Бижан Ж. Қ. ОЙ ТОЛҚЫНЫ (I бөлім)

ОЙ ТОЛҚЫНЫ (I бөлім)

ТМД  елдерінің  саяси  ақсүйектері  мен  халықтар  умтылысының

аиттып

Ол  достастыққа  интеграция  арқылы  жетуге  болатынын 

ТМД  елдері  халықгарының  басым  көпшілігі  айтып  жүргеніне 

назар  аударды.  Сонымен  қатар,  Президент  саяси  топтар 

мемлекеттік  оқшаулануды  нығайтуға  бағдар  жасап  отырғанына 

ерекше  мән  берді.  Жалпы  мемлекеттердің  оқшаулану  саясаты 

ешуақытта  жақсылыққа  жеткізбейтіндігін  ескертті.  Нурсултан 

Әбішулы  В.  Ломоносов  атындағы  МГУ  ғалымдарының  алдында 

сөйлеген  сөзінде  достастықты  нығайтудың  жолы  жаңа  Еуразия 

мемлекеттерінің  одағын  қүру  идеясын  ортаға  салған  болатын. 

Ғалымдар  тарапынан  ой  бөлісу,  пікірлесу  бастапды.  Ал  тәуелсіз 

мемлекеттер басшылары бірден қолдай қоймағынмен бул идеяны 

тыңдап, талдауға қарсы болған жоқ.

Кадрде бейне түсірілім  көрсетіледі. 1994 жылғы 9 маусымнан 

бастап  Еуразия  одағын  қуру  туралы  жоба  баспасөздерде

Оны өздеріңіз де оқып

мемлекеттер

арқылы  экономикалық  байланысты  нығайту  жүзеге  асырыла- 

ды.  Нурсултан  Әбішұлы:  «Жаңа  одақ  Кавказ  елдерінде  болып 

жатқан  улт  аралық  жанжалдарды  бейбіт  шешуде  жаңа  көзқарас 

тудырады»,  -   деп  түсіндіреді.  Еуразия  одағын  қуру  негізінде 

сыртқы  қорғанысты  біріктіру идеясы туындайды.  Бірлесу тәуелсіз 

мемлекеттердің  ез  армиясын  дамытуға,  сонымен  қатар,  жалпы 

одақтың  қорғанысын  нығайтуға  ықпал  жасайды.  Бул  сыртқы 

қауіпсіздікті қамтамасыз етеді. Соның нәтижесінде әр мемлекеттің

ішкі саяси турақтылығы  қалыптасады.

Кадрде  шолушы.  Президент  одан  әрі  интеграцияның  жаңа 

деңгейі  әр  мемлекеттегі  хапықтың  күнделікті  өмірлік  қарым- 

қатынастарын  жақсартатынын  айтты.  Жалпы  экономикалық, 

саяси  және  улттық  қатынастарды  жақсартуға  осы  жаңа  одақ 

негізінде  қурылатын  мемлекет  арапық  қурылымдар  ерекше 

рөл  атқаратынына  тоқталды.  Ол  ұлттан  тыс  мынадай  органдар

қалыптастыруды усынды:

-  

Еуразия  одағы  мемлекеттер  және  үкімет  басшыларының 

кеңесі -  бул саяси басшылықтың жоғары органы.

Жоғары

Еуразия одағының

Парламент!.  Ол  одаққа  қатысушы  елдердің тең  өкілділігі  немесе

Бижан Ж. К.

р* тікелей  сайлау  негізінде  қатысушы  мемлекеттер  Парламентінің 

депутаттарын  үсыну  жолымен  қурылады.  Мұндай  Парламент 

арқылы  достастық  елдерінің  заң  шығару  қызметін  үйлестіру 

адамдардың  әлеуметтік-қүқықтық  мүдделірін  қорғау  жөніндегі 

міндеттерді шешуге көмектесетін болады.

Бүл  жерде  Отан  соғысы  және  еңбек  ардагерлеріне 

қатысты  мәселелерді  үйлестіру  кезек  күттірмейтін  мәселе  деп 

қарастырылады.  Сондықтан,  жаңа  одақ  қүру  шешімін  күтпей 

ТМД  елдері  бүл  орайдағы  заңдарды  бір-біріне  жақындатуды, 

тіпті,  бірдей  дәрежедегі  жағдай  жасауды  тездетуі  тиіс.  Сыртқы 

саяси  қызметті  үйлестіру  үшін  Сыртқы  істер  министрлер  кеңесін 

қүру түрақты  жүмыс  істейтін  атқару-бақылаушы  орган  -   Еуразия 

одағының  мемлекетаралық  атқару  комитетін  қүруды  үсынды.  Ол 

одаққа  барлық  қатысушы  елдерден  өкілдер  енгізілмекші.  Одаққа 

кіретін  елдер  қызметі  неғүрлым  жан-жақты  үйлесуі  және тиімді  іс 

мақсатында  қызмет  етуі  үшін  Еуразия  одағының  істері  жөніндегі 

мемлекеттік  комитет  қүру  қарастырылып  отыр.  Еуразия  одағы 

елдері  министрліктерінің  деңгейінде  денсаулық  сақтау,  білім 

беру,  еңбек және жүмыспен  қамтамасыз  ету,  экология,  мәдениет, 

қылмыспен 

күресу 

мәселелері 

бойынша  кездесулер  мен 

консультациялар еткізу белгіленбекші. Бүл, әрине -  ҚР Президент'! 

Н.Ә. Назарбаевтың үсынған жобасы, ТМД елдер басшылары мүны 

тапқылап  ықтимал өзгерістер енгізулері мүмкін.

Кадрде 

бейне 

түсірілім 

керсетіледі. 

Түркіменстан, 

Өзбекстан  елдерінің  басшылары  алғашқы  үсыныста  Еуразия 

одағын  қүру  идеясын  толық  қүптамағанын  еске  алсақ,  бүл  жоба 

әлі  де  кеп  тапқыға  түседі  деп  ойлаймыз.  Бүл  идея  жайында  эр 

елде,  Қазақстандағы  әрбір  партиялар мен  қозғалыстар  арасында 

саналуан  пікірлер  бар.  Алайда,  Нұрсүлтан  Әбішүлы  Назарбаев 

Одақ қуру арқылы Кеңес Одағын қаппына келтіру әрекеті бар деген 

сөз  негізсіз деп  отыр.  Президенттің бүл жөніндегі диалектикалық

түйіні  дүрыс.  Бірақ,  халық  депутаттары  арасында  бүп  идеяны 

қолдай  отырып,  Одаққа  бірігу  конфедерация  немесе  федерация 

түрінде болады деген пікірлер айтылып жүр. Олар федерациядан 

қорықпауды  насихаттайды.  Бүл  түста  егер  Қазақстан  және  басқа 

тәуелсіз  республикапар түтас  мемлекеттігін жариялап  отырғанда 

Ресеймен  федерация  болып  бірігу  Констиуциямызға  қайшы 

келетінін бүкпесіз айтуымыз жөн.

толқыны

Кадрде  шолушы.  Ресей  Сыртқы  істер  министрі  Андрей 

Козыревтің:  «Егер  бұрынғы  Одақгың  республ икал ары  Ресейге 

конфедерация  арқылы  бірігеміз  десе,  ол  ездерінің  еркінде»,  -  

деген 

мәлімдемесі 

де 

қазақстандықгардың  бәрін 

бірдей 

қанағаттандырып отыр деп айта алмаймыз.

Бүгінгі  шолуымызды  Шығыс  ойшылдарының бірі -  Сараийдің 

сөзімен  аяқтайын.  Ол  «Үш  нәрсе  тұрақтамайды:  бірі  -   саудаға 

түспеген мал (дүние), екіншісі -таласқа түспеген ғылым, үшіншісі -  

саясаты  жоқ  латша»^- деген  дүниетанымды  ой  түйіндеген.  Осы 

ой  жүйесінде  салыстырсақ  мынадай  ақиқатқа  көз  жеткіземіз. 

Экономикалық 

реформаның  жүріп 

жатуы, 

жекешелендіру 

үдерісінің  ерістеуін  бірінші,  ғылым  саласында  бүкіл  ТМД  елдері

ту сын

дүниежүзіне

ҚР түңғыш  Президенті  Н.  Ә.  Назарбаев халықгың ойынан  шығып 

жүргені. Ендеше, Қазақстан тәуелсіздігін нығайтужолындағы қазіргі 

бағытымыз үлкен нәтижеге жеткізетіндігіне күмәнданбаймыз.

Режиссері Үмітжан Садуова 

Операторы Султан Жолдасов

26.06.1994 ж.

г

Еуразия ОДАҒЫ -  ҚАУЫШУ ҚАМЫ 

(телешолу)

Бижан Ж. Қ.

Кадрде  шолушы:  Сәлеметсіздер  ме,  қурметті  теледидар 

керермендері! 

Бүгінгі 

шолуды 

Шәкәрім 

Қудайбердиевтің: 

«Кермеген  келде естілмеген  қаздың даусы  бар»,  -  деген  сөзімен 

бастайын.  Ойшыл  ақынның  бұл  дүниетанымдық  қағидасы  -  

қазақ  ынтымағы  қожырап,  жат  журттың  қатыгездігінен  зардап 

шеккен заманды,  болшевиктік партияның жаңа  социалист қоғам 

қурған және дала дарындарын  қуғындау  басталған  кезеңін терең 

зерделеуінен туындаған уғым.  Бүгінгі шолуымызды философ ақын 

Шәкәрімнің осы ой түйіні жүйесінде жасауды жөн  көріп отырмыз.

Кеңес  Одағы  ыдырап,  Қазақстан  тәуелсіздік  алғанына,  міне, 

үш  жыл  өтті.  Осы  қысқа  кезең  ішінде  улттық  мемлекет  қуруға 

бекінген  Қазақстан  да  бұрынғы  Одақтың  қурамындағы  барлық 

республикалар  да  экономикалық  дағдарыстан  кеп  зардап  шегіп 

жүр.  Бәрінің  ойлағаны  -   экономикапық  бірлесу.  Осы  мақсатта 

Алматы  қапасының  «Достық  үйінде»  1994  жылғы  20  қыркүйекте 

«Еуразиялық  кеңістік:  интеграциялық  әлеует  және  оны  жүзеге 

асыру»  тақырыбы  бойынша  ғылыми-практикапық  конференция 

өтгі.  Онда  ынтымақтасудың  ғылыми  негіздемелері  және  іс 

жүзіндегі  тәжірибелер  жөнінде  баяндамалар  тыңдалды.  Еуразия 

одағын қуру туралы Нурсултан Әбішулы Назарбаевтың бастамасы 

қазір  бурынғы  Одақтың  қурамындағы  барлық  республикаларда 

саналуан пікірлер тудырып жатқанын өздеріңіз білесіздер.

Бул  бастама  туралы  будан  бурын  мен  екі  рет  шолу 

жасадым.  Еуразиялық  Одаққа  бірігудегі  негізгі  идея  үзіліп  қалған 

экономикалық  байланысты  жалғау  болып  саналады.  Өйткені, 

әр  республиканың  экономикалық  деңгейлері  түрліше.  Мысалы, 

Қазақстанда  өнім  шығаратын  өнеркәсіп  орындары  жоқ.  Бары 

экономикалық байланыстың үзілуінен тоқтады.  Мысалы,  Трактор 

зауытында  тракторды  қурастыратын  бөлшектер  орталыкган, 

Павлодармен  көршілес  Омбыдан,  Алтайдан  әкелінетін.  Енді 

Қазақстан бурынғыдан да бетер шикізат қоры болып қалды. Ауыр 

өнеркәсіптері  дамыған  Ресей,  Украина,  Белоруссия,  Балтық 

жағалауы  және  т.б.  елдер  бурынғы  экономикалық  үзілістің 

зардабын  шеге  бастады.  Осы  елдердің  бәрінде  тауар  бағалары

202

А

р

  көтеріліп,  инфляция  күрт  өсті.  Соның  салдарынан  әлеуметтік 

Ц 

жағдай 

темендеді. 

Қарапайым 

адамдар 

қымбатшылықган 

кедейлене  түсті.  Сондықтан,  мемлекет  басшылары  мәселені 

халыққа екжей-текжей түсіндіруді қолға алды.

Еуразия  Одағын  қүрудың тиімділігін  түсінушілер  Қазақстанда 

да  бұрынғы  Одақ  қурамындағы  елдер  де  бар.  ҚР  тұңғыш 

Президенті  Н.Э.  Назарбаев  оларды  үш  топқа  бөледі. 

Біріншісі, 

негзігілер,  Одақты  қуптайтындар, 

екіниіісі,

  оны  шектеулер  қойып, 

қуптаушылар, 

үшіншісі,

 интеграциялық үдерістерді қажетемесдеп 

санайтындар.  Соңғылары  Еуразия  Одағы  қурылса  аумағымызда 

орыстар  мен  қытайлар  қаптап  кетеді.  Сөйтіп,  Қазақстан  тағы  да 

көп үлт лабораториясына айналады деп санайды.

Бүл  үш топтың түпкілікгі  ойларында  орасан зор қарсылықгар 

жоқ деп  ойлаймын.  Қарсы  пікір  айтушылардың өзі  экономикалық 

байланыстың  қажеттілігіне  тоқгайды.  Өйткені,  ешқандай  қарым- 

қатынас  жасалмаса  әр  елде  түратын  жеке  адамдар,  отбасылар 

зардап  шегетіні  түсінікті.  Үш  ғасырдай  бодандықта  болып, 

еркіндіктің  жоқтығанан  қиянат  көрген  қазақ  баласы  ынтымақтың 

маңызын  ерекше  түсінеді.  Менің  ойымша,  Нұрсүлтан  Әбішүлы 

Назарбаев  айтып  отырған  негізгілер  — қүптайтындар  — бүрынғы 

Одақтың  республикаларды  орталықтандыру  саясатын  жүзеге 

асыру  мақсатында  әдейі  қоныстандырылған  ұлттар  өкілдері. 

Олар  қазақ  халқының  еміршең  үлттық  қүндылықгарын  бағалап, 

иланушылар, 

қазіргі 

жаңа 

Қазақстанды 

құРУ  жолындағы 

қиындықтарды  жеңуге  жүмыла  кіріскен  зиялылар,  мемлекет 

лауазымын  иеленіп  жүргендер.  Олармен  санаспауға  болмайды. 

Үкімег  басшылары,  Парламент  депутаттары  елдің  тыныштығын, 

түтастығын  жасау  жолында  қызмет  етуде.  Олар  реформаның 

кең  тарапып  және  жедел  іске  асырылуына  белсене  кірісуде. 

Епбасы үшін  қажеттісі осы. Ал  реформаны жеделдету үшін сөзсіз 

экономкалық интефацияға қол жеткізілуі тиіс.

Еуразия  одағын 

қүру 

женіндегі  ғылыми-практикапық 

конференцияға  Қазақстан,  Азербейжан,  Беларусь,  Қырғызстан, 

Ресей,  Тәжікстан,  Түркіменстан,  Өзбекстан,  Украина  сияқгы 

тәуелсіз тоғыз елдің өкілдері қатысты. Түркіменстан ешбір одақты

Ой толқыны (I бөлім)

'“V

айтты. ҚР түңғыш Президенті

Қазақстан Прези

іықгар  мүддесін

Бижан Ж. Қ.

түсіндірді.  Идеяның  дүрысын  немесе  бұрысын  анықтауға  осы 

конференция  мүмкіндік  беретініне  назар  аударды.  Бұл  идея 

интефацияның тарихи  мүмюндігі  екенін дәлелдеді.  «Интефация, 

әсіресе, бұрынғы біртұтас ғылым мен білім жүйесінің, оның ішінде, 

ғылыми-техникалық саладағы зерттеулер мен енертапқыштардың 

үсыныстары  өнеркәсіп  қызметінің  ауқымын  кеңейтудің  ажырамас 

бөлігі болып қалуы үшін ете қажет», -  дейді Президент.

Қазір  экономикалық  байланыс  мүлде  үзілгендіктен  Ресейдің 

кейбір  экономистері  мен  саясаткерлері  мүнай  шикізатын  өз 

ішінде  арзанға  сатуды  ұсынып  жүр.  Іс  жүзінде  осылай  болып 

отыр.  Қазақстанға  қымбат  бағада  сатылатындықтан  Павлодарда 

жанар-жағар  майға  зәрулік  пайда  болды.  Өйткені,  өздеріңізге 

белгілі  Павлодар  мұнай  өңдеу  зауытына  осы  өнімдерді  Ресей 

технологиясымен  өндіру  үшін  мұнайды  Ресейден  алады. 

Ендеше, 

Қазақстанға  интефация  өте  қажет.  Сонымен  қатар, 

Қазақстанның  энергетиктері  Ресейден  қарыздарын  ала  апмауы, 

ал  Ресейліктер Қазақстаннан ендірістің басқа салалары бойынша 

қарыздарын  ала  алмай  отырған  қиын  кезеңде  интефациядан 

аулақгану қолайлы емес екені әбден түсінікті.  Н. Ә. Назарбаевтың 

интефацияның  тарихи  мүмкіндігін  босатып  алмайық  деуінің 

мәні  осы.  Оның  пікірінше,  социалистік  дәуірден  кейін  қүрылған 

тәуелсіз  мемлекеттер  экономикалық,  әлеуметтік  және  мәдени 

жағдайларын  кетеру  арқылы  өркениетке  жетуге  келілдік  беретін 

Еуразия  одағын  қүру  идеясын  жоғарыда  айтқанымыздай  кейбір 

ТМД  елдері  қүлтамай  отыр.  ¥лттық  мемлекет  қүрыл  отырған 

бүл  елдер  қалайда  тәуелсіздікке  кедергі  боларлық  жағдайдан

сақтануды көбірек ойлайды.

Бүл  мәселеде  Н.  Ә.  Назарбаев:  «Менде  де,  шынайы  инте- 

фацияның  басқа  да  жақтаушыларында  да  бүрынғы  империяны 

қайта тірілту ниеті жоқ.  Біздің республикаларымыздың төуелсіздігі 

шынайы  деректерге  айналып,  нақты  саяси  мөн-мазмұнмен 

толықты,  біздің  мемлекеттеріміз  бен  халықтарымыздың  қаны 

мен  тәніне  сіңіп  кетті.  Уақыт  дөңгелегін  енді  ешкім  де  кері  бүра

алмайды».  -д е д і.

құруды құптайтын

дегі  ықпалды  партиялар  мен  қозғалыстар  бар,  солардың  ішінде, 

Ресей  комлартиясы  орталық  комитетінің  терағасы  Геннадий 

Зюганов  пен  Москва  интеллектік-іскерлік  клубының  терағасы

Р  Николай  Рыжков  бар.  Ол:  «Еуразия  одағын  құру  бұрынғы  Кенес 

Одағының  халықгары  арасындағы  туып  отырған  қиындықтарды 

жеңуге 

жол 

ашады, 

әсіресе, 

экономикалық 

интеграция 

экономикалық тұрақты  байланысты  жандандырады.  Осыдан  соң 

халықтың  өзі  тағы  да  нені  қалайтынын  айтады.  Мен  бурынғы 

Одақты  таратуды  емес,  қайта  құруды  жақтадым»,  -   дейді.  Н. 

Рыжков.  Бұл  пікірді 

Г. Зюганов пен Белоруссияның Президенті 

Лукашенко де қолдайды.

Н.  Рыжков  сөзінде  КСРО  ыдырағаннан  соң  экономикалық 

қүлдырау  басталғанына  тоқталды.  Ол  1991  жылдан  бері 

ТМД  елдерінде  жалпы  өнім  өнідіру  30-дан  50  пайызға  дейін 

қысқарғанын,  қылмыс  пен  қантөгіс  қақтығыстардың,  көші-қонның 

кебейгеніне  қынжылыс білдіреді.  Сонымен  қатар,  -  Н.  Рыжков,  -  

өндірістің қүлдырауын ТМД елдерінің эконом икал ық осалдығы деп 

түснідіреді.  Сөзінің  астарында  Еуразия  одағын  құруды  мемлекет 

қүрудың конфедерациялық үлігісінде жүзеге асыруды  меңзейтінін 

аңғарған  конференцияға қатысушылар оны толық қолдаған жоқ.

Еуразия  одағын  қүруды 

кейбір  шектеулер  қоя  отырып 

қолдайтындар

 

конференцияда  да,  одан  кейін  де  мұндай 

шешендердің сөзін  ерекше зерделеп  қарау керекгігін  атап  айтты. 

Мәселен,  Қазақстан  ¥лттық  ғылым  академиясының  президенті 

Кенжеғали  Сағадиев,  Қазақстан  ¥ҒА  академигі,  халық дептутаты 

Жәбайхан  Әбділдин  интефацияны  тереңдету  экономиканы 

жақсарту  қазіргі  жаңа  Қазақстанды  еркендетуге  тиімді  екендігін 

баяндады.  Соның  нәтижесінде  тыныштық  орнап,  халықтың 

әлеуметтік  жағдайы  жақсаратындығына  сенім  білдірді.  Сейтіп, 

Қазақстандағы көп ұлт өкіпдері езара түсінісіп, ынтымақты, жоғары 

адамгершілік  деңгейінде  ықыласты  қызмет  керсетіп,  Қазақстан 

туелсіздігін  нығайтуға  өз үлестерін  қосады деген  ойларын  ортаға

салды.

Ал 

интеграция қажет  емес  дейтін  үиіінші топтағылардың 

пікрінше

 

көктен сұрағанымызды жерден беріп, қүдай тәуелсіздікке 

жегкізді.  Сондықтан,  тәуелсіздіктен  айырылып  қалмас  үшін  аса 

сақгықтықгы қалады. Олар «Қудай сақтансаң сақтаймын», -  деген 

сезді ұмытпауды сұрайды, Мұны Ресей патшасы мен Компартияның 

орталықтандыру  саясатынан  зәразап  болғандықтан  туындаған 

жанашырлық сезім деп  айтуға  болады.  Епге  тыныштық  орнатуға 

олардың да үлесі аз болмайтыны анық.

О Й   ТО ЛҚЬІНЫ   (I  б ө л ім )

Бижан Ж. Қ.

Айтып  отырған  үш  топтың  Еуразия  одағын  құру  мақсатын 

әрқалай  пікірде  сипаттағанымен  оны  құрудың  нақты  бағыты 

қауышу  екендігі  айқындалды.  Ап  қауышу -  өткендегі  қателіктерді 

ескерудің  нәтижесінде  адал  сезімді  түсінісу  екендігі  баршаға  аян 

ұғым.

Қазақстан 

тәуелсіздігін 

нығайту 

барысында 

Павлодар 

облысында бірқатар игілікті іс-шараларжүзеге аса бастады. Таяуда 

облыс  әкімшілігі,  облыстағы  көптеген  партиялар  мен  қозғалыс 

өкілдері  бас  қосып,  Қазақстанда  ынтымақ пен  бірліктің орнығуын 

қамтамасыз етуге ықпалды келсім-шарт жасалды. Ақсу қаласында 

«Үлттарапық  келісім  -   ынтымақ  кепілі»  тақырыбы  бойынша 

ғылыми-практикалық конференция  өтті.  Оған  қатысып,  сөз  алған 

Қазақстан  Министрлер  Кабинеті Аппаратының қызметкері,  ғылым 

докторы  (жеке  мұрағатымдағы  осы  материалда  оның  аты-жөні 

көмескі  көрініп  ажырата  алмадым):  «Менің  ойымша,  біз  орыстар 

қалай дегенмен басқа елдерден кепдік қой. Қазақтардың реніштері 

көп.  Біз оларды түсінуіміз керек», -  деп ағынан жарылды.

Қазақстан  тәуелсіздігінің  тарихи  маңызын  түсіне  білген 

осы  азамат  сияқгы  азаматтар  қатары  кебейіп  келеді.  Олардың 

ішінде,  Княгининнің,  Бельгердің,  Дымовтың  және  т.  б.  есімдері 

қазақтандықгарға  таныс.  Солай  десек  те  «Бір  қарын  майды,  бір 

құмалақ  шірітеді»,  -   дегендей  есімдер  де  бар.  Бұған  Павлодар 

облысынан  сайланған  депутат,  Павлодар  қаласындағы  №1  орта 

мектебінің  мұғалімі  Галенконы,  Орап  облысы  «Центраьный» 

округына  сайланған  депутат,  «Приуралье»  газетінің  тілшісі  Б. 

Водолазовты және т.б.  жатқызуға  болады.  Қауіптісі  сол  ондайлар 

Қазақстан  Конституциясын  тутастай  қайта  қарауға  тырысуда. 

Бұлардың,  әрине,  арқаларына  экономикалық  дағдарыс  батып 

жүрген  жоқ.  Елімізде  бірлік  пен  тыныштықгың  нығаюы  жолында 

баршамыз  қырағы  болып,  мақсатымыз  парасатты  іс-әрекеттер

жасау болуы тиіс.

Құрметті  теледидар 

көрермендері, 

осымен 

шолуымыз 

аяқталды, хош сау болыңыздар.

Режиссері Үмітжан Сәдуова 

Операторы Солтан Жолдасов

1994 ж.

206

ӨЗІН-ӨЗІ БИЛЕГЕН  ЕЛ БАҚЫТТЫ 

(телешопу)

О Й   ТО ЛҚЫ Н Ы   (I  б ө л ім )

1

Кадрде  шолушы.  Сәлеметсіздер  ме,  қүрметті  теледидар 

керермендері,  «Өзін-езі  білген  ер  бақытты,  езін-езі  билеген  ел 

бақытты»,  -  деген  халқымыздың дана  сезі  бар.  Осыдан  үш  жыл 

бұрын,  1991  жылы  16  желтоқсанда  «Қазақстанның  Мемлекеттік 

тәуелсіздігі  туралы»  Заң  қабылданды.  Бұл  -   Қазақстанның  өзін- 

өзі  билеуінің  келілі,  ел  бақытының  кепілі.  Осылайша  қазақ  елі 

бақытының алғашқы баспапдақгарын аттады. Бүгінгі шолуымызда 

елімзіге  тәуелсіздік  келген  күннен  бергі  өсу  жолдарымызды  атал 

керсетпекшіміз.  Бір  шолуда  қазақ  қазақ  болғалы  және  қазақ 

хандықгары  туралы  тарихи  емірді  айтыл  жеткізе  алмаспын. 

Сондықтан,  Кеңес Одағы тұсындағы кезеңдермен және бүгінгімен

шектелейін.

Кадрде  бейне  түсірілім  керсетіледі.  1917  жылғы  қазан 

төңкерісінен  кейін  Кеңес үкіметі  қүрылғаны  баршаңызға  аян.  Ал 

1920  жылығы  20  тамызда  Ресей  патшасының  бодандығындағы 

бүрынғы  Қырғыз  (қазақ)  өлкесі  аумағында  Кеңестік  социалистік 

Қырғыз  (Қазақ)  автономиялы  Реслубликасы  қүрылғаны  жөнінде 

декрет  жарияланды.  Бүл  қүжат  қазақ  елінің  тұтастығын  сақтауға 

үлесі болғаны анық. Оның құрамына Каспий жағалауы облысының 

бір  белігі,  Астрахан  губерниясы  және  Бекей  ордасы  кірген. 

Астанасы  Орынбор  қапасы  болды.  Бірақ,  РСФСР  қүрамындағы 

автономия  еді.  1920  жылы  қазан  айында  Қазақ  автономиялы 

республикасы 

еңбекшілерінің 

қүқығы 

туралы 

Декларация 

қабылданып,  тұңғыш  үлттық үкімет  қүрылды.  1925  жылы  Қырғыз

(Қазақ) автономиялы республикасының 5 жылдығында қазақ деген

өз  атауын  қайтып  апды.  Сөйтіп,  Қазақ  автономиялық  Кеңестік 

социалистік  рспубликасы  атанды.  Осы  жылдың  ақпан  айында

Қазақстан астанасы Қызылордаға көшірілді.

Кадрде  шолушы.  Ал  1929  жылы  мамыр  айында  астана

Алматы  қаласына  тағы  кешірілді.  1936  жылы  5  желтоқсанда

СССР  Конституциясы  қабылданды,  оны  Сталин  Конституциясы

деп  атады.  Қазақстан  СССР  қүрамына  енді.  Осы  күннен  бастап

Қазақстанның елтаңбасы (гербі), туы, ән үраны белгіпенді. Алайда,

бүл мемлекеттікрәміздер қазақүлтыныңдәстүрін айшықтай алмаса

да  тәуелсіэдік  алғанға  дейін  оларды  ықыластана  қүрметтедік. 

% 

СССР,  кейін  КСРО  атанған  мемлекет  құрамында  жүргенде  саяси 

және  экономикалық  дербестігіміз  шектелгенімен  ел  атануға 

лайықты  істер  жасалынды.  Қазақстанда  қалалар,  шикізат  қорын 

j  пайдапанатын  өндіріс  орындары  салынып,  ауыл  шаруашылығы 

жақсы  деңгейге  кетерілді.  Солай  десек  те  орталықтан  басқаруға 

басымдық  берілді.  Кемір  өнеркәсібі,  Машина  жасау,  Энергетика 

өндірістері тікелей орталық министрліктерге бағынды.

Билікке  парасатты  адам  ие болғанда ғана  тиісті үлесті  алып, 

ал  билік  қатыгез,  қайырымы  аз  өзімшілдер  қолына  тигенде 

үлесіміз  өлшеп-тамамдалды.  Осы  тұста  КСРО-ны  өркендету 

үшін  мықты  орталық  керек  пе,  әлде  мықты  республика  керек 

пе?  деген  пікір  тапастар  туды.  Бұл  пікір  таластардан  соң  саяси 

билікті  анықтаудың  қажеттігі  туралы  пікір  таластар  пайда  болды. 

Соның  салдарынан  Кеңес  Одағын  Ком м унист  партиясы  ел 

басқаруға  қүқықты дейтін  сол  кездегі  Конституцияның 6-шы  бабы 

апынып тастапды.  Сөйтіп,  мызғымас Үлкен Одақ ыдырады.  Одан 

соң  экономикалық  байланыстар  үзіле  бастады,  Енді  бұрынғы 

мызғымас елдер  одағының халықтары  өзін-езі  билеуің жолдарын 

қарастыру жолына түсті. Бұл бағыттағы тарихи жетісітік 1990 жылы 

25  қазанда  «Қазақ  КССР-ның  Мемлекеттік  Егемендігі  турапы 

декларация»  Қазақ  ССР-ы  Жоғарғы  Кеңесінде  талқыланды.  Бұл

қүжаттың  баламапары  да  үсынылып,  талқыланғанын  естеріңізге 

салайын.

Бұл Декларация тәуелсіздікті заңдастырудың бастауы болды.

Үш  ғасырға  жуық  Ресей  бодандығы  болып  келген  қазақ  елі,  енді 

Парламент депутаттары  мен  көпшіліктің дауыс беру  нәтижесінде 

25 қазан күнін Республика мерекесі деп белгіленді.

Ал  1991  жылғы  16 желтоқсаннан  бері  Қазақстан тәуелсіздігін 

мерекелеп 

келеміз. 

1991 

жылы 

желтоқсанның 

16-сында 

Тәуелсіздігімізді  жариялаған  соң  кептеген  елдер  оны  мойындап, 

тани  бастады.  Солардың  алғашқылары  болып  Түркия  және 

АҚШ  елдері  таныды.  Түркия  апғашқы  боп  Қазақстанда  елшілігін 

ашты.  Олардан  соң басқа  елдердің ресми  мөлімдемелері  бірінен 

соң  бірі  жарияланды.  Мұсылман  елдерінің  ішінен  бірінші  болып 

біздің  Тәуелсіздігімізді  Иран  мойындады.  Бүрынғы  Кеңес  Одағы 

елдерінен  бірінші  болып  Литва,  сосын  Украина,  Грузия  таныды.

Ал Ресей текжарты жылдан соңғана,  1992 жылдыңтамыз айында

жүктеу/скачать 30,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: