Тілі орыс бөлімдері студенттеріне арналған

Жүбан Молдағалиев
(1 9 2 0 -1 9 8 9 )
Қазақстанның  халық  жазушысы  Жүбан 
М о л д а ғ а л и е в  
1920 
жылы  Батыс  Қазақстан  облысы  Тайпақ  (қазіргі  Ақжайық) 
ауданының Жыланды аулында туған.
Жасынан жетім қалған ақын кедей от басында өседі.
Алғашқы өлеңі  Орал облыстық газетінде жарияланады.  1949
жылы  түңгыш  кітабы  «Жеңіс  жырлары»  деген  атпен  жарық 
көреді.
Майдангер ақын  соғыс тақырыбымен  қатар қазақ халқының 
өткен  тарихын,  әдет -  ғұрпын,  мінез -   құлкын жырлайды.  «Жесір 
тагдыры», 
«Мен 
-  
қазақпын», 
«Сел», 
«Қыран 
дала» 
поэмаларының авторы.
Ш ығармалары  ағылшын,  француз,  неміс,  испан,  поляк, 
венгр, моңғол тілдеріне аударылған.
«Мен  -   қазақпын»  поэмасында  халқымыздың 
кешегісі 
мен 
бүгінгісі,  ұлттық  өмірі,  мінезі  мен  эдет  -   ғұрпы  асқақ  үнмен 
жырланады. 
Ш аттыққа 
бөленген 
бақытты 
елдің 
ұлы 
болғандығына мақтанады.
1970  жьглы  «Кісен  ашқан»  өлеңдер  жинағы  үшін  ҚР 
Мемлекеттік  сыйлығын,  ал  1978  жылы  «Қыран  дала»,  «Сел» 
поэмалары үшін  КСРО Мемлекеттік сыйлықтарын  иеленді.
1989 жылы Алматыда қайтыс болды.
1-тапсырма
М ына  сөздер  соз  тіркестерін  мэтіннен  тауып,  қазак  тіліне 
аударыңыздар.
Народный  писатель,  сирота,  первое  стихотворение,  бедной 
семье,  опубликовался,  рос,  фронтовик,  воспевается,  областной 
газете, характер,  с гордостью,  счатливой  страны,  сборник стихов, 
государственная премия.
2-тапсырма
Мәтін  бойынша  сұрақтар  әзірлеп,  өз  сөздеріңізбен  жауап 
беріңіздер.
234

Қадыр Мырзалиев
Қазақстанның  халық  жазушысы  Қадыр  Мырзалиев  1935 
жылы  Батыс Қазақстан облысының Сырым  ауданының Жымпиты 
кентінде туған.
Алғашқы  өлеңі  1954  жылы  «Пионер»  (қазіргі  «Ақжелкен») 
журналында  жарияланған.  Тұңгыш  өлеңдер  жинағы  «Көктем»
1959 жылы жарық көрді.
Ол  -  өз  шығармаларында  әлем  әдебиетінің  озык  үлгілерін 
пайдаланған  өзіндік  өрнегі  бар  ақын.  Мектеп  жасына  дейінгі 
балалар 
мен 
бастауыш 
сынып 
оқушыларына 
арналган 
жаңылтпаштар 
мен 
жұмбақтар, 
мысалдар, 
ертегілер 
мен 
балладалар жазған.
Өлеңдерінде  Отан,  замандас,  табиғатты  қорғау,  бейбітшілік, 
адам, емір,  заман туралы ой  қозғайды.
Қ.Мырзалиев  200-ге  жуық  энге  сөз  жазған.  Соның  ішінде 
Қазақстанның  алғашқы  энұранының  да  авторларының  бірі 
(сөзі:Т.Молдағалиев,  Ж.Дәрібаева,  М.Әлімбаев,  Қ.Мырзалиев, 
эні: Л.Хамиди, Е.Брусиловский, М.Төлебаев).
Өлеңдері  ағылшын,  француз,  неміс,  болгар,  венгр,  фин 
тілдерінде жарияланган.
1997  ж.  «Жаралы  жолбарыс»  драмасы  үшін  Махамбет 
сыйлығына  ие  болды.  «Дала  дидары»,  «Бүлбүл  бағы»,  «Қызыл 
кітап»,  «Домбыра»,  «Күміс қоңырау» т.б.  кітаптардың авторы.
Овидий,  Гюго,  Гейне,  Лермонтов,  Есенин,  Гамзатов, 
Межелайтис, Ш.Петефидің шыгармаларын қазақ тіліне  аударган.
1980  ж.  «Жерұйық»  өлеңдер  жинагы  үшін  ҚР  Мемлекеттік 
сыйлыгын  иеленді.
1-тапсырма
М этінге жоспар қүрыңыздар.
2-тапсырма
М этінді орыс тіліне аударып, сөздік жасаңыздар.
235

Ә м ина  Ө м ір зақ о ва
(1 9 1 9 -2 0 0 6 )
Эмина  Өмірзақова  1919  жылы  8  наурызда  Семей  облысы, 
Абай  ауданында,  Қарауыл  аулында  дүниеге  келген.  Ол  1938 
жылы  Ленинградтың  театр  өнері  училищесін  бітірді.  1938  -   40 
жж.  Шымкент  драма  театрында,  1940  -  42  жж.  Қазақ  драма 
театрында,  1942  -   49  жж.  «Қазакфильмде»,  1949  жылы  Қазак 
балалар  мен  жасөспірімдер  театрының  актрисасы  кызметін 
атқарды.  Оньщ  басты  рөлдері  Баян  (Ғ.М үсіреповтің  «Қозы 
Көрпеш  Баян  сұлуында»),  Луиза  (Ш иллердің  «Зүлымдық  пен 
махаббат»),  Рабиға  (Құсайыновтың  «Рабиғасында»),  Алтынай 
(Ш.Айтматовтың  «Алғашқы  мұғалім»).  Ол  1943  жылдан  киноға 
түскен. 
«Ана» 
(«Ана  туралы 
аңызда»), 
Тана 
(«Тақиялы 
періштеде»)  бейнелерін  сомдады.  Ол  Қазақ  КСР  Мемлекеттік 
сыйлығының  лауреаты  (1961),  Еңбек  Қызыл  ту  ордені  және 
медальдармен марапатталған.
1-тапсырма
Мәтіннің мазмұнын айтыл  беріңіздер.
2-тапсырма
«Қазақтың 
кино 
өнерінің 
жұлдыздары» 
тақырыбына 
реферат жазыңыздар.
Хакімжан Наурызбаев
(1925)
Хакімжан  Наурызбаев  -   Қазақстанның  тұңгыш  кәсіби 
мүсіншісі,  халық  суретшісі.  Ол  Қостанай  облысында  дүниеге 
келген. 
Харьковтағы 
көркемөнер 
институтының 
мүсін 
факультетін 
бітірген. 
Алматы 
қаласындағы 
көркемсурет 
училищесінде тұңғыш  рет мүсіншілер  үйірмесін ұйымдастырып, 
сонда сабақ береді.
Хакімжан  - 
бірнеше  мүсіндік  портреттердің  авторы. 
Алматыдағы  «Абай»  (қола,  1958  ж.),  «Ш оқан»  (қола,  1969  ж.), 
Тараз  қаласындағы 
«Жамбыл»  (шойын,  1963  ж.),  «Салт  атты 
Жамбыл» 
(қола, 
1958  ж.)  жэне  тағы 
басқа 
м о н у м е н т т і  
ескерткі штердегі 
бейнелерді 
шынайы  суреттеді.  Гипс  пен
236

мәрмәрден  жасалған  кейіпкерлерінің жан дүниесін  терең  әрі  жан- 
жақты аша  білді.
Х.Наурызбаевтың  еңбектері  Қазақстанның  көркемсурет 
галереясында сақтаулы.
1-тапсырма
Сұрақтарға  жауап беріңіздер.
1.  Х.Наурызбаев  қандай оқу орнын бітірген?
2.  Ол еңбек жолын қайда бастады?
3. Х.Наурызбаевтың туындыларын  атаңыздар?
4. Ол қай жерде дүниеге келген?
5. Х.Наурызбаев  өз туындыларында нені жақсы аша білді?
2-тапсырма
Берілген сөздерді  орыс тіліне аударыңыздар. 
мүсін -  
салт атты -
кәсіби -  
ескерткіш -
бітірген -  
мәрмәр -
көркемсурет -  
жан-жақты -
үйірме -
С әкен Ғ үм аров
(1937-  1995)
Сэкен  Ғүмаров  1937 жылы ақпанда Батыс Қазакстан облысы 
Ж аңақала ауданында туган.  Ол жан -  жақты  адам болған.  Москва 
мен  Санкт  -   Петербургте  тамаша  театрлық  білім  алған  Сәкен
1960 жылы өз туған еліне қайтып оралды.
Еңбек  жолын  сол  жылдарда  жаңадан  ашылған  теледидар 
студиясының  бас  режиссері  болып  бастайды.  Алайда  ол  өзінің 
басты мақсаты сурет салу деп есептейді.
Өз  өмірінің  40  жылын  сурет  салуға  арнады.  Сәкеннің 
200-дей суреті бар.
Оның есімі ең алдымен  шет елдерде  кеңінен танылды.  Бүған 
қаламгердің  Ресейде,  Украинада,  Балтық  елдерінде,  Европа, 
Азия,  Америка, Жапония, Түркияда өткен дербес көрмелері  куэ.
1993 жылы Алматыда оның  бірнеше көрмесі  табыспен  өтіп, 
Қазақстан  Республикасының  суретшілер  одагына  мүше  болып 
қабылданды.  Осыдан  соң  Сәкен  халыққа  таныла  бастады.  Оның 
ешкімге ұқсамайтын  қолтанбасы көпшілікті  қайран  қалдырды.
237

Суретшінің 
«Періштелер, 
рухтар, 
елестер», 
«Құстар», 
«Түркі  көнелігі»,  «Ғарыш  жылдамдығы»  сияқты  туындылары 
жүртшылықтың  қызу  пікірін  туғызды.  Өмірінің соңғы  3  жылында 
30-ға жуық көрмесі  өтті.
С.Ғұмаров  -   суретші,  актер,  режиссер,  ақын.  Өлеңдерін 
орыс  тілінде  жазды.  Оның  өлеңдерінде  биік  парасат,  терең  ой 
қозғалады. Жан -  жакты талант артына мол  мұра  калдырды.
1-тапсырма
Мәтінге  жоспар  құрып,  соған  сүйене  отырып  мазмұнын 
айтып беріңіздер.
2-тапсырма
С.Ғұмаров  мүражайына  барып,  алған  әсеріңізді  эңгімелеп 
беріңіздер.
238

П ай д ал ан ы л ған  әдебиеттер:
1.  Бектұрова  Ш.,  Бектуров  Ш.К.  .«Казахский  язык  для  всех» 
Алматы  2004ж.
2.  Даулеткереева Н.  «Қазақ тілі  көмекші  құралы» 0рал-2005ж.
3.  Өтесбаева ¥ .  «Қазақ тілі» 0рал-2005ж.
4.  Қамзабаева Р.Е.  «Қазақ тілін үйренушілерге грамматикалық
минимум» Астана-2001 ж.
5. Жанайдаров О.  «Менің елім Қазақстан  » Алматы-2003ж
6. Күзекова 3.,  Қарақүсова Г.  «Қазақ тілі» Алматы-1997ж.
7.  Қазіргі қазақ тілі грамматикасы.  Астана.  2002.
8. Оралбаева Н.  «Қазак тілінің практикалық курсы» 2-ші  бас. 
Алматы.  Мектеп  1993.
9. Оралбаева Н.  «Орыс тіліндегі  мектептерге казак тілін оқыту 
әдістемесі» А.,1996.
10.  Оразбаева Ф.  «Қазақ тілі». А.,  1998.
11 .Бекова -  Тайсюганова «Қазақ тілі  »  Астана., 2003.
12. Тастемирова Г «Қазақ тілі» А.,  Қазақ универ, 2003.
13. Рысбаева Г.Қ  «Қазақ тілі грамматикалық анықтағыш»
А., 2000.
14. Лукпанова Г.Г «Казахский язык в задачах и заданиях»
А.,  1998.
15. Ж үнісбекова К.  «Қазақ тілін тез үйрену  сабағы»
А.,  1995.
239

МАЗМ¥НЫ
Фонетика. Дауысты дыбыстар.  Менің отбасым..............................4
Дауыссыз дыбыстар.  Туыстық атаулар............................................. 7
Қ азақтілінің төл дыбыстары.  Танысу.............................................. 12
Үндестік заңы. Буын үндестігі.
Менің қүрдастарым, достарым...................................................... 17
Буын үндестігіне бағынбайтын  қосымшалар.
Білім ордасы.  Ж ОО........................................................................... 22
Дыбыс үндестігі. Ілгерінді  ықпал.  Біздің университет................ 25
Кейінгі, тоғыспалы ықпал. Менің ауылым,  қалам......................... 31
Буын түрлері. Тасымал. М ерекелер................................................... 36
Зат есім. ҚР -  тэуелсіз мемлекет........................................................ 46
Туынды зат есім.  ҚР тіл туралы саясаты.......................................... 50
Көптік жалғау. ҚР рәміздері................................................................ 57
Тәуелдікжалғау. Көкбайрақ................................................................ 61
Ж іктік жалғау. Ж ыл мезгілдері...........................................................64
Септік жалғау. Ай аттарының сыры.................................................. 68
Табыс, жатыс септіктер. Уақыт...........................................................72
Шығыс,  көмектес септіктер. ҚР үлттық мерекелер....................... 76
Етістік. Шақыру, тілек,  құттықтау...................................................... &2
Етістіктің шақтары. Осы шақ. ¥лтты қ тағамдар.............................85
Өткен шақ. Жедел өткен  шақ.
Дұрыс тамақтану -  денсаулық кепілі............................................ 90
Бұрынғы өткен шақ. Асханада.............................................................. 93
Анық өткен шақ.  Қонақта.......................................................................96
Ауыспалы өткен шақ. Қазақстан-біздің отанымыз......................... 98
Келер  шақ. Мақсатты келер шақ.  Қазақстан қапалары............... 100
Болжалды келер шақ. Дене мүшелері...............................................ЮЗ
Ауыспалы келер шақ. Дене шынықтыру жэне спорт...................105
Сын есім.  Емханада, ауруханада....................................................... Ю9
Сын есімнің шырайлары. Салыстырмалы шырай.
Дэріханада.......................................................................................... 112
Күшейтпелі  шырай. Денсуалықтың жауы.......................................114
Сан есім. Реттік сан  есім. Сауда орталығы. Дүкенде...................117
Болжалдық, топтау сан есімдері.  Базарда........................................121
Бөлшектік, жинақтық сан есімдер. Қазақ театры.
Қаладағы театрлар............................................................................ 123
Есімдік, Жіктеу, сілтеу есімдіктері. Кітапханалар....................... 128
240

Сұрау, өздік, жалпылау есімдіктері.
Университет кітапханасы...............................................................
133
Белгісіздік, болымсыздық есімдіктері.  Мүражайлар....................139
Үстеу. Мезгіл үстеуі.  Ата жүрт, ел тарихы..................................... 142
Мекен,  сын-бейне үстеулері. Ғылым академиясы........................146
Мақсат,  мөлшер үстеулері. Ш.Уәлиханов......................................148
Күшейткіш және себеп-салдар үстеулері.  Қ.Сәтпаев...................151
Етістіктің райлары.  Бұйрық рай.  Ш.Айманов............................... 154
Ш артты, қалау рай. К.Байсейітова.................................................. 158
Етіс.  Өздік,  өзгелік етістер. Ш .Жиенқұлова.................................. 163
Ырықсыз,  ортақ етістер. Ә.Қастеев................................................. 165
Шылау.  септеулік шылау. Домбыра................................................ 167
Жалғаулық шылаулар. Қобыз бен жетіген.................................... 170
Демеулік шылаулар.  Қ.Сағырбайұлы.............................................. 174
Одағай. Дәулеткерей........................................................................... 176
Модаль сөз. Дина Нұрпейісова.........................................................180
Сөз тіркесі, сөйлем. Тэттімбет..........................................................182
Жай сөйлемнің түрлері. Ы.Алтынсарин.........................................185
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. А.Қүнанбаев............................... 189
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері.  Абай -  аудармашы.................. 193
Сөйлемдегі  сөздердің орын тэртібі. Наурыз мерекесі................. 196
Қүрмалас сөйлем.  Ш .Құдайбердиев................................................ 200
Салалас құрмалас сөйлем. А.Байтүрсынов.................................... 203
Сабақтас  қүрмалас. Шартты,  қарсылықты сабақтас.
М .Дулатов...................................................................................207
Себеп,  мезгіл багыныңқылы сабақтас.
Ж .Аймауытов............................................................... 211
Амал,  мақсат бағыныңқылы сабақтас.  М.Жүмабаев................... 215
Аралас құрмалас сөйлем.  Қолөнер бұйымдары............................ 219
Бөгде сөз. Әшекей бұйымдары......................................................... 222
Өз бетімен оқуға арналған  мэтіндер мен тапсырмалар............... 228
Пайдаланылған әдебиеттер............................................................... 239
241

Қазақ тілі
орыс бөлімдері студенттеріне арналған оқу  құралы
Ulbuafu/uan fteqeuadofurt. 
Выпускающий fteqcuaOofi
fauoibtotfiefiqe йаМіе/иен. 
H&MiMoifiefuuut іф аКка
Швхлшсалық /teqcuufiofuafi 
Моашнеаше fieqaoKofibt
Нужалиева J*.?.
ІІйЯеммухЫІа  £.
Муа&ахалова  1>.M. 
U
4
buafieMUfto€a J.K. 
Ла&лаиео Л .£ . 
Шелепова.  2). М .
Кө,іе.чі 15,13 б.т.  Таралымы 510 дана.  Тапсырыс №12 
Офсет қагазы.Багасы келісім бойынша.
М.Өтемісов  а т ы н д а ғы   Б а т ы е   Қ а за к с т а н   м е м л е к е т т ік  
у н и в е р с и те т ін ің  б а с п а  о р т а л ы ғ ы  
О р ал   каласы ,  С а р а й ш ы к  кө ш е с і,  3 4 . 
т.  5 0 -7 6 -5 2