Бижан бижан Ж.Қ. Павлодар, 2015

БИЖАН

Бижан Ж.Қ.

Павлодар,  2015

УДК 070  /г 4 у - > л Л  

■

ББК 76.01/  Р ІИ -С У

Б52 

^  

J

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің оқу

әдістемелік кеңесі ұсынған

Редакция алқасы:

Құдабаев А. Ж.  (Бас редактор), Алдабергенов Қ.  М.,  Бегімтаев 

Ә.  I.,  Ибраев М. Ә.,  Искаков Қ. С.,  МананбаевЖ.  И., Ксембаева 

С.  Км  Қанапиянов Қ.  Н.

Пікір жазғандар:

Қ. М. Алдабергенов, тарихғылымдарыныңдокторы, профессор 

А.  Ж.  Құдабаев,  философия  ғылымдарының  кандидаты, 

профессор

Б 52 

Ой  толқы ны   /тәж ірибелік  нұсқаулы қ/ -   Павлодар:  Типография

Сытина, 2015. —477 б.

ISBN 978-601-7539-44-3

Журналист  мамандығының  басты  ерекшелігі  ол  күн  сайын  көптің 

назарында болады. Сондықган, журналистика мамандығын меңгерген 

адам  -   өзін  өз  ортасына  ғана  танытумен  шектелмей,  әлемдік 

деңгейде  ой  қозғаушы  атануға жетуі тиіс.  Ол дөйекті дүниетанымдық 

көзқарастар деңгейінде  әңгімелесу  және жазу  мақсатында  біліктілігін

көтеру барысында толассыз ізденіс жасағаны абзал.

«Ой 

толқыны» 

атты 

тәжірибелік 

нұсқаулыкга 

ізденістің 

нәтижесінде  автордың  сүхбат,  репортаж,  шолу,  дөңгелек  стөл,  шоу 

және  публицистика  жанрлары  бойынша жарық көрген  емір  прозасы

жинақтаған.

Кітап  жас  журналистердің,  студенттердің  жөне  жалпы  оқырман 

қауымның назарына ұсынылып отыр.

Бижан Ж.Қ.

УДК 070 

ББК 76.01

ISBN 978-601-7539-44-3

в ат. ПМУ, 2015

I

 

б

ө

л

і м

АЛҒЫ 

с ө з  

Ч

Журналистика термині француз тілінде-journal, немістілінде-

Journalistik, ағылшын тіл ін д е -journalist деген үғымдарды білдіреді. 

Ресейде  журналистка  термині  XIX  ғасырда  алғашқыда  барлық 

мерзімді  баспасөздер  жарияланымдарында  қолданылды.  Қазір 

бұл  термин  журналистік  қызметтің  өнімі  ретінде  қолданылады. 

Сондай-ақ,  журналистка,  публицистика  терминдері  оқып-үйрену

үдерісінде ғылыми негіздеме ала бастады.

Журналистика  —  көп  атқарылымдық  мәндегі  қоғамдық  және

әлеуметтік  институт.  Соның  негізінде  қоғам  мен  адам  арасын

үйлестіруге  қажетті  пікірлер  іріктеледі  және  пысықталады.

Журналистканы  меңгеру  арқылы  қоғамдық-саяси  өмірдің  әрбір

кезеңцеріндегі даму мен тежелу удерістеріндегі жарияланымдарды

аудиторияға жеткізудің әрқилы іс-әрекеттері жасалады.  Бір сөзбен

айтқанда, дамуға дәнекер болатын қоғамдық пікір туындайды.

А.  Байтұрсынов  осы  орайда  шығарма  сөздің  бәрінен  бүрын

байқалатын тысқы нәрселер екенін дәлелдей кепіп, оны былайша

жіктейді:  І.Тақырып,  2.  Жоспар.  3.  Мазмұн  4.  Түрі.  Ол  мазмұнды

түсіндіргенде 

шығарманың 

тақырыбынан 

басқасы 

мазмұн

болатынын  ерекшелейді.  Пікір  айтуға  жүмсалған  сөздің  бәрі

мазмун болады дей  келіп:  «Мазмұнның үш мүшесі  бар:  1. Аңдату.

Мұнда  мазмүнда  айтылатын  ойлар  айтылады.  Ол  керегіне  қарай

болады.  2.  Мазмұндау.  Ойдың  бәрі  айтылды.  3.  Қорыту»,  -   деп

түсіндіреді [1,344 б.]

Журналистика  жанрлары:  Ақпараттық  хроника,  ақпарат,  кең 

ауқымды  ақпарат,  заметка,  сүхбат,  некролог,  есеп  беру,  баспасөз- 

релизі,  репортаж,  баспасөз-сауалдама,  мини-комментарий,  мини­

корреспонденция, сараптамалық корреспонденция, комментарий, 

мақала,  хат,  рецензия,  ұсыныс,  әңгімелесу,  эксперимент,  рейтинг,

шолу,  мемуарлар.

Журналистика  типологиясы  қоғамдық  қүндылыктар  мен 

емір  тапаптарының  ықпапында  әлеуметтік  нақты  шындықты 

айқындау  мақсатында  қолданылады.  Сондықтан,  журналистика 

типологиясы шартты түрде қарастырылады. Алайда, қоғамдықөмір  | 

талаптарының әлеуметтік мәнде өзара ерекшеліктері болады. Бүл 

талаптарды айқындау үшін тарихи үлгілердің ықпалы зерделенеді. 

Осы тарихи үлгіде, әлеуметтік бағыт үстанымында қоғамдық-саяси

ОЙ ТОЛҚЫНЫ (I бөлім)

Бижан Ж.  Қ.

өміодін  жоғары  нәтижесіне  қол  жеткізіледі.  Журналистиканыи

___ 

.^ n o n u iе  мА/пняпиптика:  іскөрлік

саяси

жураналистика;  халықаралық  журналистика

^рналистика;  спорттық  журналистика;  ғылыми  журналистика; 

^ е у   журналистикасы  және  т.б.  типтер.  бар.  Қаи  елде  болса

өз  енеріне ден  қойылады  және ұдаиы  дамып  келеді.  Қазақ 

болғалы  да  ақыл-ойдың  тунығы  көсемсөз  арқылы  ұлт

да -  <

қазақ

лығының негізі қапауда. 

w  ^Біліктілік  санадағы рухани үйлесім журнапистің аса маңызды

коғам ды қ-саяси 

оқиғалардан  өткір  эсер  алып,  қырағылық 

танытуына,  оқиғаны  жедел  сараптауына  қол  жеткізеді.  БАҚ-тар

жарияланымдарының  қоғамдық-саяси  өмірге  ықпалы  әдеби 

пяйыктылығымен мазмұндапып, ерекшеленуі маңызды.  Бұл ретте

журналист

мен  жанрларының сантүрлі 

■ -г-...... —«

корреспонденциялардың,  шолулардың  әдеби  ернегі  тақырыптар

.....Г...  ....... .. 

оіін.иііггямпһі  Bvn  оеттешіе  жүрналист-

ретгерде  журналист

пүблицистің  халық  арасында  ұдайы  қолданылатын  сездерді 

орынды жерінде айқын да деп қолдана білуі үлкен нәтиже береді.

Қ. м. Алдабергенов, 

тарих гылымдарының докторы, профессор

Ой толқыны (I бөлім)

СҮХБАТ

Ел  мен  жұрт  қамында  әңгімелесу  -   журналистің  басты 

мақсаты.  Осы  мақсат  жолында  ол  ақпарат  жинауды  көксейді. 

Көпті  жайландыратын  ақпарат  алу  үшін  халық  ортасында  ақыл- 

парасатымен  танымал  болған  абыройлы  адамдармен,  белгілі 

өндіріс  мамандарымен, 

аса 

көрнекті 

ақын-жазушылармен, 

ғапымдармен  және  жоғары  билік  лауазым  иелерімен  жиі 

кездеседі. Осылайша ол сұхбат сәтінде сұхбат берушінің біліктілігі 

деңгейінде  барынша  көп  мөлшерде  ақпарат  жинауға  мүмкіндік 

алады. Сөйтіп, кездесу сәттерінде өзара пікір алмасылады, екінші 

мағынада  айтқанда,  әрбір  кездесу  үдерісі  диалог  ретінде  өтеді. 

Теледидардың  сұхбат  жанрындағы  өзгешелік  тек  қана  сөздің

бейнелеу-көркемдеу негізінде өтеді.

Сұхбат  (ағылшынша,  interview  —  кездесу,  әңгімелесу)  — 

журналистің  әлеуметтік  маңыздағы  жеке  тұлғамен 

езекгі 

мәселелер  бойынша  әңгімесі,  публицистика  жанры.  Ағылшын 

сөзінің семантикасына сүйенсек сұхбат сөзі inter —езара іс-қимыл, 

өзара  бір бағыт мағынасындағы тілдік және view — көзқарас,  пікір 

сөздері  мағынасын  білдіретін  сөздерден  құралған.  Осы  ұғымда 

деректер  мен  мәліметтер  бойынша  сұхбаттасу  арқылы  пікір 

алмастырылады және көзқарастар бірлігі айқындапады.

Сұхбат берушімен осы тектес үлгіде әңгіме бастау тақырыпты 

ашуға  үлкен  себеп  болады.  Өйткені,  ірі  тұлғапар  журналистке

сұхбат

журнапистің

отырып, оныңтақырып аясындағы езекті мәселелер ауқымындағы

мүддесінің деңгейін таниды.

Сұхбаттың мынадай түрлері бар:

Арнайы  (немесе  анкеталық)  сұрақгар  арқылы  сұхбат.  Мүнда

сұхбат  берушінің  емірбаяндық  мәліметтері  анықталады.  Оның

БАҚ-тарға  беретін  сұхбат  мазмүнында  мемлекет  пен  қоғамдағы

өзекті  мәселелер  ауқамында  сүхбат  берушілердің  көзқарасы

бағамдалады.  Бұл  ретте сұрақ көп қойылмайды.

Сұхбат-анкета  үшін  таңдалған  қоғамдық  пікір  нысанасы

мынадай үш критерий негізінде жүргізіледі:

1)  пікір  тапас  тудыру  (қозғалған  проблемапарда  саналуан

көзқарастар бар);

Бижан Ж. Қ.

2) қоғамдық мүддені ояту;

3)  қузыреттілік  көпшілік  деңгейінде  болу.  (Мысалы,  кезекті 

мереке бойынша жаппыға ортақ бір сұрақ қойылады.

Сұхбат  анкета.  Сұхбаттың  бұл  түрінде  сұхбаттасушылар 

бір-бірімен  байланысқа  шықпай-ақ,  яғни  кездесусіз  сухбат 

берушілердің белгілі бір мәселелер бойынша пікірпері анықталады. 

Әдетте  стандартталған  сұхбаттың  бұл  серияларында  сұхбатқа 

қатысушылардың  бәріне  бірдей  мазмүнда  сүрақ  қойылады. 

Теледидарлық  сұхбаттасудың  бүл  алуан  түрлі  қызметін  жаңа 

бастаған  репортерге  өздігінен  орындау  үшін  берілетін  бірінші 

тапсырма да болуы мүмкін.

Тақырыптық сауалдар арқылы сұхбаттасу.  Бұл -  хабар немесе 

мақала  тақырыбы  бойынша  жүргізілетін  сұхбат.  Мүнда  тақырып 

бойынша қойылатын сұрақтарда бір ұғым қайталанбауы тиіс.

Ақпараттық сұхбат.  Мундағы  мақсат -  белгілі  бір  ақпарат алу 

(«сұхбат-пікір»,  «сұхбат-дерек»);  сұхбат  берушінің  сөзі  ресми 

баяндау емес.  Сондықтан,  кәдімгі әңгімедей,  түрліше көңіл  күйде 

жүргізіледі.

Сұхбат-пікір  (қандай  бір  себептер  туралы  ойын  айту)  және 

сұхбат-дерек  (белгілі  жеке  тұлға  турапы  хабарлама  жасау). 

Сұхбаттың  бүл  түрін  журналистің  таңцаған  тақырыбына  орай 

қойылатын сурақтар арқылы айырып тануға болады.

Хаттамалық сұхбат мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаттағы 

мәселелерін  ресми  түсіндіруді  жүзеге  асыру  үшін  қолданылады. 

Бул ретте сұхбат беруші жоғары лауызымды  ресми түлға болады.

Сұхбат-портрет. 

Ол 

сұхбат  берушінің  жеке  түлғасын 

мүмкіндігінше жан-жақты  ашу  мақсатында  жүргізіледі.  Сүхбатгың 

бүл түрінде сухбаттасушының өміртану және қоғамтану көзқарасы, 

әлеуметтік-психологиялық көңіл күй сипаты анықталады.

Проблемалық  сүхбат  (немесе 

пікір  талас). 

Сүхбатта 

мемлекеттің  және  қоғамның  дамуындағы  саяси-экономикалық 

бағыттар  негізіндегі  көзқарастарды  айқындау  немесе  әлеуметтік 

маңызды  проблемапарды  шешу  жолдарын  табу  міндеттерін 

орындау амапдары байқалады.

Автордан

СҰХБАТТЫҢ С¥ҢҒЫЛАСЫ АДАМ 

Ч 

ПСИХОЛОГИЯСЫН ДАМЫТЫП, ЖЕКЕ 

I 

Т¥ЛҒАЛАРДЫ  ҚАЛЫПТАСТЫРАДЫ

Ж. Бижан 

С.  Торайгыров  атындагы Павлодар 

мемлекеттік университеті

Ғылымдағы  интеграция  зерттеу  объектісінің  сантарабына  те- 

рең  үңіліп,  байыптауға,  пайымдауға  мүмкіндік  береді.  Журналис­

тика  теориясында  баспасөз  және  электронды  қүралдарының  ел 

экономикасының  дамуына,  әлеуметтік  және  қоғамдық  қатынасты 

реттеуге  және  жалпы  адамзат  қүндылығы  деңгейінде  тәрбие 

беруге  ғылыми  интеграцияның  ықпалы,  оның  қажеттілігі  айрықша 

белгілі бола бастады.  Бул теориялық және тәжірибелік нәтижелер- 

ді  тиянақтаудың  арнасына  айнапып  отыр.  ЖаЬандасудың  екпінді 

де  ықпапды  кезеңінде сүхбат,  баспасөз  конференциясы,  брифинг, 

дөңгелекстөл, медиа-тур, ток-шоужәнет.б. жанрлар БАҚ-тарда ғана 

емес  қоғамдық-саяси  іс-шаралар  өткізу  үшін  де  пайдаланылады. 

Қазір мемпекеттік билікгің барлық сатыларында, өндіріс орындары 

мен  жеке  меншік ұжымдарында  ақпаратты  жедел  және  ауқымды 

таратудың,  жаппы  қоғамдық  коммуникациялық  қызмегтің  тиімді 

әдісі ретінде мұндай жанрпарды қолданылу ауқымы кеңейді.

Бұл,  әрине,  әлемдік  ақпарат  легіне  ілесуге,  әлемде  бо- 

лып  жатқан  оқиғалардың  мәнісін  жете  түсініп,  соған  орай  дұрыс 

шешім  жасап,  мемпекет  ауқымындағы  және  мемлекеттен  тыс 

аумақтағы  ортақ  дамуға  бөгет  мәселелерді  пікірлесіп,  жасалған 

байламдардыңдүрыстығына көптіңұсынысы негізінде көз жеткізуге 

толық  мүмкіндік  береді.  Сондықтан,  әлемдік  ауқымда  осындай 

қоғамдық-саяси іс-шаралардың өткізілуіне жоғары деңгейдегі билік 

басшылары,  аса  кернекті  мемлекет қайраткерлері,  саясаткерлер, 

әр  сапаның  белгілі  ғалымдары,  білікті  мамандары  үлес  қосуға

бекем болып жүр.

Мәселен, 2008 жылғы 24-25 сәуірде Алматы қаласында еткен

VII  Еуразиялық  медиа-форумға  әлемнің  кернекті  БАҚ-тарының 

журнапистері,  саясаткерлері  мен  сарапшылары  қатысты.  Он-  | 

дағы  отырыс-мәжілістеріне  қатысушылар  бұрынғыша  баяндама- 

ны  тыңдап,  ақпарат  таратуға  қолайлы  түстарын  диктофон

О Й   ТО ЛКЫ Н Ы   ( I  б ө л ім )

¥

таспаларына жазып алумен шектелмеи, 

кәдімгі

 

ток-шоу жанрында 

сұрақ-жауаптарға,  пікір  таластарға  қатысып,  мазмұнды  жумыс 

істеуге мүмкіндік алған. Медиа-форумдағы қаралған әлемдік өзекті 

мәселелер ұйымдастырылған дөңгелек стөлдердегі пікіртапастар- 

мен  жалғастырылды.  Осы  орайда,  «Егемен  Қазақстан»  газе- 

ті  тілшілерінің  жариялаған  материалдарына  назар  салайық. 

«Жылдың электоралдық оқиғалары мен БАҚ-тардың рөлі» туралы 

мәселе  бойынша  пікірсайыста  «...кейбір  елдердегі  электоралдық 

оқиғапар  ішкі  ахуалды  ушықтырып  жіберетіндігі»  атап  көрсетілді. 

Пікір-таласқа  қатысушылар  кейбір  елдердің  билік жүйесі  өз  пай- 

дасы үшін өзге елдің саясатына сайлау науқанын бақылаушылары 

арқылы  арапасқысы  келетіндігі  айтыпды.  ...Бұл  талас  пікірлерді 

айтушыларға АҚШ-тың ЕҚЫ¥-дағы елшісі Джули Финли ханымның 

халықаралық келісім ережесіне сәйкес айтқан орнықты сөзі тоқгау 

болған  [2,  1-2  б.].  Қазақтың:  «Жүйелі  сөз  иесін  табады»,  -  дегені 

осындай  сәттерде  айтылған  болар.  Сондай-ақ,  ИТАР-ТАСС 

ақпарат  агенттігі  бас директорының  бірінші  орынбасары  Михаил 

Гусман  бүрынғы  Кеңес  Одағы  қүрамындағы  республикаларда

Кеңес  өкіметінің  өзіндік  пішіні  болғандығын  айта  келіп,  Орталық 

Азия  елдеріндегі  сыбайлас жемқорлық  көріністеріне  байланысты 

белгілі дәрігердің: «Басқа жерлерде коррупция аталатын қүбылыс 

осы жақта халықтық дәстүр саналады...», -  деген сөзіне ҚР Сыртқы 

істер  министрі  Марат Тәжиннің:  «Ол  кісі,  сөз  жоқ,  жақсы  дәрігер, 

бірақ,  нашар  саясаткер.  Нашар  саясаткер  болмаса,  әлемді 

дүрліктірген,  масқарапық  коррупция  көріністерінің  ең  шектен 

шыққан,  ең ауқымдылары  Батыс елдерінде  орын  алғанын  айтар 

еді, — деп санап беріп, ұрлық-қарлыққа бейім үлтболмайды. Мұндай 

апқалы жиындарда бүкіл халықтың атына айып таға сөйлеуге абай 

болу  керек»,  -  депті.  (Бүл  өткір де,  дөп  басып  айтқан  байламды 

сөзге  әлемнен  келген  зиялылар  қол  соғып,  қошемет  білдірген 

екен). «Билингвизм (екі тілде сөйлеушілер...) және мультимәдени 

қоғам жағдайындағы БАҚ-тардың рөлі» тақырыбы бойынша өткен 

отырыс-мәжілістегі  пікір тапасқа  қатысқан  «Тамыр»  журналының 

бас редакторы Әуезхан  Қодар  белгілі  қаламгер,  саясаткер  Мұрат 

Әуезовтің:  «Этнос  тәуелді  күйде  түрғанда  өзіне  ықпал  етуші 

этностың  тілінде  сөйлейді,  тәуелсіздікке  қол  жеткізген  жағдайда 

өзінің ана тіліне қайта оралады», -  деген ойын орайымен келтірген

[3,1  6.1

10

Ой толқыны (I бөлім)

Мұндай 

іс-шаралардағы 

көтерілген 

мәселелерді 

түтас 

аудиторияға  жеткізуде 

сұхбаттың  алатын 

орны 

жайында 

ойымызды жалғастырамыз. Сұхбат — БАҚ-тарда кең тараған жанр, 

басқа  жанрлардың  көпшілігінде  қолданылады.  Кәсіби  журналист 

сүхбат  берушімен  кездесіп,  сөйлескенде  өзінің  дайындайтын 

тақырыбына  сай  күтілетін  мәселелерді  алдын-ала  тиянаідап 

қарастыруға, тақырыпқа орайлас мәселелер ауқымында деректер

зерттеуге

сезінуге

сұхбат

тұлғалық қасиетін  бағалауға дәнекерлік жылы  шырайлы  қалыпта 

сөйлесіп,  қажетті  түста  өзінің  түсіністік  сезімін  білдіріп,  өз  пікірі 

ауқымында  ғана  жауап  күтпей,  солай  болу  үшін  қадалып,  өз 

пікірін  тықпаламай,  оның  ойын  жинақгап,  өркін  сөйлеуінө  бөгет 

болатын  іс-қимыл  жасамауға  тырысуы  абзал.  Осындай  алдын- 

ала  қарастырылған  психологиялық ахуал  сипатында тақырыптың 

мәнін  аудиторияға  дөп  жәткізу  журналистің  дб,  сұқбат  бөрушінің

де парызы екендігін мойындауға мәжбүр етеді.

Журналист  сұхбаттың  осындай  төхниологиясы  мөн  әдістөрін 

қолдану  арқылы  сұхбат  бөрушінің  қисынсыз  мәсвлвләрге 

байланысты  дұрыс  байлам  жасап,  мәселенің  қоғамға  қолайсыз 

тұстарын  реттеп,  орайластырып,  оның  амалдарын  тауып, 

қалпына  келтіруге  байланысты  нақгы  ұсыныстар  мен  шешімдер 

жасап,  тақырыпты  ашуға  қүштарлық  сезімін  оятады.  Сондықтан, 

журналист  сұхбат  берушіге  барарда  дайындықгы  кезең-кезеңге 

бөлуі  орынды.  Дайындалу  барысында  сұхбат  беретін  адамның 

мінезі  қатал  ма,  әлде  бірқалыпты  ма,  әңгімелесуге  бейім  бе, 

әлде тұйық па? -  деген  сауалдарға  берілетін жауапты журналист 

алдын-ала  біліп  алғаны  дұрыс.  Одан  кейін  сүхбат  берушіні 

қызықтыратын  сұрақтарды  дайындау,  оның  беретін  жауаптарын 

болжау  маңызды.  Сұхбат  берушіге  сұхбат  жедел  ме,  әлде  оны 

диктофонға  жазып  ала  ма,  оның тақырыпты  ашуға  қатысы  және 

рөлі,  істеген  істері,  тақырыпты  білетіндігі  жайында  жөнімен, 

ретімен қошемет көрсетілуі тиімділікке жеткізеді.  Мұндай қошамет 

шын  ниетпен  жасалып  отырғандығын  әңгімелесуші  адамның 

түсінуі  оң  нәтижеге  жетудің  бастауы  болады.  Осындай  мұқият 

әзірлеген  психологиялық  ахуал  журналист  көтеретін  мәселенің 

айшықгануына  жол  ашады.  Сұхбатта  нақты  мақсат 

қ о й ы л і

(ibsC* 

Бижан Ж. Қ.

сондықтан,  журналист  іштеи  болашақ  әңгіменің желісін  өрбітеді, 

тақырыптың  ашылу  болжамын  қурайды,  сонда  журналист  пен 

сухбат берушінің мүдделері ортақтасады.

Сөйлесу  барысында  қуптайтын  ишарат  білдіру,  сөздер  айту, 

талқыланатын  тақырыпқа  байланысты  қойылатын  сурақ  та  осы

мәселені  білу  элементінің  болуы  сухбат  берушіге  психологиялық 

қолайлы жағдай тудырады. Тақырыпты ашу тікелей ашық сурақтан 

басталып,  ойды  өрбіту  үшін  қосалқы  жетекші,  барлау,  жанама 

сурақтар  жапғастыру  жақсы  нәтижеге  жеткізеді.  Сонымен  қатар,

сөйлесу  барысында  қуптайтын  ишарат  білдіру,  қошамет  сөздер 

айту,  қолайсыз  жағдайпарды  дурыстап  жіберу,  жауапты  муқият 

тыңдап, дурыс бағапау, жөн бағытқа сіптеу сухбат берушінің жігерін 

жанып,  ойын  орнықтандырады.  Сонда  ғана  журналист  сухбат 

берушіні әңгіме кезінде қажетінше ширатып,  оңтайлы туста сабаға 

түсіріп,  тақырыпты  ашуға  бөгет  боларлық  кедергі  ойпарды  арши 

алады.  Осындай  муқият  дайындықтың  нәтижесінде  журналист 

сухбат  берушінің  Мағжан  Жумабаев  айтқан  іліктестік  арқылы 

икемін  қалыптастырады.  Пікірлесу  кезінде  көтеріліп  отырған 

тақырыпқа байланысты езіне өте таныс, өзі білетін бернелерді (М. 

Жумабаевтың айтуында уғым) мақулдайды немесе келіспеу сезімін 

нақтылап, тыңдаушысының мәселені білуге ынтасын арттырады.

«Айқын»  республикалық  қоғамдық-саяси  күнделік  газетінде 

сухбатқа  арнапған  «Ақ  сөйле»  айдары  турақты  беріліп  турады. 

«Айқынның»  2006  жылғы  23  тамыздағы  155  (607)-ші  нөмірінде 

«Ақ  сөйле»  айдары  бойынша  философия  ғылымдарының 

докторы,  академик  Әбдімәлік  Нысанбаевтың  «Білім  әлемдік,  ал 

тәрбие  улттық  деңгейде  болғанын  қалаймын»  деген  тақырыпта 

берген  сухбаты  журнапистің  қойған  сурағына  орай  американдық 

зерттеуші  Самуэль  Хантинггонның  «Өркениеттер  қақтығысы: 

жеңіс  мәдениет  майданында»  атты  мақаласында  айтылған: 

«Адамзат  бапасына  тенетін  қауіпті  экономика  мен  саясат 

сапасынан емес, мәдениет саласынан кереді», -  деген пікірін еске 

алудан бастаған. Американдық зерттеушінің осы ойын тірек еткен 

Әбдімәлік  Нысанбаев  «Болашақтағы  еркениеттер  қақгығысы 

әлемдік саясаттың негізгі  факторына  айналады»,  -  деген  тоқтам 

уғымында  әлемдік білім деңгейіне жетудің  мәні  зор  болғанымен, 

улттық тәрбиені  устанғанда  жаҒіандасу  заманында  басқа  улттың 

салт-дәстүріне  мүлде  бет  бурып  кетпеудің тутқасы  турғандығын

Ой толқыны {I бөлім)

аңғарған.  Осыдан  кейін  академик  Әбдімәлік  Нысанбаев  «оқшау 

өркениеттік  сана-сезім  «мәдени  тамырларға  қайта  оралу» 

қубылысына  байланысты  жаңа  сатыға  көтеріледі»,  -   деп 

дүниетанудың ұлттық  негізіне  зер  салуды  тиянақгайды.  Одан  әрі 

журналист қойған сұрақгарға жауап берген сұхбат беруші

сүхбатта

аясын  осы  ой  түйіні  ауқымында  ширатады.  ьұл 

журналист  Кәмшат  Сатиева  мен  Әбдімәлік  Нысанбаев  халықтық, 

үлттық ортақ мүдде аясында ой өрбітіп,  білім  мен тәрбие берудің 

амалдарын  зерделеген.  Әбдімәлік  Нысанбаевтың  «Айқын»

сұхбатында

қамтылған.

журналистиканы

апғашқы  ғапымдардың  қатарында  болған  журнал и ст-ғапым 

М.  Барманқүлов  сұхбат  жанрын:  сұхбат-пікір,  сұхбат-ақпарат, 

сұхбат-эмоция  жөне  сұхбат-әлеуметтік  зерттеу  деп  төрт  топқа 

бөледі.  Қазіргі  БАҚ-тарда  осы  сұхбаттардың  бәрі  қолданылып 

келеді. Тосын оқиғаны жан-жақгы сараптау үшін оқиға тақырыбына 

байланысты  билік  басындағылар,  аса  көрнекті  саясаткерлер, 

ғалымдар және мамандар шақырылады.  Мәселен, әлемдік қаржы 

жүйесіндегі  тұрақсыздық  Қазақстан  экономикасына  салмақгы 

тежеу болған жоқ деп мамандардың айтып жүргенімен, оның 2008 

жылдың  басында  тауарлар  бағасының  қымбаттауына  тигізген 

әсеріне  байланысты  «ҚР  Үкіметі  мен  қаржылық  рынок  пен  қар- 

жылық  ұйымдарды  реттеу  және  қадағапау  женіндегі  агентттіктің 

2008  жылғы  экономикалық  саясаттың  негізгі  бағыттары  туралы» 

Үндеуін  түсіндіру  мақсатында  ҚР  Қаржы  министрі  Болат  Жәмі- 

шев  мырзаның  Қазақстан  ұлттық  арнасынан  берген  сұхбатынан 

аудитория кеңіл тоқтатар ақпараттар алды.

Бүл  тақырып  бойынша  еліміздегі  барлық  БАҚ-тарында 

берліген сүхбаттарда пікірлер айтылып, әлеуметтік мәселелердегі 

олқылықтар  пысықталып,  қалың-жүрт  мүддесін  етеудің  жолдары 

нүсқапды.  БАҚ-тар  бүл  шығармашыпық  көріністі,  біріншіден, 

оқиғаның нақты талданатын, екіншіден, мәселенің соңғы нәтижесін 

ресми  негізде  анықгайтын  заңды  тұлғалармен  сұхбаттасу 

сценарийін  редакторлық  креатив  тиімділігі  деңгейінде  жасаған. 

Соның  нәтижесінде  елдің  елдігін  көрсетудің  және  халықтың 

әлеуметтік тұрмысын жақсартудың мемлекет тарапынан жасалған

қалың

рбұқара  назарына  усынылған.  Қазір  халық  ¥лттық  банктің  2008  ^  

жылы  өткен  жылғы  деңгейдегідей  инфляцияны  10  пайыздан 

асырмау жөніндегі қолданатын шарасына үлкен сенім артып жүр.

Сұхбат  жанры  Кеңес  дәуіріндегі  БАҚ-тар  да  ұтымды 

қолданылды.  1985  жылғы  4  желтоқсанда  Екібастұз  кеншілерінің 

миллиард  тонна  көмір  шығаруына  байланысты  Павлодар 

облыстық теледидарынан  берілген  хабар  эфирден  жарық  көрді. 

Оған қатысқан сол кездегі «Екібастүзкөмір» өндірістік бірлестігінің 

өндіріс жөніндегі директоры Сәкен Садықов: «Екібастұз кеншілері 

алғашқы  100  миллион  тонна  көмір  өндіруге  11  жыл  уақыт 

өткізсе,  ал  бригадалық  әдістің  тиімді  қолданудың  нәтижесінде 

миллиардыншы тонна көмір өндіруге жеткізген соңғы 100 миллион 

тонна көмірді  1  жыл екі айда шығарды», -  деді (4,  автордың жеке 

мұрағатынан). Сағатына 1000-5000 тонна көмір өндіретін шетелдік 

жаңа  техникаларды  игеріп,  жаңа  технологияларды  енгізуге  қол 

жеткізген  озық  ойлы  инженерлердің,  эксковаторшылардың  іс- 

тәжірибесіне  көңіл  бөлудің,  басқалардың  бүл  тәжірибелерді  дер 

кезінде пайдалануға бейімді болуының нәтижесі екібастұздықтарға

өркендеуге бастау болған.

Атаулы  сұхбат  жанрындағы  ақпараттан  өміршең  байламдар 

жасалғандығы  аңғарылады.  Көптің  сөзін  тыңдау,  дүрысын 

сарапатау,  қажетін  пайдалану деген  осы.  Сондай-ақ,  Бейбітшілік 

және рухани келісім жөніндегі  Қазақстан  Президенті  сыйлығының 

иегері, ҚРЖоғарғы Кеңесінің депутаты, белгіліжазушы-аудармашы 

Герольд  Белыермен  Павлодар  облыстық  теледидарында  1994 

жылғы  5  қазанда  еткізілген  сүхбатта  сол  кездегі  Жоғарғы  Кеңес 

депутаттарының жұмыс тәртібі жайында: «Парламентте 8 комитет 

қүрылды.  Депутаттар  аптаның  екі  күнінде  сессияның  мәжілісіне 

қатысады,  қалған  күндерінде  комитеттер  мен  комиссиялардың 

мәжіпістерінде 

жүмыс 

істейді. 

Парламенттің 

қүрамында 

мемлекеттік  тізім,  бірнеше  партиялар  мен  қозғалыстардан 

ұсынылып,  сайланған депуттаттар  бар.  Арнаулы  орта  білімді  бір 

жұмысшы депутат сайланды. Өзге депутаттаржоғары білімді. Бүдан 

бүрынғы шақырылған Жоғарғы Кеңеске сайланған депутаттардың 

бірқатары  екінші  рет  сайланды.  Депутаттардың  көпшілігі  бұрын 

басшылық жұмысында болып тәжірибе жинақтаған. Үйымдастыру 

қызметінде  бұрын  істемегендер  де  бар.  Көпшілігінің  жеке  дара