Диссертация 6N0205 «Қазақ филологиясы»
жүктеу/скачать 365,67 Kb. Pdf көрінісі
|
Ч мен ж дыбыстарының артикуляциясы жағынан ұқсас болып келеді, бірақ ч әрпі – қатаң, ал ж әрпі – ұяң дыбыстарға жатады. Ч аффрикатында екі дыбыстың элементі бар: оның бірінші элементі – көмескі шұғыл т дыбысы да, екінші элементі – қатаң спирант ш. Ч аффрикатының жасалуының екі кезеңі бар: біріншісі, екі мүшенің аздап жабысуы, екіншісі, екі мүшенің жабыспай, бір-біріне жуықтауы. Олай болса, ч аффрикатын да дәл не шұғыл, не ызың дыбыс деп айта қою қиын. Бірақ шұғылдық мүшесінен гөрі ызыңдық мүшесі басым. Қазақ тілінде ч аффрикаты жіңішке түрде айтылып, екі дыбыстың құрамы сапасында естіледі (т, ш). Мысалы: « Чар - тшар, чара - тшара, чарайна белдік – тшарайна
» [34, 716]. Сөз ішінде ч аффрикаты н мұрын сонорынан кейін де не ы,
30
« Айылчы, алчы омпа, ачы, әчі, басын чірік қылу, күлчін, қалчы, қарчыға, құчыр, қырчылу, қыстақчы, тергулікчі т.б. » [34, 31;663 ]
. Осы позицияда жедел айтылғанда ч үнемі аффрикат сапасын береді де, жедел айтылмай, жай айтылғанда жалаң спирант ш сапасын көрсетеді. Дегенмен, ч аффрикатының дербес фонематикалық мағынасы жоқ, осы себептен оны ш спиратының позициялық варианты деп қараймыз. Құрышжанов Ә. “Нарынкөл, Кеген аудандарында тұратын қазақтардың тіліндегі кейбір жергілікті ерекшеліктер жөнінде” атты мақаласында ғалым былай деп жазады: “ Ч – бұл аффрикат дыбыс, көбінесе, сөздің басқы және орта позицияларында кездеседі. Мысалы, чапан (шапан),
айтылмайтын сияқты. Мысалы, ол чақаш (шанаш) деп сөздің басында айтылса да, сол сөздің соңында айтылмай тұр. Сол сықылды ч дыбысы ш дыбысымен барлық уақытта да алмаса бермейтін тәрізді, өйткені “шекпен” сөзі “чекпен” болып айтылса да, “шырағым” сөзі
“чырағым” тұлғасында айтылмайды. Сонымен бірге “шырақ жақты” дегеннің орнына
дыбыстарының жүйелі түрде алмасу заңдылығын анықтау қолда бар материалдар негізінде мүмкіндік емес ” [21, 45]. О. Нақысбеков: “ Аффрикат ч-ның спирант ш-мен сәйкес келуі сөздің бас позициясында жиі ұшырайды. Мысалы: чал – шал, чекпен – 31
шекпен, чалғы – шалғы, чам – шам, Чортанбай – Шортанбай, Чөже – Шөже т.б. мұндай мысалдардың тізімін көп келтіруге де болады. Аффрикат ч дыбысы негізінен сөздің басында айтылуымен бірге сөздің ортасында қатаң п, т, қ, к және үнді
айтылады. Мысалы: жиенчар – жиеншар, чанчу – шаншу, күлчін – күлшін, қамчы – қамшы, жиренче – жиренше, көпчік – көпшік, сұранчы – сұраншы, құлақчын – құлақшын, қылча – қылша, көңілчек – көңілшек ” [22, 23]. Кейінгі кездегі диалектологиялық зерттеулерге қарағанда аффрикат ч дыбысы тек оңтүстік өңірде ғана емес, қазақ тілінің батыс говорлар тобында да ұшырайтыны дәлелденіп отыр. Бірақ та батыс говорлар тобында аффрикат ч дыбысы бар дегенмен, естілу дәрежесі жағынан бірдей деп айтуға болмайды. Жетісу, Шу қазақтары тілінде айтылатын ч таза аффрикат болса, қазақ тілінің батыс говорларындағы ч толық аффрикат емес, ч мен ш дыбысының арасындағы аралық дыбыс болып саналады. Осындай сапалық қасиеті жағынан оңтүстік пен батыс қазақтары тілінде ұшырайтын аффрикат ч бір-бірінен ажыратылады. Ғ. Қалиев, Ш. Сарыбаев: “ Әрине, қазіргі түркі тілдерінде, сол сияқты қазақ тілінің жергілікті говорларында бұл дыбыстың қолдану, айтылу дәрежесі бірдей емес. Біз ол жағына тоқтап отырғанымыз жоқ. Сөйтіп ч қазіргі әдеби тілдегі ш дыбысымен қатар қолданылып, көне заманнан келе жатқан дыбыс екендігін көреміз ” [18, 19]. Әдеби тілімізде де ч дыбысы сирек айтылады. Осы күнгі қолданылып жүрген жаңа графикаға көшкенге дейін бұл дыбысты таңбалайтын жеке әріптің қазақ алфавитінде 32
болмағандығы белгілі, әйткенмен кей дыбыстардың символының жазуда көрсетілмеуі ол дыбыстың сол тілде жоқ екендігінің толық кепілі бола алмайды. Көптеген қазіргі түркі тілдерінде (қырғыз, түрікпен, ұйғыр, өзбек, азербайжан, түрік т.б.) ч дыбысы сөздің алуан түрлі позицияларында өте жиі қолданылатын фонемалардың қатарына жатады. Көне замандардағы түркі тілдерінде де ч дыбысы болған. V – VII ғасырлардағы орхон-енисей жазуларында да, сондай-ақ орта ғасырлардағы көне шағатай тілінде де ч дыбысы қолданылған. Біз ч дыбысы қазақ тілінде бар дегенде, біріншіден, оның қазақ тілінің жергілікті говорларында кездесуінен, екіншіден, оның қазіргі қазақ тілінің лексикалық құрамына орыс тілінен яки орыс тілі арқылы басқа тілдерден кейінгі кездерде ғана енген
айтып отырмыз. Мысалы: « Чардаш, чартизм, чартист, частушка, чек, чека, чекист, чемодан, чемпион, чемпионат, чемпиондық, черепица, чертежь, честь, чех, чечен, чиновник, чуваш, чукча... » [38, 72;73]
. Бұл дыбыстың әдеби тілімізде жұмсалу шеңбері осы айтылғандар алуандас санамал сөздердің көлемінен аспайды. Негізінен алғанда, қазақ тілінде ч дыбысын жиі қолдану тіліміздің кейбір говорларының фонетикалық жүйесіне ғана тән, диалектілік құбылыстар қатарына жатады. С. Омарбеков: 33
“ Ч дыбысының сөздің бас позициясында жұмсалуы – көне және қазіргі бірсыпыра түркі тілдерінің фонетикалық жүйесі үшін қалыпты жағдай. Көне түркі тілдерінің ескерткіштерінің: V – VII ғасырлардағы орхон – енисей жазуларында кездесетін чаб (әйгілі, даңқ), XI ғасырдағы Махмуд Қашқаридың сөздігінде кездесетін сyq (шық), сондай-ақ XI ғасырдағы Құдатғу біліг пен XIV ғасырдағы Насырәддин Рабғузи шығармаларында кездесетін суп (шын, рас), сäсäk (гүл) сөздерінде аффрикат ч дыбысы сөз басында ұшырайды ” [21, 37]. Қазіргі түркі тілдерінің көпшілігінде ч, ш дыбыстары сөздің бас позициясында қатар қолданыла береді. Татар, өзбек, азербайжан, қырғыз, түрікпен, ұйғыр тілдерін алатын болсақ, бұл тілдердің бәрінде де алғашқы дыбысы ч-дан басталатын сөздердің де, сол сияқты алғашқы дыбысы ш-дан басталатын сөздердің де бар екендігін көреміз. Нұрмағанбетов Ә. өзінің “Казахский говор на территории Туркменской С.С.Р.” атты кітабында: “ Прежде всего из соответствий согласных следует ососбо отметить соответствие ш/ч, которое является одним из основных признаков исследуемого говора. Явление чокания в языке казахов Туркмении в большинстве случаев встречается в начале слова. Например: чақ – шақ (раздроби), чақпақ – шақпақ (кремень), чапқы – шапқы (тяпка), чекпен – шекпен (армяк), чет – шет (окраина), чық – шық (выйди), чыт – шыт (ситец), чыппыртқы – шыбыртқы (кнут) и др. Однако чоканию подвержены не все слова начинающиеся со звука ш. Мы разделяем мнение некоторых исследователей, которые считают, что аффрикат ч в составе западных групп говоров не является чистым аффрикатом. Мы считаем, что аффриката ч в 34
языке местных казахов, является результатом влияния туркменского языка ” [24, 4;5]. Қазақ говорындағы ч аффрикаты ғалымның пікірінше, түрікпен тілінің әсерімен енген дейді. Сонда ч аффрикатының қазіргі қазақ тілінде қолданылуы жайында тіл білімінде үш түрлі пікір қалыптасты, яғни көрші елдер болғандықтан қырғыз, өзбек, түрікпен тілдерінің қазақ тіліне әсері, екіншіден ч дыбысының қазақ тіліне орыс тілінен кірме сөздер арқылы енуі, үшіншіден ч дыбысының қазақ тілінде бұрыннан келе жатқан төл дыбыс. Орыс тіліндегі сөздер арқылы қазақ тіліне енген аффрикат – ц. Ц - тіл алды үстіңгі күрек тіске соқтығуынан жасалатын тістік жаңа аффрикаттық фонема. Бұл фонема қазақ тіліне концерт, процент, центнер, циркуль, цемент, цех т.б. сөздер арқылы енген. Бұл дыбыс қазақ фонетикасы үшін жаңалық болып келеді, ч-ға қарағанда оның артикуляциясы ерекше болып келеді, сонымен бірге ц-ның сапасы сөздегі тұратын орынына байланысты өзгереді.
сөз басында (центнер, цирк, циркуль, цех т.б.). Мысалы: « Царизм, цейтнот, целлофан, целлулоид, целлюлоза, цемент, цементте, ценз, цезор, цензура, цент, центнер, цивилизация т.б. » [38, 67]. Дауысты дыбыстан кейін немесе екі дауыстының ортасында (механизация, доцент, делегация, декорация т.б.). Бұл аффрикат т мен с дауыссыз дыбыстардың қосындысынан тұратын фонема: 35
“ ...чистым аффрикатом ц является в анлауте (цилиндр, цех), после гласных или в интервальной позиции (механизация, миграция); в позиции после согласных, особенно сонорных, ц иногда переходит в с (Франция- Франсия, станция- станса). В устной речи возможна форма ыстанса, однако это не находит отражения в орфографии ” [25, 298;299]. Мысалы: « Атцетон - атсетон, вакцина - ваксина, вальцовка - вальсовка, дедукция - дедуксия, дезинфекция - дезинфексия, девакцина - деваксина, дикция - диксия, дифракция - дифраксия, концерт - консерт, функция - функсия т.б. » [32, 59;706 ] . С. Мырзабеков өзінің “Қазақ тілінің фонетикасы” атты еңбегінде екі аффрикат дыбысын көрсетеді, ол ц мен ч. Ал І. Кеңесбаев, Ж. Аралбаев сияқты фонетик ғалымдар және Ә. Нұрмағанбетов, О. Нақысбеков сияқты диалектолог ғалымдар қазақ тілінде д мен ж дыбыстарының қосындысынан тұратын ж аффрикаты бар дейді. Мысалы Ж. Аралбаев: “ Қазақ тілінде спирант ж фонемасының аффрикат түрінде дж айтылатын варианты бар. Аффрикат дж тіл алды – жіңішке, көбіне үлкендердің тілінде естіледі: джол, джер,
[6, 54]. Кеңесбаев І. дж аффрикатын ж фонемасының дыбыстық варианты деп қарайды.
Мысалы: «
36
джайлауыт, жайсаң – джайсаң, жақсыз – джақсыз, жақша – джақша, жақындық – джақындық, жал – джал, жалақ – джалақ т.б. » [38,187;267].
Аффрикат дж дыбысы ғалым Ә. Нұрмағанбетовтың айтуы бойынша говорлардың батыс тобында ғана кездесіп қоймайды, сонымен бірге оның Қазақстанның оңтүстігіндегі кейбір аудандардағы қазақтар тілінде жиі ұшырайтынын айтады: “ ...Шу алқабындағы қазақтар тілінде “джайлау”,
сияқты сөздерде ортасында қолданылатынын көреміз... Диалектологиялық деректерге қарағанда “дж” дыбысы Алматы, Жамбыл, Шығыс Қазақстан облыстары мен Шымкент, Семей облыстарының кейбір аудандарындағы қазақтар тілінде қолданылады ” [26, 66]. Ғ. Қалиев пен Ш. Сарыбаев: “ Қазақ тілінің говорларында әдеби тілден бөлек, оқшау тұрған дыбысы жоқ. Аффрикат дж дыбысы болмаса, говорлардағы дыбыстар сан жағынан әдеби тілдегі дыбыстармен бірдей. Қазақ говорларындағы фонетикалық ерекшеліктер әдетте жеке дыбыстардың (әсіресе дауыссыз дыбыстардың) тұрақсыздығымен сипатталады. Аздап болса да метатезалық құбылыстар кездеседі ” [18, 43]. Мысалы А. Шардарбекұлы пікірінше: “ Қазақстан аумағында бұл дыбыстың таралу сипаты да біркелкі емес. Аффрикаттың ішіндегі ж дыбысы қазақ жерінің оңтүстік-шығысы жергілікті халықтардың тілінде қолданылса, ал солтүстік-батыс қазақ тілінде сөз басында, сөз ішінде тисінше ш жұмсалатындығы белгілі. Аффрикат ж дыбысының тараған әкімшілік-территориялық жағынан алғанда Оңтүстік 37
Қазақстан, Жамбыл, Алматы, Шығыс Қазақстан облыстары тұрғандарының ауызекі сөйлеу тілінде ұшырасатынын көреміз ” [27, 16;17]. Аффрикат дж сөз ортасында л, н дауыссызынан кейін келеді. Мысалы: « Әнжі - әнджі, әнжімә - әнджімә, чыралжын – чыралджын,
ерекшеліктеріне жататыны немесе әдеби норма екені талас тудырып келеді. Дж - тіл алды таңдайдың алдыңғы бөлегіне жуықтуынан жасалатын фрикатив, екі фокусты ұяң фонема. Дж аффрикатында екі дыбыстың элементі бар, оның бірінші элементі – көмескі шұғыл д дыбысы да, екінші элементі – спирант ж. Демек, артикуляциясының жасалу жағынан екі кезеңі бар: біріншісі, екі мүшенің аздап жабысуы, екіншісі, екі мүшенің жабыспай, жуықтасуы. Олай болса, дж аффрикатын дәл не шұғыл, не ызың дыбыс деп айта қою қиын. Бірақ шұғылдық мүшесінен көрі ызыңдық қасиеті басым. Қазақ тілінің қалыптасуының нәтижесінде аффрикат дж тек жалаң ж дыбысына ауысқандығы даусыз мәселе. Жалаң ж дыбысына қалыптаса бастаған артикуляциялық органдарға дж-ны айту қиындыққа соқтыратыны түсінікті. Осыдан келіп, бұрынғы
қалыптасқан болса керек.
38
Ә. Нұрмағанбетов: “ Ж дыбысының түсіп қалып, д-ның сақталуындағы заңдылықты біз былай дәлелдегіміз келеді. “Дүз” буынының соңындағы з дыбысы да ж сияқты дауыс қатынасына қарай ұяң әрі артикуляция жағынан екеуі де палаталь фонемалар. Осы жағдайды еске алғанда, д-дан гөрі ж-ның түсіп қалуы заңдырақ. Дауыстыларға қарағанда ү – редукцияның жемісі. Осы редукцияланған дауыстының да дүз болып айтылуға себі тисе керек ” [26, 110]. Диалектолог Омарбеков С. пікірінше: “ Аффрикат ч, ж дыбыстары осы өңірдің Жетісу Шу говорларына ортақ құбылыс болып саналады Ал осы өзгешеліктер қазақ тілінің шығыс говорлар тобын
Ал кейде сөздің ортасында да кездеседі ” [28, 37]. Аффрикат ж дыбысы шұғыл д-дан соң іле айтылған спирант ж дыбысының қосындысынан пайда болған дауыссыз. Аффрикат ж тіл ұшының алвеолға нық тиюінен жасалған дыбыс болғандықтан академик І. Кеңесбаев дауыссыз дыбыстарды топтастырғанда, бұны шұғыл дыбыстар тобына қосады. Аффрикат ж дыбысы қазақ тілі говорларында ертеден байқалып келе жатқан құбылыс.
Мысалы: « Жадылы – джадылы, жадыра – джадыра, жазаба – джазаба, жазам – джазам, жазаң – джазаң, жазбалы – джазбалы, жазғылық – джазғылық, жаздау – джаздау, жазды – джазды, жаздық – джаздық, жазира – джазира, жазмыш – джазмыш, жазтұрым – джазтұрым, жазылмыш – джазылмыш, жазысы жоғары – джазысы джоғары, жайдақ ер – джайдақ ер » [34, 219;283]. 39
Нұрмағанбетов Ә.: “ Бұл күнге дейін жиналған материладарда немесе қазақ тілінің зерттеу объектісі болған жергілікті тіл ерекшеліктерінде ж – й дыбыстарының спонтандық сәйкестігін кездестірген емеспіз. Осы дыбыстық құбылыстың тек Қарақалпақ АССР-інің оңтүстігінде мекендеген қазақтар тілінде ғана байқалатындығын көріп отырмыз. Көрсетілген өңірдегі қазақтар тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді зерттеуші автордың өз сөзімен айтсақ, мынадай жолдарды оқимыз: “ ...языку казахов южных районов Каракалпакской АССР свойственно йоканье в анлауте слова ” (30, 13). Одан әрі автор осыған мысал боларлықтай “йағдай”, “йаш”, “йаңа”, “йыл” т.б. сөздерді ұсынады ” [26, 66;67].
Мысалы диалектолог ғалым О. Нақысбеков: “ Диалектологиялық атласқа байланысты зерттеу жүргізіп, осы құбылыстарды картаға түсіргенде, оңтүстіктің көп жерінде ж орнына й қолданылатыны анық болып отыр. Атап айтқанда Талдықорғанның Панфилов ауданынан бастап, Алматы (Балқаш ауд. басқасы), Жамбыл, Шымкент, Ташкент, Қызылорда облыстарында қайақ, қайер, бүйер, сөйер, сойақ, барайатыр, келейатыр, бұйақ болып й арқылы айтып отыр. Ал Талдықорғанның Киров, Кербұлақ ауданынан Шығысқа жүрген сайын й-дің айтылуы кеміп, ж-дан басталады. Сондай-ақ бұл құбылыс Арқа қазақтармен шектескен оңтүстіктің Созақ, Жамбылдың Мойынқұм, Талас, Алматының Балқаш аудандарында ж арқылы немесе ж, й екеуі де қолданылуы байқалады ” [22, 14]. Т. Талипов пікірінше: “ В уйгурском языке среднеязычный щелевой сонант й в абсолютном начале ряда слов чередуется со звонким щипящим спирантом ж. Судя по высказываниям ученых, звуковой переход й//ж является одним из древнейших 40
явлений в тюркских языках... Как в литературном произношении представителей различных диалектов, чередование й//ж имеет почти постоянный, более или менее регулярный характер только в позиции перед узкими губными и негубными. Например: йил – жил “год”, йүрәк – жүрәк
[29, 115;119].
Ғ. Қалиевтың өзінің “Қазақ говорларындағы диалектілік сөз тудыру” атты еңбегінде былай деп жазған: “ Кеген ауданы “Облатком” колхозының қазақтары Октябрьден кейін Орталық Қазақстаннан көшіп келіп орналасқан. Осыған байланысты олардың сөйлеу тілінде й дыбысының орнына ж (қай йаққа, бара йатыр емес, қай баққа
[30, 27]. Нұрмағанбетов Ә. өзінің “Казахский говор на территории Туркменской ССР” атты кітабында: “ Чередование ж/й на стыке двух слов наблюдается обычно
между
указательными,
вопросительными местоимениями бұл, сол, ол, не? қай? или деепричастием – с одной стороны и словами жақ (сторона), жер (место), жатыр (вспом. глагол, дословно “лежит”), жол (дорога) – с другой. Например: Со йақ (та сторона), не йерден? (откуда), келей атыр (идет) ” [24, 5]. 41
Осыған қарағанда дж мен й-дің алмасып отыруы Қазақстанның барлық өңірлеріне тән құбылыс емес екенін көруге болады. Сөйтіп, тіл алды ж-ның жартылай дауысты й- мен алмасуы қай, ол, сол, бұл сияқты есімдіктерден соң жақ, жер сөздері келгенде және көсемше формадағы бара, келе, әкеле етістіктері тіркескен жатыр көмекші етістігінің басындағы ж дауыссызы й-ге айналады. Мысалы, Мен сенімен
Қазақ тілінің қалыптасуының нәтижесінде аффрикат дж тек жалаң ж дыбысына ауысқандығы даусыз мәселе. Мелиоранскиский П.М. дж дыбысына ерекше назар аударады (ж фонемасының аффрикаттық варианты). Қазақ тілінде сондай дыбыс бар, Бірақ ж-ға қарағанда жеке жазылмайды. Мелиоранский П.М. пікірінше, бұл қос дауыссыз дыбыс. Диалектолог ғалым Ж. Досқараевтің айтуынша, қазақ тілінің кейбір диалектілерінде ч-ның ш-ға, дж-ның ж-ға ауысу процесі аяқталып болған жоқ деп бұл дыбыстардың өтпелі кезеңде жүргенін айтады.Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді зерттеушілердің бірқатары ондағы кездесетін аффрикаттардың көбіне көп қарттардың сөйлеуінде байқалатынын айтады. Томанов М. былай деп жазған: “Қазақ тілінің өз топырағына тән екі аффрикат дыбыс бар: жүктеу/скачать 365,67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|