П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| Д.ернватүарына.н
да ай- қы н көрінеді. Бұл лексемаларда мысалы орыс тілінің әсер-ы қп алы көрінеу: Қой тұкымын асы- ландырып, жүндестігін, еттілігін арттыру кажет (Серікбаев); Өндірістің кірістілігі артты. Қазір тэртіп пен реттілікті нығайту - үлкен проблема (“ Қ .Ә .”). Қайта заманның күштісі әзінің тістілік, тырнактылығын істеді (Сонда). Ж алпы сөзж асам ды қ -л ы к //-л ік , -ды к//-дік, -т ы к //-т ік ф орм анты ны ң қазақ тіліндегі ең бір өнімді, сонш алы қты және қолданымды ж ұрнақ екенін сондай-ақ мына мысалдардан да көруге бо- лады: Қаракок кұнан ойнакшып бара жатыр. Үстінің ж айлылығы, аяғынының ж елділігі медеу (Әлімқұлов); Екі колды байламай, жәнділікпен жүрмеспін (“ К өрғұлы ”); Жүрістілігі аттан бе- тер, кара т үкт і нары бар (Мұканов); Ж ылан өз иірлігін білмей, түйе мойнын иір дер (М акал); Екі акынның да түпкі ойы - омірдің әтпелілігін тол- ға у (Қ.Ә .). Бітімділік М.Әуезов ж асаған неоло- гизмдер қатарына жатады. Оның әдеби тілге сіңіп кету мүмкіндігі мол. Құнанбай тегінде жігіттің денелі, бітімділігін ұнататын (Әуезов). 294 СӨЗЖАСАМ Сонымен тілімізде сөзжасамдық -лы қ //-лік , -ды қ//-дік, -ть//с//-т//сф орм ан ты н ы ң қатысуы- мен сын атауларынан пайда болған туылымдар іш інен таза неологизм сипаты ндағы сөздер де, терминдік ы ңғайдағы қолданымдар да, окказио- нализм реңділері де, диалектизм порымдастары да - қай-қайсы сы да азды-копті кездесіп отыра- ды. М ы салы , келісімпаздық (соглаш ательство), салмақсыздық (невесомость), саңылаусыздық (гер- метичность), талапшылдық, іздемпаздық, жазық- сыздық (невинность) лексем аларды нда әрі нео- логизм дік, әрі терминдік тұрпат айқы н болса, азаматшылық, жолдасшылдық, жырлампаздық, шешімталдықцетендеще окказионализмдік ны- шан көрінімдірек. Ал “ Мемлекет қаржысын жей берсем! Не деген жойдасыздық” (Алтайбаев) де- ген м ы салдағы жойдасыздыі сдериваты нан диа- л екти зм д ік рең к ай қы н сезіледі. С о н д ай -ақ , сэйкессіздік (несоответствие), ісшілдік (делови- тость) туылымдарында терминдік, неологизмдік белгілер кобірек те, елсіздік (безлюдие), еңбексіздік, еріксіздік (безволие), керексіздік, зершілдік ( кер- тартпалық, зергерлік дегендермен салыстырған- да) ж асалы мдары ны ң окказионализм дік ж ағы басымырақ. Ж оғарыда келтірілген окказионализмдердің бірсы пы расы нда стильдік-кон текстік р ең к ай- қы н сезіледі. Мұндай стильдік-контекстік окка- зионализмдер, әсіресе Әуезов ш ығармаларынан жиірек ұшырасады. Сын атауларынан созжасам- д ы қ -л ы қ //-л ік , -ды қ//-дік, -т ы қ//-т ік форман- ты арқы лы пайда болған жазушы қолданы сы н- дағы ондай окказионализм дік жасалы мдардың кейбірі, мысалы, мыналар: айтқыштық, таны- ғыіитық, жүмыртқалағыштық, жұмсарғыштық, жасырғыштық т.б. Түбірі араб тілінен кірген туынды сын атау- ларынан -лы қ//-лік, -дық//-дік, -т ы қ//-т ік фор- манты арқылы жасалған туынды зат атаулары да тілімізде бірталай: баянсыздық, бейқамдық, ғиб- раттылық, діндарлық, дінқорлық, зауықшылдық т.б. Анна Каренинаның басқа еркекті сүюі, меніңше, махаббат емес, зауықшылдық деп салды бір жігіт (Жүмақанов). Арабтың кірме сын атауларынан - л ы қ //-л ік форманты арқылы ж асалған туынды зат атаула- ры қатарына, сондай-ақ айыптылық, кэсіпкерлік, м ем лекет т ілік тәрізді тағы бір топ туылымдар- ды жатқызуға болады. Сөзжасамдық тип тұрғы- сынан бұларды да сол адамзаттық және одан тыс жағымды, жағымсыз қасиет атауыштары деп екі салада алып сипаттауға болады. Тілімізде сөзжа- самдық осы форманттың қатысуымен парсылық кірме сын атауларынан пайда болған, дериват атау- лар да бірталай. Олардың кейбірі мыналар: бей- мазалық, кербездік, бетпақтық, нақүрыстық сияқ- тылар адамның жеке басына тән мінез-құлықпен байланысты болып келеді. Ж оғарыдағы кербездік туынды зат атауына негіз боп тұрған, яғн и оны, мотивациялауш ы кербез сөзі мен Карбоз антро- понимі парсы тілінде бір-ақ сөз ( кербоз ), я ғн и бұл екеуіндегі -без, -боз форманттары -паз жұрна- ғы ны ң ды бы сты қ варианттары ретінде ғана си- патталуға тиіс. Парсы тіліндегі кербоз лексемасы қазақ тілінде екі тұлғада қалыптасқан: кербез және кәрбоз. А лғаш қы сы - сингармонизм заңы ны ң нәтижесі. Әдеби қолданымды сөздердің бірі - нақүрыс- тық дериваты. Бұл парсы ны ң надорост дегені- нен қалыптасқан. Қазіргі қазақтілінде оны ңядд- үрыс ф ормасы қолданылады. Бірақ надүрыстық дейтін туынды зат атауы кездеспейді. Ал надүрыс жасалымы қалайш а нақүрыс қалпы на ауысты - бұл әлі аны қталуға тиіс мәселе. Орыс тілінен кірген сын атаулары, ж оғары - дағы тәрізді кірме зат атауларына қарғанда, азы- рақ. М ысалы, ондағы -лы //-лі, -ды//-ді, -т ы //-т і тұлғалы сын атауларынан ж асалған туылымдар қатарында тіліміздегі валенттілік, инерттілік, ин- теллигенттік, принципшілік, идеялылық, класты- лық, тағы кейбір ұғым атауларын келтіруге бола- ды. С он дай -ақ, тілімізде -сы з//-сіз, -іиы л//-ш іл тұлғалы кірме сын атауларынан пайда болған ту- ынды түбір зат атаулары да бірталай. Олардың кейбірі, мысалы, мыналар: идеясыздық, правосыз- дық, принципсіздік, цензурасыздық, карташылдық, принципшілдік, прогресіиілдік т.б. Бұлардың бар- лы ғы да - орыс тілінде -ость қосы м ш асы ны ң қатысуымен ж асалған валентность сияқты ту- ынды түбір зат атауларының қазақ нұсқасы. Тілімізде есім негізді туынды зат атауларын қалыптастыруда сан есімдердің үлес салмағы да едәуір. Әсіресе, есептік сан есімдердің жаңа соз жасау қабілеті күштірек. Солай екенін бірлік, біріншілік, екілік, үштік, торттік, бестік, алтылық, жетілік, сегіздік, тоғыздық, ондық, елулік, жүздік, жетісі, қырқыіуы ш ы зат есімдерінен айқын коруге болады. Зат атауларын жасауға, әдетте негіз бо- латындар - түбір сан атаулары. Ал бұлардың бәрінің де есептік сан атауларына жататыны белгілі. Ту- ынды сан атауларынан ж алғы з-ақ сөз зат атаула- рын жасауға негіз бола алады. Ол - біріншіретгік сан атауы. Ал ж инақты қ, топты қ, болжалдық, бөлш ектік сан атауларынан зат атаулары жасал- |