбірлес создер, өлардың бэрінің құрамында түп негіз - жүн деген соз бар. Осы туынды сөздердің бэрі бір ға н а ж у // деген сөзден ж асалғандықтан, олар түбірлес создерге жатады. Бір сөзж асам ды қ ұядағы сөздер түбірлес сөздер болса, оны ң құрам ы ндағы сөзжасамдық тізбек те гүбірлес сөздерден құралады. Тізбек бірінен-бірі туындайтын туындылар болса, олар- дың түбірлес создер болмауы мүмкін емес. С он- дай-ақ бір созжасамдық ұядағы тізбектердің бэрі де түбірлес создерден құралады, яғни бір сөзжа- самдық ұядағы түрлі тізбектердің құрамындағы туынды түбірлердің бэрі түбірлес сөз болып та- былады. Созжасамдық тізбектің құрамында қанш а сөз болса да, оларды ң бэрі бірімен-бірі м ағы налы қ байланысы бар сөздер. Бұл - сөзжасамдық тізбек- тегі создердің бэріне қатысты зандьшық, сондық- тан созжасамдық іізбектің құрамында мағыналық байланысы ж оқ соз болуы мүмкін емес. Ал оның әзіндік себебі бар, сөзжасамдықтізбектің құрамын- дағы сөздердің бэрі бір түп негіз сөзден туында- ған создер, яғн и олар түбірлес сөздер. Түбірлес сөздердің бэрінің құрамында түп негіз сөз бар, өның мағынасы басқа туынды сөздердің мағына- сына арқау, ©зек болған, сондықтан ол м ағы на озгеріскетүскенімен, өның мағынасы мүлдем жой- ылмайды. Мысалы, көр-көрім-корімдік дегеп тізбек- те көр етістігінен екі туынды зат есім жасалған. Осы туынды зат атаулары көру қимылыны ң не- гізіндегі заттық ұғымды білдіреді. С онды қтан тізбектегі үш создің мағынасы байланысты. Сөзжасамдық тізбек белгілі бір сөзжасамдық ұяның мүшесі, яғни белгілі бір сөзжасамдық ұя- ның құрамында оның орны бар. Ал созжасамдық ^ я д а тек түбірлес создер ғана орын алаты нды қ- тан, бір созжасамдық ұядағы тізбектердің бэрі бір- бірімен мағыналас болады. Өйткені созжасамдық үяда тек қана мағыналас сөздер орналасады. Сон- дықтан бір сөзжасамдық ұяны ң құрамындағы тізбектер мағыналас болмауы мүмкін емес. Ал созжасамдық тізбектер түрлі сөзжасамдық ұянын мүшесі болса, олар бірімен-бірі мағыналас бола алм ай д ы . М ы салы , к е л -к е л іс - к е л іс ім - келісімді-келісімділік; бак-бакша-бакшалы; бал - балгер-балгерлік. Бұл мысалда 3 созжасамдықтізбек берілді. Олар үш түрлі созжасамдық ұяға жата- ды, сондықтан олар бір-бірімен мағыналас емес. |