Бижан бижан Ж.Қ. Павлодар, 2015

Бижан Ж.

түсуі

Жүсіп  сияқты  тұлғаларды  қатты  толғандырғаны  осы

мақаладан  айқын  көрінеді.  МәшТіүр-Жүсіп  _____   ____

Ресей  патшасының  отарлау  саясатына  негізделген  қоғамдық 

қатынас  қазақгың 

дәстүрлі  шаруашылығында  күрт  өзгеріс 

жасауына орай ел-журтының ортасындағы түлғапардың байыпты, 

үтымды іс-әрекеттеріне ынтапы колдаү жacavяa бйг.пяг.яч кш ивпи

үтымды

шеберл

Бүл  түста  Мәшекең  -   дүниетанымың  шашыраңқы  болса, 

табиғаттың  қүнарынан  айырыласың,  қоғамтанымың әлсіз  болса, 

ел  меніжердің қаҒіарына үшырайсың дейтін өзі таныған өмірдаму 

фәлсәфәсін  оқырмандар  назарына  үсынады.  Өйткені 

ол 

мақаланы  жазу  мақсатын  аса  тиянақтап.  басқа  үстанымда  жазса 

көптің  мүқгажынан  шықпайтынын  сезіп,  айтар  ойын  ширатып 

оның  қайтарымына  көз  жеткізген.  Мүны:  «...1889  жылда  бірінші 

октябрьде  жәрмеңке  болып  Баянауылда,  сонда  начапьнигіміз 

военный 

губернатор 

басшылығының  нашарды 

байлармен 

теңдікке  жеткізіп,  алым-шығынды  байларға  тарттырсын  деген 

жарлықты  есіттіруі  бойынша Ақбеттау елінің ел  билеушісі Хусайн 

Боштаиүғлы  елінің  байынан  нашары  көп  болғаны  себептен 

бір  ауылнаидан  60  үйді  алымнан  шығарды»,  -   деген  тиянақгы 

ақпаратымен дәлелдеуге болады.  Автор ел ішіндегі ізгілікке бастар 

іс т ің

 

түпкілжті  нәтижесін  ойлау  азаматтың  пәрмені,  парасаты 

деп  түсініп,  жоғары  лауазымды  патша  чиновнигінің  отарлау 

саясатының бірінші қадамында ел-жұрт сеніміне кіру үшін жасаған 

амалын  Хусайн  Боштайүғлының  дер  кезінде  пайдалануға  ниеті 

зор екендігіне риза болып,  бүл оң іс-әрекетті кепшілік таразысына 

кешіктірмей  үсынған.  Мәселенің  қоғамдық,  саяи  мәнін  ашуы 

мақаланың еміршеңдігін айшықгап тұр.  Мәшекеңнің бүл байламы 

журналистика  талабында  журналист  қоғамдық  қатынастың 

көпшілікке аиқын болатын кезеңді күтлеуі керек дейтін қағидаға сай 

келіп  түр.  Олай  болса,  Мәшһүр-Жүсіп  Көпеев  қоғамның дамуын 

мұқият зерделеп,  ой  қорытудың  эмпирикалық және  рационалдық 

амалдарын үнемі қарастырып  отырған,  мүндай үрдіс  (тенденция) 

оны журналистік функционалдық  қажеттікке жеткізген деген түйін 

жасаимыз.  Ал  журналистің  шығармашылық  қайнары  негізінде

Ой толқыны (II бөлім)

журнэлистиканың  теориясы  мен  методологиясы  жасалатынын 

қазіргі заманғы зерттеушілер дәледеп отыр [27,  111].

МәшҒіүр-Жүсіп  Көпеев -  болмысынан  парасаттылығы журна- 

листік шеберлікті  мықты меңгеруге жеткізген,  өз түсындағы зиялы 

қауымның ішіндегі топ бастаған, арқапы алаш азаматтарының бірі. 

Аталған  мақаланы  оқығанда  оның оқиғаны  қаз  қалпында,  мақал- 

мәтелдерді  пайдалану  арқылы  қарапайым,  жалпы  оқырманға 

үғынықты  баяндауға бейімділігі байқапады.  Мәселен: «...Бұрынғы 

заманғы бір сарттың баласы көшеге тамашаға шығыпты. Сол сарт 

өзі  бір  нашар  жарлы  екен...  Манағы  бапа  үйіне  келген  соң  әкесі 

сүрайды:  «Балам  базарда  не  арзан,  не  қымбат  екен?  »,  -   деді. 

Бала айтады: «Эке, базарда  түйе арзан екен», -  деді. Сонда әкесі 

айтты: «Балам түйенің басы не екен, неден  сатылып түр екен?», -  

деді.  Бала  айтты:  «Түйенің басы  бір ділдә,  ең барып  түрған түйе 

бір ділдәдан аспайды», -  деді. Сарт айтты: «О, түйе қалай қымбат, 

балам.  Осы  ма  арзан  дегенің?»,  -   деп  басын  шайқады...  Біраз 

замандар өтіп,  манағы  сарт онан-мүнан  мал тауып байыпты.  Бір 

күні баяғы бала  көшеге тағы  шығыпты. Тамашадан қайтып келген 

соң және түрып әкесі сүрады: «Балам, базарда не арзан, не қымбат 

екен?»,-д ед і.  Сонда баласы айтады: «Эке,  базарда түйе қымбат 

екен», -  деді.  Сонда  әкесі  айтты деді:  «Балам,  түйенің  басы  не 

екен, неден сатылып түр?», -  деді. Баласы айтады: «Түйенің басы 

қырық ділдә,  ең аяғын  қырық ділдәдан  сатып жатыр.  Мен түйенің 

мүндай  қымбат  болғанын  керегінім  жоқ».  Сарт  қарқ-қарқ  күлді 

деді.  «Бапам-ау,  саған  не  болған,  түйе  мүнан  арзан  сатылғанда 

жерде қапсын дейсің бе? Бүл  не деген арзаншылық,  қырық ділдә 

деген  шіркін түйеге со да  жеткен баға болып па?», — деді.

Бала қайран қалып әкесіне жауап қайырды: «...Мүның мәнісіне 

түсіне алмадым ғой», — депті.  Сонда әкесі айтыпты деді:  «Балам- 

ау,  сол түйе бір ділдә болған күнде біздің қолымызда бір теңге де 

жоқ еді.  Жоқ күнде  бір ділдә түгіл  бір теңге десе де бізге  қымбат 

еді.  Қүдайға  шүкір,  бү  күнде  қырық ділдә  демек түгіл  жүз  ділдә 

десе десін. Мен қанша түйе апсам да  шамам келеді. Алуға шамам 

келетұғын болған соң маған бүгінде жүз ділдә десе де арзандай», -  

деді 28,112-113].  Осы сюжет арқылы автор сапынған салықты бай 

қиналмай  өтей  алады деген  уәжбен  бірге,  нарықтық қатынастағы 

баға  өзгеріп  түратынын,  соған  орай  түтынушылар  сұранысының 

барында өнім шығаруды кешеуілдетпей, инфляцияға үрындырмай

9

Бижан Ж. К.

кезінде  өндірудың,  сатудың  тиімділігін  де  түсіндіреді. 

Оқиғаны  дерек  пен  дәйек  орамында  баяндап,  өз  тужырымын 

гносеологиялық,  белгілі  бір  қоғамдық  өзгерістердің  заңдылығын 

тану  деңгейінде  көрсетуінен  МәшТіүр-Жүсіп  Көпеевтің  парасаты 

айқындала түседі. 

і 

. 

. 

ь

 

•  •

Мақалада  қазақтың:  «Бар  мақтанса табылады,  жоқ  мақтанса 

шабылады»,  -  деген  мақапын  қолдана  отырып,  бұл  мәністі  ел- 

жұртының пайдасына қолдану мақсатында Хусайн мырза қоғамдық 

өзгерісті  жіті  бақылап, 

байыптауының  нәтижесінде  тіршілікке 

тиімді  бағытты  әрқашан  анықгап  отыратындығы  көрсетілген.

тұстағы

Жүсі п

түсінуінежөн

деңгейі  ерекшеленді.  Оның  жазған  мақалалары  қоғамтануда 

логикаға  сүйеніп,  эмпирикалық  және  теориялық  танымдардың 

ара-қатынасын  ажыратып,  ақиқатқа  жетудің  амалдары  туралы 

бастапқы үғымдарды тануға шақырады.

Ойлаудыңойлауобъектісінен, атапайтқанда, көру, естуарқылы 

қабылданатын  нәрседен  мәнді  өзгешелікті  ажыратуды  ұсынады. 

Автор ез  ойын тиянақтау үшін  Баянауылдағы А.Ф.  Сорокин деген 

бай  жатақтардың  жайбарақаттығын  пайдаланып,  сауда  арқылы 

жетілгенін көрсегеді. Сорокин қүр саудамен байлығын еселу ұзаққа 

бармайтынын  біліп, 

оның  ізденудің  арақасында  қол  өнермен 

айналысуға қол жеткізгені женінде баяндайды. Осы орайда автор: 

«...Егерде  сонан  көріп,  ғылымын  үйренсе,  қазақгар  һәм  осындай

жүретұғы н

еді

деп  оиламын»,  -  деген  ой-түйін  жасаған.  Осылайша  қазакгарды 

жаңа кәсіп үйренуге шақырады.

Бүл ретте ел-жүрт қаперіне дана қазақтың: «Дүние деген шіркін 

тойға  келген  қыздай,  кетеріне  келгенде  қолға  үстаған  мүздай»,  -  

деген  мақалын ұсынады.  Өзімізден  бүрынғылардың,  үлкендердің 

өмірлік  тәжірибесін 

ұмытпайық  ағайын  дейтін  Мәшекеңнің 

түлғалық ауаны білмегенді қайдан білсем дейтін жамағатты еріксіз 

ойға,  іске жүмылдырады.

Автор  өнер  үйренуде  ғылымның  алатын  орнын  ерекше 

муқияттайды.  Мәселен,  «Өнер сол  мүсылманша болсын,  орысша 

болсын  ғылым  үйренуге 

жаТіұт  қылу.  Әр  нәрсе  ғылыммен

Р  болғанды  айтады.  ...Неге  десең,  ғылым  пайғамбардан  — қалған  < 

мура», -  дейді ол. Мухаммед ғәләйҒіи уәс-сәлам езінің  хадисінде: 

«Ғылымның  елгені  -   есте  сақталмағандығы,  қызықпайтын 

адамдарға  үйретіліп,  зая  кеткені»,  -   деген  [29,  5].  Олай  болса, 

Мәшекеңнің  айтайын дегені  мал  жут  болса  қырылады,  қазақ аш 

қапады,  ал  жаңа  кәсіп  үйреніп,  қол  өнермен  айналысқан  қазақ 

қоғамдағы  барлық  қиыншылыққа  тезетінін  қүйма  қүлаққа  жеткізу 

екендігі  айқын.  Оның  осы  ойы  мен  мүраты  атаулы  газеттің  1890 

жылғы 8-ші санында жарияпанған:

...Егін салып жүрт асқан қазақ қайда?

Шаруа менен жүрт асқан болған байда.

КөшпеС кент, үшпас тауық болған жұртқа,

Әрине, жай жатқаннан егін пайда, -  

дейтін  өлең  шумағында  ернекгелген.  Осындай  мәліметтерді 

оқып отырып, Мәшекең мақалада оқиғаны натура қалпында шебер 

жеткізгендігін  айқын  кереміз.  Қүндылықгың табиғи  негізін  зерттеу 

амалын  үдайы  қарастырып  отыратын  кәсіби  тынысын  сезген 

замандастары  МәшҒіүр-Жүсіпті  тыңдауға,  оқуға,  кейінгі  үрпақтар 

оны зерттеуге, зерделеуге қүштар болатыны ақиқат.

Мақалада  одан  әрі  Мухаммед  ғәләйТіи  уәс-сәламның  мына 

айтылған:  «Өзімнен кейінгі қапатын үмбеттерім үшін үш нәрседен 

қорқамын:  нәпсіге  беріліп,  тура  жолдан  таю;  өзін-өзі  жақсы 

керушілікке,  сезімқумарлыққа  беріліп  кетуі;  ғылымға,  білімге  ие 

бола түрып, білімісіздің ісімен айналысу», -  деген 32-хадисіне [30,

7, 8] оғаш жасапатын әдеттерге орай ой өрістеледі.

«Ғылым  иесін  езі  сақтайды.  Малды  кісінің  дүшпаны  көп 

болады... Ғылымды болған кісі ғылымын шашып жүртқа үйретудің 

жаТітүнда  болады.  Малы  көп  кісінің  қияметте  сүраулы,  тергеулі 

кеп болады.  Мал иесіне үлкен зарар болады.... Ғылым иесіне сол 

күнде үлкен пайда келтіріп,  неше таршылықган қүгқарады.  Малға 

бір апат болмай қапмайды. Жау алады...

Ғылымға  еш  апат  жоқ.  Адамның  өзі  өліп  қалмаса,  оған 

ешнәрсе  запал  келтіре  алмайды.  Мал  біткен  кісі  мүрын  көтеріп, 

тәккапарлық  қыла  бастайды.  Ғылымды  болған  кісілер  өзін-езі 

теменшікке  алып,  кішік  кеңіл  болады»,  -   деп  зерделеген  зерек 

МәшҒіүр-Жүсіп Кепеев. Осы үлағатты пікір негізінде ол бір  кәсіптің 

айнапасында  қалып,  ізденбей,  үйренбей,  бейғамдықтан  шыға 

алмау  адам  санасын  тоқыратып,  айналадағы  берекені  сезінбей

__________ Ой толқыны (II белім)__________

Бижан Ж. Қ.

P  күнді бос өткізіп,  елдік сананы жоғалтып,  бодандықтың бұғауынан  ^

тұрлаулы

түсу

мүмюн  екенін  айтады.  Айтса  айтқандай,  бүгінгі  өмір  тапабы  да 

осындай. 

і 

’ 

т

  >  •  .. 

.»>

Осы 

дүниетанымдық, 

қоғамтанымдық 

түжырымдарға 

қарағанда  Мәшекең халық аңыздарын терең пайымдаудан, діннің 

ғылымдық  негізін  зерделеуден  туындаған  өзінің  өміртанымдық 

фәлсәфәсін  оқырмандарына  үдайы  үсынып  отыруды  өзінің 

парызы  санаған  дөп  айта  аламыз. 

Бүл  ойын  пысықтау  үшін 

автор  білім  алуда,  ғылымды  меңгеруде  еркектің  де,  әйелдің 

де  ынталы  болуының  маңызын  айқындайды.  Білімді  адам  өз 

халқының  ділін  өміршең  деңгейге  көтеріп,  адамзат  қүндылығын 

жасауға үлес қосатындығы туралы ой,  атапған мақаланың арқауы 

болған.  Автор:  «Адамның  білгіш  өнерлі 

болуына  әуелі  ата- 

ананың жақсылығы  себеп»,  -  дейді.  Осы  түйін  -   автордың  орта, 

отбасы  тәрбиесінің  мәнін  ашу  ниетінен  туған.  Қазақтың:  «¥яда 

не керсе,  ұшқанда соны  іледі»,  «¥лың ессе үлы жақсымен  ауыл 

бол»,  «Опаға  барған  ағарады,  күйеге  барған  қараяды»,  «Анасын 

керіп  қызын  ал,  аяғын  керіп  асын  іш»,  «Қатын  апма,  қайын  ап, 

жақсы  керген  тамырдың  атын  апма  тайын  ал»,  «Адал  сүт  емген 

бала  болса»,  «Сүтпен  берген  мінез  сол  бағытымен  кетеді», 

«Қатынды  бастан,  баланы  жастан»,  -   дейтін  мақал-мәтелдер 

негізінде халықтық  педагогиканың мәнін ашып,  бала тәрбиесінде 

ортаның релін ерекше бағалаған. Алған білім мен тәрбиенің қатар 

орнығуына барынша пейіл қоюдың пайдасын айшықты баяндаған.

Жоғары  мәдениетті

Жүсіптің журнал и стік

арқылы  жеке түлғаның сезімін  оятып,  санасын тереңцетудің  мәні 

жан-жақты қамтылған.  Мәшекең елдің елдігін керсетуде, халықгың 

ділін,  тілін  байытуда  қоғамдық  қатынасты  реттеуге  қабілетті жеке 

түлғаның  іс-әрекеттерінде  білімдерін  жетілдіруге,  тәжірибесін 

үтымды  пайдалануға  жеткізетін  психологиялық,  педагогикалық 

амапдарды 

қолданудың  технологиясын 

пайымды 

керсете 

білген.  МәшТіүр-Жүсіп  Кепеевтің  журнапистік  шығармаларында 

эвристикалық  (грекше  heureka  -   таптым  деген  мағынаны 

білдіреді),  яғни,  кетеріп  отырған  тақырыпқа  анағұрым  сәйкес 

келетін  рационализаторлық  (тете  әдістік  және  ережелік)  ойлау

ft

  арқылы  түжырымын  ширатып  отыратын  шеберлігі  андыздап  ч  

түрады.  Оның  мақалаларын  оқығанда  қоғамтануда,  өзіңці-өзің 

бағамдауда  ақпараттың  аса  қажеттілігін  тағы  да  мойындайсың. 

Өйткені,  ол  ақпарат таратудың  механизмін  жан-тәнімен  сезініпті. 

Табиғаттағы және қоғамдағы барлық қубылыстардың белгілі  болу 

себептері  мен  заңдылықгарын  айқындап,  ақпаратта  шындықгы 

ашып  көрсетуі  соның  ықпалы.  Сөйтіп,  тақырыптан  ауытқымай, 

ақпаратты  үғынықгы,  бүлтарыссыз  беріп,  оқиғаны  ақиқаттау, 

сәйкестендіру шеберлігіне жеткен.

«Дала  уалаяаты»  газетінің  1889  жылғы  7-санында  жарық 

көрген  «Қарға  мен лашын»,  осы жылғы 6-7-сандарындағы  «Адам 

Ғіәм  оның  ғұмыры»,  1890  жылғы  18-санындағы  «Жақсы  молда» 

сияқты  аңыз-ертегілерінде,  1891  жылғы  20-санындағы  мал 

өсірумен  қатар,  басқа  кәсіпті үйренудің мәні баяндапған «Тұрмыс 

жағдайында  болған  хабарлар»,  1893  жылғы  13-санындағы 

«Қазақтың  бүрынғыдан  қалған  сөздері»,  осы  жылғы  2-санындағы 

«Жиренше  шешен  мен  хан»,  1894  жылғы  6-санандағы  «Малшы 

Алтай»  сияқты  аңыз-әңгімелер және т.б.  мақалаларында  ақпарат 

түсінікті, үғынықгы және мәнді айшықгалған.

МәшҒіүр-Жүсіп  Көпеев  -   газеттің  мазмүнды  болуына, 

аудиторияның  пікірлерін  жинақтап  беруге  ниеті  басым,  ел 

қамын  болмысымен  ойлауға  бейім,  ақылгөй  түлға.  Ол  -   газеттің 

таралымын  көбейту  үшін  газетке  жазылушылар  қатарының 

еселенуіне,  басылымның  жүрттың  қолына  тиюіне  үдайы  алаң 

болып,  осы  игілікті  істердің  жүзеге  асуына  өзіндік  үлес  қосқан 

заманының  азаматы. Оған Мәшекеңнің:

«Кім  тұрар  сөз  сейлемей  көңіл  қызса»,  -  дейтін  өлеңі  накты 

дәлел.

... Шыққапы қырға газет кеп жыл өтті,

Әуелі жазушылар екпіндетті.

Екі жыл өткеннен соң ұмытылып,

Сол себепті кеңіліме қайғы бітті.

Қайғымның көңілімдегі осы бәрі,

Ағапар, сендерде бар бүған дөрі.

Үш күн болмай қайғыдан арылар ем,

Баяғыдай тағыда жазса бәрі.

ЧдСГ 

Ой толқыны (II бөлім)

Бижан Ж. К.

Шонаев кеттің қайда,  молда Юсиф,

Наурызбаев сен дағы едің пысық.

Көңілімнен Сәрсекей де кете қоймас,

Құрбылар, жүдеттің ғой еске түсіп.

Өлеңде 

өзінің, 

ел 

азаматтарының 

қоғамдық 

қарым- 

қатынастағы  белсенді  іс-әрекет  тәжірибесінің  пәрменін  сезіне 

бастаған  белсенді  кезі,  әлеуметтік,  адамгершілік деңгейде  ойлау, 

іздену,  ел-жүртына  қамқор  болған  келбеті  бейнеленген.  Халқын 

басқа  елдерінің  деңгейінде  өркендеу  жолына  түсуге  шақыруда 

толассыз  толғану  -   МәшҒіүр-Жүсіп  Көпеевтің  көрегендігі  мен 

бай  білімінің деңгейін  анықтайды.  Орыстың белгілі  журналисі  А. 

Агроновскийдің:  «Жақсы  ойласаң,  жақсы  жазасың»,  -  деп  айтуы 

осындай мазмұндылыққа  берліген баға болар. А. Агроновскийден 

бұрын  мүндай  түйінді  Л.  Толстой  жасаған.  Автор  барлық 

мақалаларында тақырыпты нақтылау, факгілерді жинақтау, жіктеу, 

идеясын айшықтау, сюжеттерін байыту, композициясын орнықтыру, 

тілді  жатық  қолдану  талаптарына  берік  болуы  негізінде  өзіндік 

жазу  стилін  қалыптастырған.  Бұл  да  -   журналист,  үстанымын, 

шеберлігін анықтайтын нысана. 

|

Мәшекең  өмір  сүрген  заманның  қазақ  зиялыларының  бәрі 

қазақ  елі  Ресейдің  бодандық  қыспағын  бастан  кешіп  жүргенімен, 

бүл  елдің ағартушылық жоғары  дәрежесінен  үйренудің пайдасын 

жете сезінгендігін айтуымыз қажет. Олар «Дала уалаяты», «Айқап», 

«Қазақ»  және  басқа  газеттерде  жарияланған  мақалаларында 

мемлекеттік  саясатқа  бағамдап  қарап,  мемлекеттік  тұрғыда  іс- 

қимыл жасауға  шақырады.  МәшҒіүр-Жүсіп  Көпеев  оған  бейімделу 

ішкі  сезімінің экзистенциальді (латынша exsistentia -  өмір, тіршлік, 

күнелту) қажеттілігін өтуде лайықты өмір сүрудің мәнін ажыратып, 

жіктеуде эр адам өзінің өсу сатыларын байыптап,  қажет болғанда 

тұлғалардың  білімі  мен  іс-тәжірибелеріне  сүйеніп,  алдымен, 

мәдени, ағарту саласында кемелденіп, бостандыққа жету мүддесін 

өтеу  деп  түсіндіреді. 

МәшЬүр-Жүсіп  Көпеевтің  мақапарында 

фактілерді  сүрыптау,  аргументерді  анықгау,  мазмұндау,  оларды 

оқырман  назарына  үсынудағы  журналистік  ұстанымынан  қазіргі 

теориялық-танымдық 

зерттеудің 

теоретикапық-әдістемелік 

плюрализмі айқын көрінеді.

«V МөшПүр Жүсіп оқулары» атты 

халықаралық  гылыми-практикалық 

конференция материалдары. Павлодар,  2006 ж.

f

Ой толқыны (II бөлім)

ҚОШМ¥ХАММЕДТІҢ (ҚОШКЕ) 

ЖУРНАЛИСТИКАДАҒЫ ІЗДЕРІ

«¥яда  нені  көрсең  ұшқанда  соны  ілесің»,  -   дейтін 

хапқымыздың сөзі  зиялы  азаматтың өсу  кезеңдерін  бағамдаудан 

соң айтылғаны даусыз. Өйткені, түпкі нәтижеге жету көңіл бөлуден 

басталады.  Психологияда осы көңіл бөлу үрдісі (тенденциясы)  ой 

қорытуға  жанама  әсері  бар  ойға  қарама-қайшы  ықпал  жасайтын

әрекеттерді  ысырып тастап,  маңыздылардың маңыздысын іріктеу 

негізінде өрбиді. Іріктелген мәселені адам өз жадына бекіту, сақгау 

амалын  қарастырадыг Әрине,  көңіл  айшықты  заттарға,  кездейсоқ 

әсерлі  қүбылыстарға  (ашық  өңці,  түсті  заттар,  әсем  әуен,  хош 

иіс,  қоғамдық  қатынаста  кенет  оқиғалар,  саяси,  экономикалық 

күрт  қүбыпыстар  т.б.)  бөлінеді.  Мүндайға  көңіл  бөлуге  ерік-күш 

жүмсалмайды.  Адам  бойындағы  үйреншікті  қүбылыстардан 

тыс  осындай  қауырт  өзгерістердің  әсері  қызығушылықпен  қатар 

әрекет түйсігін  оятады.  Еріксіз  көңіл  бөлуден  нысананы  реттеуге 

санапы  көңіл  бөлу  басталады  деп  түсіндіреді  зерттеушілер. 

Қошмүхаммедтануда  кездесетін  адамның  осындай  түйсіну,  даму 

заңдылықтары аспандағы қүс жолындай қызықтырады.

Оның өмірдерегінен, қоғамның барлық саласындағы тиянақгы, 

үғынықты, пәрменді жүмыстарынан байқағанымыз -  жарық сәулені 

сезе  бастаған  шақтан  түла  бойындағы  жаратылыстан  дарыған 

бағамшылдықтан ауытқымай, есейе келе ширата түскендігі.

Өскен  ортасының  өркенді  өнегесі  де  үшпаққа  шарықтатқан 

Қошмүхаммедтің  ойлауы  -   үрпақтар  қызығатын,  қуаттанатын 

мәңгі  нысана. 

Бүл  сөзіміздің  өміршеңцігі  қазақ  әдебиетіне, 

драматургиясына,  журналистикасына,  ғылымына  үлесі  мол 

Қошмүхаммед  Кемеңгерүлының  журналистика  сапасындағы 

пайымдарынан да байқау қиын емес.

Мәселен,  қаламгердің  «Қазақ  тілі»  газетінде  1924  жылғы  15 

тамызда жаряланған «Жол әсері» деп тақырып қойған,  іс сапарын 

баяндайтын  очеркі  отыз  жолға  қүрылған  [31,  126]  Шығарманың 

бірінші  жолынан  Берлин  университетінің  профессоры,  дәрігер 

Макс  Кушинскийдің  Семейге  келіп,  қазақ ауылдарының түрмысы 

мен аурудың қандай түрлері барын, қандай түрі көп таралғандығын, 

оған  түрткі  болған  жағдайларды  айқындау  мақсаты  баяндалған.

Бижан Ж. Қ.

Қошмүхаммедтің  өзі  айтқандай  қазан  төңкерюіне  деиін 

негізі  қапанған  үлт  әдебиетінің  діліміздің  қүндылығын  нығайту 

қауііарын қалың жүрт сезе бастаған. Алайда,  қазақ ділінің кеңдігін 

болмысымен  сезінсе  де  ол  халықтың  сауаттылығы  3  емес  5 

процентін  құрайды  деген  большевик  партиясы  идеологиясының 

астарын аңғарғандықтан, оныңбағдарынан ауытқуға құқы жоқтығын 

мойындаған.  Оған  мәжбүр  еткен  болшевиктер  партиясының 

бағдарламасы.  Бұл  ретте  Қошмұхаммед  журналистикаға  тән 

ақпарат  таратудың,  қоғамдық  дамудың  заңдылығын,  оқиғаның 

саналуан  құбылыстарын  күрделі  тұстарынан  қисын  тауып,

тиянақты  бағамдаған.  Оқиғаны жариялауда бағдарлау,  мәселенің

Р  Германияда  ол  кезде  қазақ  туралы  сол  елдің  географиясында 

Зейдп  деген  ғапым:  «Қазақ  көшпелі,  мекені  -   киіз  үй,  баққаны  -  

мал деген», -  бір сөйлем ғана жазған екен.

Автор  сапар  барысында  неміс  ғалымы  аурудың  тарапу 

себептерін  айқындаумен  бірге  қазақтың  мәдениеттен  де  қүр 

алақан  еместігін  байқағанын  ықшам  әрекетпен  өрнектеген. 

Мақала неміс зерттеушісінің: «Қазақ бір атадан өрбіген емес..., бүл 

антропологияның  тереңнен  тексеретін  зор  мәселесінің  бірі  болу 

керек»,  -   деген  ой  түжырымымен  аяқталған.  Зер  салсаңыздар 

сапардан жасалған қорытындының қысқа болуы XX ғасырдың бас 

кезіндегіқоғамдыққүрылыстақазақұлтыныңқоғамтануменәлемдік 

ара  қатынас  деңгейлерінің  өлшемі  ескерілгендігі  аңғарылады. 

Атап  айтқанда,  қазан  төңкерісінің  көсемі  В.  И.  Лениннің:  «Завод- 

фабрика  -   жүмысшыларға,  жер  -   шаруапарға!»,  -   деген  елдің 

экономикасы  титықтаған  шақтағы  көңілге  қонымды  үраны  жерге 

патшалық  иеліктен  кейін  елдің  тым  шалғай  өңірлеріне  ата 

қоныстарын  өздеріне  қайтарғандай  эсер  еггі.  Оған  кешегі  езіміз 

бастан  кешкен  тарихымыз  куә.  Сонымен  қатар,  ел  тануда,  жер 

тануда көшпенді мәдениетінің негізін қалаған діліміздің өтімділіп де 

ертең-ақ  адамзат  қүндылығының бөлінбес  бір  бөлігі  болатынына 

сенім  туды.  Оған  1919  жылдың  жазында  (Қошкенің  айтуынша) 

Қазақ автономиялы  Республикасы жарияланып,  Кеңестік (барлық 

мәселе  халық  өкілдерінің  қатысуымен  шешілетін  жариялы 

үстаным)  деп  атапған  мемлекеттің  алғашқы  қадамдарында 

басшылыққа  ұсынылған  тұлғапардың  бөтен  жүртпен  түсіністік 

дәрежеде  қызмет  атқарып,  Қазақ  елін  көпултты  Одаққа  таныта 

білуі айғақ болды.

Ой толңыны (II бөлім)

мәнісін  жетік сезіну,  ой  қорыту сияқгы журналист мамандығының 

қалтарыстарынан дүрыс жол тапқан.

Атаулы очеркте қазақ зиялыларының бірі -  Қошмұхаммед те 

ел-жұрт ділін дер кезінде әлемге жеткізуге құлшыныс амалдарының 

бастауын жасағач деп білуміз қажет.

Осы  тақырыптың  түпкі  мақсатын  айшықгауда  Қошмүхаммед 

«Тазалық»  деген  тақырыппен  он  бір  жолдық  жұрттың  назарын 

аңдату  ақпаратын  үсынған.  Онда  да  хапқын  аурудың  алдын 

алу  үшін  табиғаты  бай  елдің  жерін  ластамай,  экологиялық 

жақсы  ахуалды  сақтауға  шақырған.  Осылай  болғанда  Қазақстан 

екінші  Швейцария  болар  еді  деп  ел  мен  жерді  қадірлеудің 

межесін  белгілеген.  Кеңестік  Үкіметтің  алғашқы  қадамындағы 

экономикалық,  қаржылық  кедергілерден  арылу  тез  арада  бола 

қоймайтынын терең пайымдай білген автор ойын: «Мұны орындау 

үшін  Үкімет  Заңы  да  қаражат  та  керек  емес.  Тек  үғындырып, 

үлгі  болу  керек»,  -   деп  қорытады.  Одан  әрі  Қошмүхаммед  осы 

тақырылтың  мазмүнын  «Жалпы  жәй»,  «Денсаулық  жәйі»  деп 

аталған  очерктерінде  жапғастырған.  «Жалпы  жәйда»  Қазан 

төңкерісінен кейін де патшалық Ресейдіңүстемдігінен басын кетере 

алмай  жүрген  кейбір  ауылдар  мен  түрмысын  өзгерте  бастаған 

ауылдардың іс-қимылдарын, әрекеттерін жүрген бетімізде көшпелі 

мәдениетте терт қырқа елді көрдік деп былайша жіктеген:

1)... түрмысы қараңғы дағдарысга түрған жатақ.

2)... тобықтының кепшілігі қала  мәдениетінен хабардар.

3)  ...  Қаймағы  бүзылмаған  ескі  түрымысты  Дағанды  болысы 

...Аягөзге қараған Найманмен барымтасы күшті екен.

4)  ...  Қарқарапыға  қараған  біз  көрген  қазақтар  тобықты  мен 

керей аралығында шаруа, білім, үй түрмысы жағынан бұрынғы ел 

жуандарының  аттан  түспеген  де  түскен  де  жері  бар...»  [32,  127- 

128].

Автордың  бүл  очерктегі  айтпағы  Қазақ  елінде  байырғы 

көшпелі дәстүрдің заман ағымына сай үйлесімін байқаған еңірмен 

қатар, керісінше,  кеңестік жаңа қоғамдық қатынастың үстанымына 

қарама-қайшы келетін дәстүрдің басымдығын керсеткен. Мүндағы: 

«Қаулап  кеткен  жуандық  жоқ.  Нашардың  әкімшілігіне  үйренігтгі. 

Бірақ,  милицияның  қоқаңы,  қой  сойғызатын  дағдысынан  кенде 

қалған жоқ екен»,  -  деп  айтуы жаңа Үкіметтен  қызмет алғанымен 

ібір  оқшау  қалған  ауылдан  әрі  бара  ап май,  билік,  ел  басқару

жүктеу/скачать 30,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: