Семинар 15 ожсөЖ 15 СӨЖ 15 Барлығы 60

эпосынан  басқа  «Кедейхан»,  «Қожаш»,  «Жаңыл-Мырза»,  «Ер  Төстік»  т.б.жыр-
дастандары  сақталған.  Түркі  тектес  өзге  халықтардың  ауыз  əдебиетіндегі  сияқты 
қырғыз  халқының фольклорында да  аңыз,  ертегі,  мақал-мəтел,  тұрмыс-салт жырлары 
т.б. мол дамыған. Қырғыз ауыз əдебиетінің əр алуан жанрдағы үлгілері көп. олардың 
дені  əуел  бастағы  шығармалардың  аты-жөні  сақталмағандықтан  халық  шығармалары 
болып  саналады.  19ғ-дың  ортасында  жасаған  Қолығұл,  Арыстанбек  секілді 
ақындардың  «Тар  заман»,  «Ақыр  заман»  атты  өлеңдері  мəлім.  19ғ-дың  2-ші 
жартысында  ақын  Молдо  Қылыш  Шашырқановтың  (1866-1977)  шығармалары 
Мəшһүр болған. Оның «Жынды су», «Алдамшы», «Керме тау», «Қыз бен жігіт», «Қара 
Қошқар», «Бүркіт тойы», «Зар-заман» т.б. жырлары халық арасына кең тараған. Халық 
мүддесін  көздеген  көптеген  жыр  шығармаларымен  қатар  оның  кейбір 
шығармаларында  идеялық  қайшылықтар  кездеседі.  Бұл  кезеңде  қырғыз  халқының 
нағыз  рухани  жаршысы,  демократ  ақыны  Тоқтағұл  Сатылғановтың  (1864-1933) 
шығармаларындағы  үлкен  рөл  атқарды.  Ол  шығармаларында  езілген  топ  мүддесін 
жоқтап, бай, манаптарды шенеді. Ақынның кеңес дəуіріндегі шығармаларының негізгі 
тақырыбы  –халық,  партия,  Ленин,  жаңа  өмір,  жасампаз  еңбек  болды.  Суырып  салма 
ақын  Борпы  Алықұлов  ты  (1884-1949)  төңкеріске  дейінгі  жылдарында  («Қатал  хан», 
«Бақташы  жыры»,  «Жетім»т.б.)  əлеуметтік  теңсіздікке,  қанаушылыққа  қарсылық 
білдіреді.  Кеңес  дəуірінде  жаңа  өмір  жетістіктерін  жырға  қосты.  Тоғалақ  Молда 
Абдрахманов (1860-1942) суырып салма ақын болуымен қатар, шығармаларын жазып 
та  тартты.  Оның  өлеңдері,  дастандары  мен  сатиралық  шығармалары  халық  арасына 
кеңінен белгілі. Ол кеңес тұсында да көптеген жырлар, поэмалар жазды. Қарақалпақ – 
ауыз  əдебиетіне  бай  халық.  оның  «Қырық  қыз»,  «Ашық  Ғаріп»,  «Шадьяр»  т.б. 
батырлық  жəне  лиро-эпостық  жырлары  ертеден  мəлім.  Жазба  əдебиеті  18ғ-дан 
басталады.  Ол  кезде  əдебиет  əлеміне  Жиен  жырау  Тоғайұлы  (18ғ)ғ  Күнқожа 
Ибраимұлы  (1799-1880),  əжінияз  Қасыбайұлы  (1824-78),  Бердақ  Қорғабайұлы  (1827-
1900),  Омар  Өтеш  (1828-1902),  Омар  Сүйірбабатұлы  (1879-1922),  Құлмұрат  (1838-
1917),  Сыдық  Шамр  (1857-1917)  сияқты  ақындар  шығып,  өздерінің  тамаша  өлеңдері 
мен жыр-дастандарын ел ішіне кең таратты. Жиен жыраудың «Босқан ел» толғауы мен 
Бердақтың  «Ақимақ  патша»  атты  дастаны-қарақалпақ  əдебиетіне  елеулі  із  қалдырған 
аса  маңызды  шығармалары.  əжінияздың  «Боз  отауы»,  Бердақтың  «Ерназар  би», 
«Айдос  би»  деген  шығармалары19ғ-ды  тарихи  шындыққа  құрылды.  Қарақалпақ 
əдебиетінде кеңес үкімітінің алғашқы кезеңдерінен бастап, басқа да жанрлар дамыды. 
Жаңадан проза, драматургия жанрлары тып, əдеби сын, əдебиеттану ғылымы дамыды. 
А.Мусаев  (1880-1936),  С.Мəжитов(1869-1938),  А.Өтепов  (1904-34),  А.Дабылов  (1898-
1970),  С.Нұрымбетов  (1900-71)  сияқты  ақын-жыраулар  сол  кездегі  жаңа  заман  кеңес 
өкіметін,  оның  көсемдерін  мадақтаған  өлеңдер  жазды.  А.Бегімов  (1907-58), 
Ж.Аймырзаев 
(1910ж.т.), 
М.Дəрібаев 
(1909-42), 
Ə.Шамұратов 
(1912-53), 
Б.Қайыпназаров  (1916ж.т.)  т.б.  елеулі  еңбек  етті.  Бұлардан  кейін  келіп  қосылған 
Х.Сейтов  (1917ж.т.),  Х.Тұрынбетов  (1926-68),  Т.Жұмамұратов  (1915ж.т.),  И.Юсупов 
(1929ж.т.)т.б.  ақындар  өздерімен  бірге  қарақалпақ  поэзиясына  сыршылдық  лирика, 
сатира, юмор, мысал т.б. жанрларды аса келді. 
Қарақалпақ əдебиетінде 20жылд-ң 2 жартысынан көріне бастады. М.Дəрібаевтың 
«Мыңдардың  бірі»,  Ə.Шамұратовтың  «Ескі  мектепте»  атты  көлемді  прозалық 
шығармалары  30  жылдары  жарық  көрді.  50  жылдары  жазылған  А.Бегімовтың 
«Балықшының  қызы»  (1958),  Ж.Аймырзаевтың  «Амудария  жағасында»  (1958), 
Т.Қайырбеговтың  (1929ж.т.)»Қарақалпақ  қызы»  (1-2кітап,1953-65)  романдары 
қарақалпақ прозасын биік белеске көтерді. 

Қарақалпақ  əдебиетінде  драматургия  20  жылдардың  ортасында  пайда  болды. 
Қарақалпақ  драматургтары  С.Мажитовтың  «Ерназар  –  Алакөз»,  «Бағдагүл», 
«Тазагүл», Қ.Əуезовтың «Жиек жолында», А.Өтеповтың (1904-34), «Теңін тапқан қыз» 
пьесалары  –  сол  кездегі  үздік  туындылар.  Кейінгі  жылдарда  жазылған 
Ж.Аймырзаевтың  «Айгүл  -  абат»,  «Раушан»,  «Бердақ»,  А.Бегімбаевтың  «Боз  отау», 
«Ашық  Ғаріп»,  М.Дəрібаевтың  «Көклан  батыр»,  «Жаңа  адамдар»,  Н.Дəуқараевтың 
(1905-53)  «Алпамыс»  С.Хожаниязовтың  «Сүлейменге  сүйкенбе»,  «Жас  жүректер» 
пьесалары  республика  таетрларының  репетуралрын  байыта  түсті.  əдеби  сын  мен 
əдебиеттану  ғылымы  да  дами  түсті.  Қарақалпақтың  тұңғыш  ғалымы  Қ.Дəуқараев, 
Өзбекстан  ҒА-ның  корр.мүшесі  проф.И.Сағитов,М.Нұмұхамедов,  филол.ғыл. 
докторлары  Қ.Айымбетов,  Н.Жапақов,  С.Ахметов  т.б.  бұл  салада  жемісті  еңбек  етіп 
келеді. 
Қарақалпақ, қазақ əдебиеті ежелден туыстас. Екі ел əдебиетінің озық туындылары қос 
халыққа  ортақ.  Қарақалпақ  дастаны  «Қырық  қыз»  (1959),  қазіргі  қарақалпақ 
ақындарының  шығармаларынан  құрастырылған  «Қарақалпақ  жырлары»  (1962)  қазақ 
тілінде жеке кітап болып шықты          
Тексеру сұрақтары: 
 Тарихи кезең.  
Қырғыз фольклорының шырқау биігі – «Манас» эпосы.  
Тоқтағұл Сатылғанов шығармашылығы. 
Əдебиет :  3 бөлімде (Сабақ мазмұны мен кестесі) көрсетілген. 
 
№9 дəріс. Тақырыбы: Түркімен əдебиеті 
Қарастырылатын сұрақтар: 
1.Түркімен халқы жайлы қысқаша мəлімет.  
Ауыз  əдебиеті,  оның  түрлері.  Батырлық  эпос  –  «Көрұғылы»  /  «Гер-оғлы»/.  Бұл 
эпостың  басқа  түркі  тектес  халықтардағы  нұсқаларынан  айырмашылығы. 
3.Романтикалық  жырлар  –  «Ғариб  пен  Сəнем»,  «Асыл  мен  Керім»,  «Таһир  мен 
Зухра» т.б. жырлардың ауыз əдебиетіндегі орны. 
Дəріс мақсаты: Студенттерге түркімен əдебиетінің қалыптасу, даму белестері туралы 
мағлұмат беру. 
Дəріс мазмұны:  
Т.  əдебиеті  эпостық  шығармалар  мен  ертегілерге  бай.  16  ғ-да  бірнеше 
шығармалардан  (12  жыр)  құрастырылған  «Китаб  Дəдəм  Қорқуд»  («Қорқыт  ата 
кітабы»)  жарыққа  шықты.  Түркі  халықтарына  ортақ  бұл  əдеби  мұрада  ертедегі  сол 
халықтардың  əдет-ғұрпы  мен  діни  сенімдері  (шаманизм  мен  қоса  ислам  діні)  жəне 
Кавказ,  Азия  елдерінің  эпостық  дəстүрлері  бейнеленген.  Оның  сюжеттік  элементтері 
«Кероглы»  («Көрұғлы»,  16  ғ.)  эпосында  да  бой  көрсетеді.  Хилали  Чағатай  (16  ғ.), 
Мырза  Бархудар  Түркмен  (17  ғ.)  т.б.  ертедегі  Т.  ақындары  шығармаларын  парсы 
тілінде жазды. Ақын Азади (1700-60) шығармаларын шағатай тілінде жазды. 18 ғ-дың 
2-жартысынан 20 ғ-дың басына дейін саяси əлеуметтік жаңа жағдайларға байланысты 
патриотизм  сарыны  мен  азаматтық  əуенде  жазылған  шығармалар  пайда  болды. 
Мақтымқұлы  (18  ғ.)  мен  Дурды  –  Шаһирдің,  Мақтымқұлы  –  Сеиди  (1775-1836)  мен 
Зелилидің  (1795-1850)  жазбаша  айтыстары,  Мискинклычтың  (1847-1906)  өлеңдер 
циклі  Т.  əдебиетінің  жетіліп  келе  жатқандығын  көрсетті.  Мақтымқұлы  əдебиеттегі 
жаңа  бағыттың  негізін  қалады.  Ол  Т.  əдебиетінде  тұңғыш  рет  өлеңнің  «гошпа» 
(төрттаған)  түрін  жазып,  аруз  өлшемін  қолданды.  19  ғ-да  түрікмен  лирикасының 
белгілі  өкілі  Молланепес  (1810-62)  шығыс  сюжеті  негізінде  «Таһир  мен  Зуһра» 

дастанын  жазды.  Кемине  (Мəмедəлі,  1770-1840),  Байрам  Шаһир  (1871-1948), 
Көрмолла  (1872-1934),  Молламұрат  (1879-1930),  Дурды  Клыч  (1886-1950)  əлеуметтік 
теңсіздікті əшкерелеп, халықтың мұң-мүддесін жырлады.  
Совет  дəуіріндегі  Т.  əдебиетінің  алғашқы  үлгілері  Кермолланың  («Большевик», 
1918),  Дурды  Клычтың  («Мен  айтам»,  1923,  «Байлар»,  1924,  «Кедейлер»,  1924), 
Буруновтың («Құттықтаймын», 1925) шығармалары болды. Берді Кербабаевтың «Əдет 
құрбандығы»  (1932),  Аман-Дурды  Аламышевтың  (1904-43)  «Сона»  (1932)  т.б. 
шығармалары əйелдер теңдігіне арналды. 1925 ж. Якуб Насырлының (1899-1958) «25 
жылдан  соң»  повесі  шықты.  20  жылдардың  2-жартысында  Б.  Кербабаев  пен  Ағахан 
Дурдыев  (1904-47)  жаңа  тақырыпта  прозалық  шығармалар  жазды.  Т.  əдебиетінде 
тұңғыш  рет  Ата  Қаушутовтың  (1903-53)  «Қанды  орман»  (1929),  Б.  Кербабаевтың 
«Тирьякеш пен Табиб» (1927) пьесалары жарық көрді. 30 жылдары А. Кекілов (1912-
74),  Ч.  Аширов  (1910  ж.т.),  Алты  Қарлиев  (1909  ж.т.),  Таушан  Эсенова  (1915  ж.т.) 
колхоз құрылысына арналған шығармалар жазды. Проза өркендеп, Хыдыр Дерьяевтің 
(1905 ж.т.) «Қанды шеңгелден» (1937), Б. Кербабаевтың «Айна мен Артық» (1936) рев. 
тарихи  романдары  жарияланды.  Қысқа  əңгіме  жанры  қалыптасып,  Н.  Сарыхановтың 
(1906-44) новеллалары басылды. 
1934 ж. Жазушылар одағы құрылды. Т. əдебиетінің творчеств. əдісі соц. Реализм 
болды.  1928  жылдан  «Совет  əдебиеті»  журналы  шығып,  Т.  совет  əдебиетінің  дамып 
қалыптасуына ықпалын  тигізді.  Ұлы  Отан  соғысы жылдарында  Ш.  Кекіловтің  «Иван 
ағай»  (1942),  Б.  Сейтақовтың  (1914  ж.т.)  «Қуғындағы  қыз»,  Я.  Насырлының  «Ерлік» 
(1942),  Б.  Кербабаевтың  «Құрбан-Дурды»  (1943)  поэмалары  т.б.  жарияланды.  50 
жылдары  Т.  əдебиетіне  Ата  Атажанов  (1922  ж.т.),  Мамед  Сеидов  (1925  ж.т.), 
Аллаберды  Хайдов  (1929  ж.т.),  Шахер  Боржақов  (1929  ж.т.)  т.б.  жас  əдебиетшілер 
келді. Гусейн Мұхтаровтың (1914 ж.т.) «Алланың семьясы немесе семьяның намысы» 
(1951  ж.  қойылды),  «Күміс  портсигар»,  Қ.  Сейтлиевтің  «Жақан»  пьесаларында  жаңа 
еңбек,  интеллигенттер  өмірі көрсетілді.  Б.  Кербабаев  «Алып  адым»  эпопеясының  2-3 
кітаптарын (1947), «Ғажайыптан туылғандар» (1965) романын жазды. 60-70 жылдары 
прозада  Бердіназар  Құдайназаровтың  «Далалықтар»  (1970),  Клыч  Кулиевтің  (1915 
ж.т.).  «Қара  керуен»  (1971),  А.  Атажановтың  «Кремни»  (1971),    Б.  Сейтақовтың 
«Ағайындар» (1-3-кіт., 1960-70), Х. Дерьевтың «Тағдыр» (1-4 кіт., 1960-71) романдары, 
Арап  Құрбановтың  (1927  ж.т.),  Ораз  Ақмамедовтың  (1930  ж.т.)  т.б.  повестері  мен 
əңгімелері басылды.  
Түркімен    əдебиетінен  Б.  Кербабаевтың  «Ақ  алтынды  аймақтың  Айсолтаны» 
(1952)  повесі,  «Алып  адым»  (1-2-кітап,  1962-63)  романы,  Мақтымқұлының 
«Таңдамалы  өлеңдері»  (1947,  1959,  1960),  «Түрікмен  жырлайды»  (1963),  «Түрікмен 
əңгімелері» (1969) атты жинақтар т.б. шығармалар қазақ тілінде жарық көрді.  
Тексеру сұрақтары: 
 Түркімен халқы жайлы қысқаша мəлімет. Ауыз əдебиеті, оның түрлері.  
Батырлық  эпос  –  «Көрұғылы»  /  «Гер-оғлы»/.  Бұл  эпостың  басқа  түркі  тектес 
халықтардағы нұсқаларынан айырмашылығы.  
Романтикалық жырлар – «Ғариб пен Сəнем», «Асыл мен Керім», «Таһир мен Зухра» 
т.б. жырлардың ауыз əдебиетіндегі орны. 
Əдебиет :  3 бөлімде (Сабақ мазмұны мен кестесі) көрсетілген. 
 
№10 дəріс. Тақырыбы: Қарақалпақ əдебиеті 
Қарастырылатын сұрақтар:  

Қарақалпақ халқының қалыптасу тарихы. Ауыз əдебиеті, жырау, шайырлары, 
олардың дəстүрлері. 
Дəріс мақсаты: Студенттерге қарақалпақ халқының əдебиеті дамуы туралы 
мағлұмат беру. 
Дəріс мазмұны:  
Қарақалпақ  –  ауыз  əдебиетіне  бай  халық.  оның  «Қырық  қыз»,  «Ашық  Ғаріп», 
«Шадьяр» т.б. батырлық жəне лиро-эпостық жырлары ертеден мəлім. Жазба əдебиеті 
18ғ-дан  басталады.  Ол  кезде  əдебиет  əлеміне  Жиен  жырау  Тоғайұлы  (18ғ)ғ  Күнқожа 
Ибраимұлы  (1799-1880),  Əжінияз  Қасыбайұлы  (1824-78),  Бердақ  Қорғабайұлы  (1827-
1900),  Омар  Өтеш  (1828-1902),  Омар  Сүйірбабатұлы  (1879-1922),  Құлмұрат  (1838-
1917),  Сыдық  Шамр  (1857-1917)  сияқты  ақындар  шығып,  өздерінің  тамаша  өлеңдері 
мен жыр-дастандарын ел ішіне кең таратты. Жиен жыраудың «Босқан ел» толғауы мен 
Бердақтың  «Ақимақ  патша»  атты  дастаны-қарақалпақ  əдебиетіне  елеулі  із  қалдырған 
аса  маңызды  шығармалары.  əжінияздың  «Боз  отауы»,  Бердақтың  «Ерназар  би», 
«Айдос  би»  деген  шығармалары19ғ-ды  тарихи  шындыққа  құрылды.  Қарақалпақ 
əдебиетінде кеңес үкімітінің алғашқы кезеңдерінен бастап, басқа да жанрлар дамыды. 
Жаңадан проза, драматургия жанрлары тып, əдеби сын, əдебиеттану ғылымы дамыды. 
А.Мусаев  (1880-1936),  С.Мəжитов(1869-1938),  А.Өтепов  (1904-34),  А.Дабылов  (1898-
1970),  С.Нұрымбетов  (1900-71)  сияқты  ақын-жыраулар  сол  кездегі  жаңа  заман  кеңес 
өкіметін,  оның  көсемдерін  мадақтаған  өлеңдер  жазды.  А.Бегімов  (1907-58), 
Ж.Аймырзаев 
(1910ж.т.), 
М.Дəрібаев 
(1909-42), 
Ə.Шамұратов 
(1912-53), 
Б.Қайыпназаров  (1916ж.т.)  т.б.  елеулі  еңбек  етті.  Бұлардан  кейін  келіп  қосылған 
Х.Сейтов  (1917ж.т.),  Х.Тұрынбетов  (1926-68),  Т.Жұмамұратов  (1915ж.т.),  И.Юсупов 
(1929ж.т.)т.б.  ақындар  өздерімен  бірге  қарақалпақ  поэзиясына  сыршылдық  лирика, 
сатира, юмор, мысал т.б. жанрларды аса келді. 
Қарақалпақ əдебиетінде 20 жылд-ң 2 жартысынан көріне бастады. М.Дəрібаевтың 
«Мыңдардың  бірі»,  Ə.Шамұратовтың  «Ескі  мектепте»  атты  көлемді  прозалық 
шығармалары  30  жылдары  жарық  көрді.  50  жылдары  жазылған  А.Бегімовтың 
«Балықшының  қызы»  (1958),  Ж.Аймырзаевтың  «Амудария  жағасында»  (1958), 
Т.Қайырбеговтың  (1929ж.т.)»Қарақалпақ  қызы»  (1-2кітап,1953-65)  романдары 
қарақалпақ прозасын биік белеске көтерді. 
Қарақалпақ  əдебиетінде  драматургия  20  жылдардың  ортасында  пайда  болды. 
Қарақалпақ  драматургтары  С.Мажитовтың  «Ерназар  –  Алакөз»,  «Бағдагүл», 
«Тазагүл», Қ.Əуезовтың «Жиек жолында», А.Өтеповтың (1904-34), «Теңін тапқан қыз» 
пьесалары  –  сол  кездегі  үздік  туындылар.  Кейінгі  жылдарда  жазылған 
Ж.Аймырзаевтың  «Айгүл  -  абат»,  «Раушан»,  «Бердақ»,  А.Бегімбаевтың  «Боз  отау», 
«Ашық  Ғаріп»,  М.Дəрібаевтың  «Көклан  батыр»,  «Жаңа  адамдар»,  Н.Дəуқараевтың 
(1905-53)  «Алпамыс»  С.Хожаниязовтың  «Сүлейменге  сүйкенбе»,  «Жас  жүректер» 
пьесалары  республика  таетрларының  репетуралрын  байыта  түсті.  əдеби  сын  мен 
əдебиеттану  ғылымы  да  дами  түсті.  Қарақалпақтың  тұңғыш  ғалымы  Қ.Дəуқараев, 
Өзбекстан  ҒА-ның  корр.мүшесі  проф.  И.Сағитов,  М.Нұмұхамедов,  филол.ғыл. 
докторлары  Қ.Айымбетов,  Н.Жапақов,  С.Ахметов  т.б.  бұл  салада  жемісті  еңбек  етіп 
келеді. 
Қарақалпақ, қазақ əдебиеті ежелден туыстас. Екі ел əдебиетінің озық туындылары 
қос  халыққа  ортақ.  Қарақалпақ  дастаны  «Қырық  қыз»  (1959),  қазіргі  қарақалпақ 
ақындарының  шығармаларынан  құрастырылған  «Қарақалпақ  жырлары»  (1962)  қазақ 
тілінде  жеке  кітап  болып  шықты.  Қарақалпақ  –  ауыз  əдебиетіне  бай  халық.  оның 
«Қырық  қыз»,  «Ашық  Ғаріп»,  «Шадьяр»  т.б.  батырлық  жəне  лиро-эпостық  жырлары 

ертеден  мəлім.  Жазба  əдебиеті  18ғ-дан  басталады.  Ол  кезде  əдебиет  əлеміне  Жиен 
жырау Тоғайұлы (18ғ)ғ Күнқожа Ибраимұлы (1799-1880), əжінияз Қасыбайұлы (1824-
78),  Бердақ  Қорғабайұлы  (1827-1900),  Омар  Өтеш  (1828-1902),  Омар  Сүйірбабатұлы 
(1879-1922), Құлмұрат (1838-1917), Сыдық Шамр (1857-1917) сияқты ақындар шығып, 
өздерінің  тамаша  өлеңдері  мен  жыр-дастандарын  ел  ішіне  кең  таратты.  Жиен 
жыраудың  «Босқан  ел»  толғауы  мен  Бердақтың  «Ақимақ  патша»  атты  дастаны-
қарақалпақ  əдебиетіне  елеулі  із  қалдырған  аса  маңызды  шығармалары.  əжінияздың 
«Боз отауы», Бердақтың «Ерназар би», «Айдос би» деген шығармалары19ғ-ды тарихи 
шындыққа  құрылды.  Қарақалпақ  əдебиетінде  кеңес  үкімітінің  алғашқы  кезеңдерінен 
бастап, басқа да жанрлар дамыды. Жаңадан проза, драматургия жанрлары тып, əдеби 
сын,  əдебиеттану  ғылымы  дамыды.  А.Мусаев  (1880-1936),  С.Мəжитов(1869-1938), 
А.Өтепов  (1904-34),  А.Дабылов  (1898-1970),  С.Нұрымбетов  (1900-71)  сияқты  ақын-
жыраулар сол кездегі жаңа заман кеңес өкіметін, оның көсемдерін мадақтаған өлеңдер 
жазды.  А.Бегімов  (1907-58),  Ж.Аймырзаев  (1910ж.т.),  М.Дəрібаев  (1909-42), 
Ə.Шамұратов  (1912-53),  Б.Қайыпназаров  (1916ж.т.)  т.б.  елеулі  еңбек  етті.  Бұлардан 
кейін  келіп  қосылған  Х.Сейтов  (1917ж.т.),  Х.Тұрынбетов  (1926-68),  Т.Жұмамұратов 
(1915ж.т.),  И.Юсупов  (1929ж.т.)т.б.  ақындар  өздерімен  бірге  қарақалпақ  поэзиясына 
сыршылдық лирика, сатира, юмор, мысал т.б. жанрларды аса келді. 
Қарақалпақ əдебиетінде 20жылд-ң 2 жартысынан көріне бастады. М.Дəрібаевтың 
«Мыңдардың  бірі»,  Ə.Шамұратовтың  «Ескі  мектепте»  атты  көлемді  прозалық 
шығармалары  30  жылдары  жарық  көрді.  50  жылдары  жазылған  А.Бегімовтың 
«Балықшының  қызы»  (1958),  Ж.Аймырзаевтың  «Амудария  жағасында»  (1958), 
Т.Қайырбеговтың  (1929ж.т.)»Қарақалпақ  қызы»  (1-2кітап,1953-65)  романдары 
қарақалпақ прозасын биік белеске көтерді. 
Қарақалпақ  əдебиетінде  драматургия  20  жылдардың  ортасында  пайда  болды. 
Қарақалпақ  драматургтары  С.Мажитовтың  «Ерназар  –  Алакөз»,  «Бағдагүл», 
«Тазагүл», Қ.Əуезовтың «Жиек жолында», А.Өтеповтың (1904-34), «Теңін тапқан қыз» 
пьесалары  –  сол  кездегі  үздік  туындылар.  Кейінгі  жылдарда  жазылған 
Ж.Аймырзаевтың  «Айгүл  -  абат»,  «Раушан»,  «Бердақ»,  А.Бегімбаевтың  «Боз  отау», 
«Ашық  Ғаріп»,  М.Дəрібаевтың  «Көклан  батыр»,  «Жаңа  адамдар»,  Н.Дəуқараевтың 
(1905-53)  «Алпамыс»  С.Хожаниязовтың  «Сүлейменге  сүйкенбе»,  «Жас  жүректер» 
пьесалары  республика  таетрларының  репетуралрын  байыта  түсті.  əдеби  сын  мен 
əдебиеттану  ғылымы  да  дами  түсті.  Қарақалпақтың  тұңғыш  ғалымы  Қ.Дəуқараев, 
Өзбекстан  ҒА-ның  корр.мүшесі  проф.И.Сағитов,М.Нұмұхамедов,  филол.ғыл. 
докторлары  Қ.Айымбетов,  Н.Жапақов,  С.Ахметов  т.б.  бұл  салада  жемісті  еңбек  етіп 
келеді. 
Қарақалпақ, қазақ əдебиеті ежелден туыстас. Екі ел əдебиетінің озық туындылары қос 
халыққа  ортақ.  Қарақалпақ  дастаны  «Қырық  қыз»  (1959),  қазіргі  қарақалпақ 
ақындарының  шығармаларынан  құрастырылған  «Қарақалпақ  жырлары»  (1962)  қазақ 
тілінде жеке кітап болып шықты          
Тексеру сұрақтары: 
 Қарақалпақ халқының қалыптасу тарихы.  
Ауыз əдебиеті, жырау, шайырлары, олардың дəстүрлері. 
Əдебиет :  3 бөлімде (Сабақ мазмұны мен кестесі) көрсетілген. 
 
       11-апта 
       1 кредит сағат 
      № 11 дəріс сабақ. Тақырыбы: №6  Ортағасырлардағы əлем əдебиеті  

Дəріс мақсаты: Орта ғасырлар. «Орта ғасырлар» терминінің бастауы. Тарихи жағдай. 
Мəдениет пен               əдебиет дамуы.  
Дəріс мазмұны: Студенттерді аталмыш кезеңдегі əдебиет жəне мəдениет дамуы 
барысынан хабардар ету. 
 
Орта  ғасырлар  –  эллиндік-классикалық  мəдениеттің  құлдырау  шегіне  жетіп,  ал 
одан кейін оның жаңа заманда қайта түлеу кезеңімен сəйкес келетін, ұзаққа созылған 
біртұтас мəдени дəуірді қамтиды. Ғылымда көне заманнан бастап жаңа заманға дейін 
созылатын  уақыт  шеңберін  ортағасырлар  деп  атайды.  Бұл  тарихи  кезең  бір  мың 
жылдан астам уақытты қамтиды, яғни Ү ғасырдан бастап ХҮ ғасырға дейін созылады. 
«Орта  ғасырлар»  деген  термин  алғаш  рет  Италияда  қайта  өрлеу  дəуірінде  пайда 
болған. Бұл «орта ғасырлар» дəуірі негізінен үш кезеңнен тұрады. 
І  –  «Бастапқы  орта  ғасырлар  кезеңі»-  дəуір  бастауынан  басталып  –  Х-ХІ 
ғасырларға дейін созылады; 
ІІ – «Жоғарғы, классикалық кезең» - ХІ ғасыр мен ХІҮ ғасыр. 
ІІІ  –  «Кейінгі  орта  ғасырлар  кезеңі»-  ХІҮ  ғасыр  жəне  ХҮ  ғасыр  аралықтарын 
қамтиды. 
Орта ғасырлар дəуіріндегі айрықша дамыған мəдениет салаларының бірі- əдебиет 
болды.  Бастапқы  орта  ғасырлар  кезеңінде  ауыз  əдебиеті,  оның  ішінде  батырлық 
эпостар ерекше қанат жайды. Бұл құбылыс əсіресе Англия жəне Скандинавия елдеріне 
тəн  болды.  Бұл  эпостарды  орындайтын  музыканттар  халықтың  ықыласына  бөленіп, 
ерекше құрметке ие болды. 
Ел  арасына  кең  тараған  ағылшын-саксондық  батырлық  эпостың  бірі  –  700  ж. 
шамасында  жазылған  «Боевульф»  поэмасы  болды.  Ғалымдардың  пікірінше,  бұл 
дəуірдегі  батыс  еуропаның  əдебиетте  өзінің  мазмұны  мен  əсерлілігі  жағынан 
Скандинавияның эпикалық халықтық поэзиясына пара-пар келетін əдеби шығармалар 
болмаған.  Осындай  бағалы  туындылардың  бірі  құдайлар  мен  батырлар  жайындағы 
көне норвеждік жəне исландық мифологиялық жəне батырлық сипаттағы жырлардың 
жинағы болып саналатын – «Старшая Эдда» эпосы. Бұл баға жетпес əдеби туынды ХІІ 
ғасырда латын жазуының пайда болу кезеңінде жазылған. 
  Бұл  тарихи  дəуірде  рыцарлық  əдебиет  те  қанат  жая  бастады.  Бұл  жанрдағы  ең 
атақты тамаша əдеби мұра – француздардың халықтық ерлік эпосы – «Роланд туралы 
жыр». Мұнда Испанияға жасалған əскери жорық кезінде қаза тапқан граф Роландтың 
əскери ерліктері жайында баяндалады. ХІІ – ХІІІ ғасырлардағы неміс жазуының баға 
жетпес əдеби мұрасы – «Нибелунгтар жайындағы жыр» да халықтың шексіз құрметіне 
бөленді.  Көне  германдықтардың  аңыздарына  негізделген  бұл  жырда  Ү  ғ.  Бургунд 
корольдігіне  жасалған  ғұндардың  шапқыншылық  соғыстары  –  уақиғаның  негізгі 
арқауы болған.  
Батыс  Еуропа  елдерінде  рыцарьлық  поэзияда  дами  бастады.Германияда 
лирикалық  поэзияның  өкілдері  саналған  миннезингілер  (жалынды  махаббат 
жыршылары)  өз  шығармаларын  өздері  орындайтын  болған.  «Куртуаздық»  (сарай 
маңындағы) поэзия – француз елінде трубадурлардың лирикалық поэзия саласындағы 
тамаша  жетістіктерінің  бірі  болды.  Трубадурлар  таза  махаббатты  жəне  өз  сүйіктісіне 
жан-тəнімен  берілген  рыцарьлық  қауіп-қатерге  толы  өмір  жолдарын,  олардың  көзсіз 
ерлік  істерін  үлкен  шабытпен  жырға  қосты.  Солардың  ішіндегі  ең  атақтылары  – 
Бертран де Борн (1140-1215ж.ж.), Джауфре Рюдель (1140-1170ж.ж.) жəне т.б. болды. 
Ортағасырларда  əдебиет  аренасына  шыққан  алғашқы  жанрлардың  бірі  – 
рыцарлық əдебиет болды. Рыцарлық əдебиет əсіресе лирика мен роман жанрында кең 
дамыды.  ХІ  ғасырда  рыцарлық  əдебиеті  дамыған  елдің  бірі  –  Франция  болды. 

Францияның  Прованс  атты  аймағы  Ұлы  Карл  империясының  күйреуінен  соң 
тəуелсіздікке  қол  жетіп,  Франциядан  бөлінеді.  Сөйтіп  саяси  жəне  экономикалық 
егемендікке  жеткен  Прованс  аймағында  қоғамдық  өндіргіш  күштер  мен  өзге  де 
тұрмыстық  салалардың  дамуы  белең  алды.  Осындай  қоғамдық  сананың  едəуір 
нығайған кезеңінде, француз əдебиеті де бұл дамудан тыс қалмады. Батыс еуропалық 
əдебиеттердің  ішінде  француз  əдебиетінде  алғашқы  куртуаздық-рыцарлық  идеал 
қалыптасты.  Рыцарлық  əдебиеттің  алғашқы  негізін  қалаушылар  –  трубадурлар  деп 
аталатын ақындар болды (trobar-іздеу, табу). 
ХІІ-ХІІІ ғасырдағы француз поэзиясының тағы бір тамаша көрінісі – «ваганттар» 
поэзиясы 
болды.Ваганттар 
деп 
кезбе 
ақындарды 
атаған. 
Олардың 
шығармашылығының  бір  ерекшелігі  –  вагант  ақындардың  католик  шіркеуі  мен 
дінбасыларын,  олардың  зұлымдық  іс-əрекетін  əділ  сынның  қыспағына  алуы  болып 
саналады.  Олар  көргенсіздік,  екіжүзділік,  білімсіздік  сияқты  жағымсыз  қасиеттерден 
шіркеу мүлде арылу керек деп санады. 
Ал  өз  кезегінде  ваганттар  тарапынан  қатал  сынға  ұшыраған  христиан  шіркеуі 
оларды  қуғын-сүргінге  ұшыратып  отырды.  «Ваганттар  ордені»  деп  аталатын  атақты 
жырлар ваганттар поэзиясының аса құнды шығармаларының бірі боп саналады. 
ХІІІ  ғ.  ағылшын  əдебиетінің  мəңгілік  өшпес  мұраларының  бірі  –  Робин  Гуд 
жайындағы  балладалар.  Робин  Гудтың  күні бүгінге  дейін дүниежүзілік  əдебиеттің  ең 
белгілі,  ең  сүйікті  кейіпкерлерінің қатарынан  орын алуы  –  ағылшын əдебиетінің  бет-
бейнесін айқын аңғартады. 
Италия  əдебиетінде  итальян  тілінде  жазылған  жырлар,  балладалар,  сонеттер 
басым  болып  келеді.  ХІІ  ғ.-дың  ортасында  Италияда  əйелдерге  деген  махаббатты 
дəріптейтін  соны  бағыт  –  «Жаңа  əдемілік  стиль»  пайда  болды.Бұл  стильдің  негізін 
салушы  –  ақын  Гвидо  Гвиницелли.ХІІІ  ғ.-дың  аяғында  итальян  тіліндегі  ең  алғашқы 
құқықтық шығармалар да жарық көре бастады. Солардың тырнақалдысы – новеллалар 
жинақтары  болды.  Кейіннен  бұл  новеллалардың  сюжеттерін  Джованни  Боккаччо 
атақты «Декамеронды» жазғанда кеңінен пайдаланды. 
Бұл дəуірде қала əдебиеті де қалыптаса бастады. Оның көрнекті өкілдері – Чекко 
Анджольери,  Гвидо  Орланди  жəне  т.б.  Олардывң  шығармаларында  қала  халқының 
өмірі,  оның  күнделікті  тұрмыс-тіршілігі  реалистік  тұрғыдан  көрініс  тапты.  Қала 
əдебиетінің  дамуы  Батыс  өркениетінің  қалыптасуына  айрықша  əсер  етті  жəне  бұл 
мəдени  процесс  қалалық  мəдени  өмірдің  барлық  салаларында  ақсүйектердің  мəдени 
белсенділігімен ұштасты. 

жүктеу/скачать 1,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: