П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 280
СӨЗЖАСАМ Қоры та келгенде, алды ңғы сатыдағы сөз үнемі келесі саты дағы туы ндының негізі бола- тыны анықталды. Олай болса, сатыларда кез кел- ген туынды сөз тұра алмайды. Тек өзінің алдын- дағы сатыдағы сөзден жасалған туынды сөз ғана сатыдан орын алады. Бұл сөзжасамдық сатылар- ды ң бір-бірімен байланы сы н, сатылардағы ту- ы нды с ө зд ер д ің б ір ін е н -б ір і ж а с ал а ты н ы н білдіреді. Сөз табы ж ағы нан алғанда, сатыларда түрлі сөз табы на жататын туынды түбірлер орын ала береді. Ж оғары да келтірілген мысалда 1-сатыда туынды түбір етістік (ізде) тұр, 2-сатыда туынды түбір (іздегіш) сын есім орналасқан, 3-сатыда де- рексіз м әнді туынды түбір зат есім (іздегіштік) орналасқан. Мұнда үш сатыда 3 түрлі сөз табына жататын туынды сөздер жасалған. Бұл сатылар- дың сөз табына байлаулы емес екенін корсетеді. Оны басқа тізбектегі сатыларда сөз табы ж ағы - нан туынды түбірлердің сатыда түрліше орнала- суынан да көруге болады. М ысалы біл —> білім —> білімді —> білімдісі деген тізбектің 1-саты- сында туынды зат есім сөз, 2-сатысында туынды сын есім сөз, 3-сатысында туынды етістік орна- ласқаны нан да көруге болады. Алайда осында бір заңдылық ерекше байқа- лады. Бір тізбектегі сатыларда бір ж ұрнақ қайта- ланбайды және әр сатыдағы сөзжасамдық жұрнақ көбіне түрлі сөз табы ны ң ж ұрнағы болып ке- леді, бірақ ол міндетті емес. Кейде тізбектегі әр сатыда бір сөз табы на жататын туындылар да кездеседі. Д егенм ен оны ң туынды етістіктерге қатысы аңғарылады . М ысалы, ал —> алдыр —> алдырт —> алдырткыз. Осы айты лғандарды ң бәрі көлденең қатар- дағы сатыларға қатысты. Ғылымда сөзжасамдық саты екі қатарда қарастырылады. 1) көлденең қатардағы сатылар (горизонталь- ные ступени) 2) тік қатардағы сатылар (вертикальные сту- пени). Енді тік қатардағы сөзжасамдық сатыға тоқ- талайық. Тік қатардағы сатылар көлденең қатар- д ағы сатылар сияқты бір тізбекке ғана қатысты емес. Тік қатардағы сатылар бір ұядағы тізбек атаулының бәріне қатысты. М ысалы, же етістігінің негізіндегі созжасам- ды қ ұяны ң тік қатардағы 1 - сатысында 3 туын- дыдан тұратын ( жем, жегііи, жегіз) бір сөзжасам- ды қ тарам бар. 2- сатысында бір сөзж асам дық тарам (жемпаз, жемді, жемсіз, жемсау) және екі жеке туынды бар, оны ң бірі жегіштік 1- саты- дағы жегізгіш негізіңен жасалған, ектш\с\жегіздір, жегіз негізінен жасалған. Ал үшінші сатыда сөзжа- самдық тарам мүлдем жоқ, әр негізден жасалған 3 туынды соз бар. Бұл К .Ш арафиддиновтың тік қатардағы са- тылар сөзжасамдық тарамдардаң құралады деген пікірінің ұшқары екенін дәлелдеді. Д ем ек тік қатардағы сөзж асам ды қ саты ұя- дағы әр сатыда қанш а туынды сөз жасалғаны н корсетеді. Ол арқылы бір ұяда қанш а туынды сөз жасалғанын анықтауға болады. Тік қатардағы са- ты ны ң құрамында сөзж асамдық тарам да, жеке туындылар да аралас келе береді, тіпті сөзжасам- д ы қ тарамсыз да саты болатыны ж оғары дағы мысалда анықталды. С онды қтан тік қатардағы саты тек сөзжасамдық тарамнан құралады деуге болмайды. Алайда сөзж асамдық ұяны ң 1-сатысы не- гізінен сөзж асамдық тарамнан құралады деуге болады. Сөзжасамдық ұяның 1-сатысында сөзжа- сам ды қ тарамы ж оқ ұялар да бар, бірақ олар аз екені байқалады, олар, көбіне, өнімсіз ұялар. Мы- салы , дат сөзі негізіндегі сөзж асам ды қ ұя 6 ту- ынды түбірден құралады, осы ұяның 1-сатысын- д а датта деген бір ғана туынды сөз ж асалған, бірақ оның 2-сатысында даттал, даттан, даттас, даттау туындылары жасалып, олар бір созжа- самдық тарам ж асаған. Осы ұяның 3-сатысында даттауіиы деген жалғыз туынды түбір жасалған. Бұл мысал тілдеғі сөзж асамдық ұяны ң 1-саты- сында созжасамдық тарамның болмауы да мүмкін екенін айқындайды. Тік қатар негізіндегі созж асамдық сатының құрамы түрлі-түрлі. С өзж асамды қ тарам тек 1- саты ға тән құбылыс деген ұғым тумау керек. Созж асамды қ тарам барлы қ сатыда кездесе бе- реді. 1-2 сатыдағы тарамдарға ж оғары да мысал келтірілді. Енді тік қатар бойы нш а 3-сатыдағы сөзжасамдық тарамға мысал келтірілсе, ол төмен- дегідей: без негізіндегі ұяның Ъ-сж ысынт безек- тес, безектет деген туындылар жасадған. Бұл екі туындыдан тұратын тарам. Ол 2-сатыдағы безек созі негізінде жасалған. Сол сияқты ( к ү й ^ күйін —» күйініш) 2-сатыдағы күйініш созінен 3-сатыда күйінішті, күйінішсіз туындылары жасалып, олар бір сөзжасамдық тарам жасаған. Сөзжасамдық тарам 4-сатыда да кездеседі. Кел н егізін д егі ұ я н ы ң 4 -с а т ы с ы н д а 3 -саты д ағы келістір созінен келістіруші, келістіріл туынды- лары, коз түбірі негізіндегі ұяны ң 4-сатысында 3-сатыдағы козғалғыш сөзінен козғалғышта, коз- ғалғы ш т ы к туындылары ж асалған. Бұлар - екі ұяиың 4-сатысындағы тарамдар. |