Қазақстан республикасы білім және ғылым министрл іп

8 1 . 2 К а з  

Щ

/   •  ■

  Щ

И

  'щ- 

і | : |

Т 6 5  

Я

ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛ ІП

А л м аты  эн ергети ка ж эн е  байланы с  и н сти туты

Ш

р

М .М .Т өлеуп

К Ә С ІБИ   БА ҒЫ ТТА Л ҒА Н   ТО Щ Е С Ө Й Л Е У   Б ІЛ 1К Т ІЛ ІП Н  Д А  М Ы ТУ

О қу  қүралы

А лм аты   2005

ш

Бірінші сабақ

Т

I  Жаңа сөздерді есте сақтаңыз:

күшейткіш -  усилитель 

санталу  - сохранение 

турлену - преобразование

үэдіксіз -  непрерывный 

г------------ ---------------

түрғысынан  қарағанда -  с точки зрения 

__

арналу -  предназначаться 

энергия көзі -   источник энергии 

тұрақты ток -  постоянный ток 

түзеткіш -  коллектор 

гүрақтандырғыш - стабилизатор

2. Сөз тіркестерін аударыңыз.

Энергия  көзін  пайдаланып;  электр  сигналдарын  күыейтуге  арналған; 

энергнянын  сакталу  және  түрлену  заңын  еске  ала  отырып;  оның  күшейтілген 

іҮРІне  айналдырады;  электрондық  күшейткіштердің  алдына  қойылатын  негізгі

талап,  сигнал  көзі  түрғысынан  Караганда;  энергия  көзі  түргысынан  —  тек 

түрлендіру  гана,  күшейткіштердің  жүмыс  істеу  жолдарын толық  карастыратын 

болсақ,  жүмыс  істеу  принципін  толық  үгыну  үшін;  түрақтандырғыштар  осы

1

« Г

» 

_

_

_ _  __ 

..  ...........

«

*

-• -■

 - ■

 -  .

камтамасыз

3.  Мәтінді  аударыныз. 

Электр хабарларын күшейту

күшейткіштер

°лар  энергия  көзін  пайдаланып,  берілген  аз  шамалы  сигналды  оның

Электро

аиналдырады

еи  үлкен бір тобын  күрайды.  Энергияның сақталу және түрлену заңын еске ала 

отырып,  «күшейткіш» деген  сөздін  өзін  кейде  үтымсыздау  деп айтуға болады. 

Өйткені  электрондык  күшейткіштердің  алдына  койылатын  негізгі  тадап  -  

берілген  аз  шамалы  сигналдын  баскаруымен  белгілі  бір  түракты  тоқ  көзінің 

энергиясын  баскару  сигналынын  түріне  күшейтілген  түрде  дөл  қайталап  беру. 

Сигнал  көзі  түрғысынан  Караганда  бүл  шынында  да  күшейту  болғанымен,

Өгкен

түзеткіштер,  түрақтандыргыштар  осы  энергия  көзінін  сапалы  да  түракты 

болуын камтамасыз етеді.

Күшейткіш гердің  жүмыс  істеу  жолдарын  толық  карастыратын  болсақ, 

°нда  олардын  көпшілігінің  интегралды  түрде  жасалатмнын  квреміэь Дегенмен, 

жүмыс  істеу  принципін  толық  үғыну  үшін  олардын  жеке транзистор -негізіңде 

жасалынған бір каскадты түріне арнайы тоқталып фткен жөн.

?!

4. 

Бос орынға керекті формадағы сөздерді  койыныз. 

к ү р ы ^ і.  ЭлеКТр° НДЬІҚ  кҮшейткіштер  электр  ..............  күшейтуге  арна

а) сигналдарын

ә) сигналдарды 

”  :

б)сигналдардан 

' 

’

в) сигналдарда 

а 

'  4,1 

^

4,2  Электроіідық  күшенткіштер  -   үздіксіз  негіздегі  электроң

ең үлкен бір тобын қүрайды.

а) сұлбалардың 

' 

1

ә) сұлбаларды 

Щ \ 

л  -

б)сұлбаларда 

° , 

^

в)сұлбаларға 

* 

"

4.3  Энергияның  сақталу  және  түрлену  .... . 

( И   В

  ^

«күшеиткіш» деген сөздін  ........ кейде ұтымсыздау  деп айтуга болады

а) заңын

ә)заңды 

І 

Ц

б)заңда 

"  1 

'  ’ 

■

  ь

в)

 заңның

а)өзі 

*' 

іу--0ФЩ 

ә) өзін 

* * '> ! , 

’ 

■'ЫЩ.

б) ӨЗІНІҢ

1

в)өзінде 

I I  іЬШ шШ Л

4.4  Күшейткіштердің  жұмыс  істеу  жолдарын  толық  қарасшратын 

ш  онла олардың кепиплігшщ ингегралды түрде ж а с а л а т ы н ы Т к ^ ^ Г

а)болсақ

ә) болғанда

б) болып

в) болған

5. Берілген сөздердің антонимін жазыныз.

түрақты 

үздіксіз 

үлкен

аз

көпшілік

үтымсыз

жеке

^ ш

! ^ еСТеР' ИІН ИЙК' С Жү’гтарыны“ В

 

косыыыз.

тұракть, 

еткев жөн

ету

ТОК 

'  *  ■

 

■

  - ^  *  ■

 

-  -  Г 

V. 

.  .  .  'V.  »;  .

үғыну үшін

—

I

В

электрондык

камтамасыз

өткен

ТОЛЫҚ

токталып

бөлімдерде

ток

сүлба 

көзі  . 

арналган

7  Сөйлемдерге сүрак койыныз. 

; ** 

* ■

Электрондык  күшейткіштер  -  электр  сигналдарын  күшейтуге  арналған

қүрьглғы.

Электрондык

кушейткіштер  берілген  аз  шамалы  снгналды  оңың

күшейтілген түріне аиналдырады.

Түзеткіштер, түрактандырғыштар  осы  энергия  көзінің  сапалы  да түракты 

болуын камтамасыз етеді„

Электрондык  күшейткіштердін  алдына  койылатын  негізгі  талап  -  белгілі 

бір  түракты  ток  көзінін  энергиясын  баскару  сигналынын  түріне  күшейтілген 

түрде кайталап беру. 

.  -  '

і

*

>

'

I

8. Сөздерді  керекті жеріне койып, мәтінді толыктырыныз, окыңыз.

әдіспен 

Чм* 

уі

  мъ -  ■

ие 

л ■

қозғал ысын

мәлімдеуінше 

-

түр 

т ъ   <

 

■>  "‘П*-'*

қызмет 

'-•“і-.' 

- 

-

өзгертіи 

*

береЛІ 

ЩН&ХШ ' ;іЩ гш

ЖОК 

г> 

- ЯМЗД

бастады

арттыруды 

'  ’ 

— 

г  ' } Щп *•*'

Жүргіншілер радиолакатормен бакыланбак

I

Адам  мен  үшак  арасында  үқсастык  бар  ма?  Джорджия  (АҚШ) 

технологиялык  университетінін  ғалымдары  осы  бір  карағанда  қисыны  жок

............ . 

.  Ондағы  үксастық:  екі  нысанды  да

мәселемен  айналыса

радиолокациялық бакылауға алуға болатындығы.

Әуе  кемелерін  локаторлык  ................   бакылау  орынды  да  шығар,  ал

адамдарды  олай  тексерудің  қажеті  канша?  Біріншіден,  адамдарда  үшақтардай

капыда соктығысып калады-ау деген жылдамдык...... »:  екіншіден, локатор тек

жалгыз нүктенің............ ғана көрсетіп отырады емес пе?

Бүл  жердегі  бар  мәселе  козғалыс  ағымында  болып  ..........Өйткені  әрбір

адамнын  жүріс  түрысы,  кимыл-козгалысы  кайталанбас  ерекшелікке......екен.

Мамандардын  ..................   ,  адамдарды  радиолокациялык  бакылауға  алуды

а) ауыстырып қосқыш кілтке 

ә) ауыстырғышқа

б) қосқыш кілтке 

* 

&&  щ  и и о м г іі

в) ажыратқышқа

4.5. Энергия көзінің.......................толығымен транзистордың езіне түссді

а) кедергісі 

г 

^

ә) электр қозғаушы күші

б)кернеуі 

ш  

...

в)қуаты 

т< 

, 

і  «иіі/  —  -  ' 

___ •

Сөйлемдерге

5.1  Коллектор тізбегіне  қосымша  «седергі  жалғай  отырып, сол 

кедергінін 

бойынан кернеудің де күшейтілген түрін алуымызға болады.

5.2 Онда транзистор эквивалент! -  кілт ажыратылған  жағдайда түрады.

^  "’Ргия  көзінің  электр  қозғаушы  күші  толығымен  транзисгордьщ

нүктесі

өзіые түседі.

5.4  Осы  жағдайда  транзистордың  жүмыс  апк 

бойында орңаласады. 

ч  ,

,

_

_

5.5 Транзистор эквивалент! -  кілт ажыратылған  жағдайда іү рады.

6 Сөздерді орындарына қойып, сөйлем күрастырыңыз.

6.1  динамикалық.//  келеді  П  жүмыс  істеу  //  сәйкес  //  транзисгордын  //

тәртібіне/ / сипаттамасы/ / оның

-  

6 2  кедергінің  //  күшейтілген  / /  алуымызга  Н  кернеудің  //  болады  П 

боиынан // түрі н

6.3  белплі // кернеу // мец И ток // мейлінше // күшейтілген // кезде // күат 

та // коп // болады // ал // қатар // кезде

6.4 толык жабык // ауыстырып қосқыш кілтке //  зерітейік // транзисторды

/ / оның толық аш ы қ/ / балап/ / немесе/ / күйін

6 

5 болмайды // кедергісінен // коллектор // жүрмейді // онда// кернеу де // 

демек // ток 

р  у м

7. Сөздерді керекті жеріне қойып, мәтінді толыктырыңыз, окыңыз 

көзделіп 

^

сұйықпен

келеді

ретінде 

\  

, 

-л& ш ш ғм 

канындағы  \  

^  • 

......

ағзасында

қамтамасыз 

.  ~ 

¥ ‘

энергияны

шығарды

Биобатарейка

Американдық 

хишпстер 

алам 

__________  

І П

 

химмлык

реакдиялардын 

всершен 

ток 

шыгаратыв 

кішкентай  батарейка  жасаи

штареиканы  жасаушылар  оныя  глюкоза  мен  аггегінің

реакциясынан  белі неті н

_ 

_____

 

_

_

_

———_ 

* 

ү

  1 VI 

ил

 па  а|

Биожанармайлық  батарейка  кез  кедген  биологиялык

ҮШ

 +

  ЛЛП ■

■

 I---

 

---  _ __ _

 _ 

#  I

сондықтан

нын  айтады. 

жүмыс  істей

^

 ~  

* Й В  Л5несіне бөгде заттын кондырылғаны құптарлық нәрсе ШШ

ТС’  Кей  жагдайлаРДа  солай  етуге т у р а < _  

.  Биобатарейка ауруларды

емлеүге  пгшлапямктмаіг 

__ /г__“____1— 

к 

а7Ғ/л«рды

Мысалы.  диабетиктердің 

.. 

,  , 

глкжозанын 

деңгеиін  қадағалаитын,  жасанды  дене  мүшелерінің  қозгалысын

ететін

койылмак

(«Зерде» журналынан)

8  Бөлінген  сөз  тіркестеріне  сұрак  койьщыз, 

неге 

сокдай  сүрак 

қоиғаныңызды түсіндірініз.

шы  ^ “ ерикандык  химиктеР  ток  шыгаратын  кішкеппшй  батарейка  жасап

ісгеи 

^

Г

ОРМайЛЫҚ 

63ТареЙКа Ке3  Келген биологиялык, сүйыктықпен  жүмые

Батарейка  жасанды  дене  мүшелерінің  қозгалысын  қамтамасыз  ететін 

митштюралық сенсорларға ток көзі ретінде қойылмак.

Адам денесіне вөгде запъщ ковдырылғаны күптарлык нәрсе емес

Батарейка  глюкоза  мен  отгегінін  реакциясынан  бвлінетін  энергияны 

элеггр тогына аиналдыралы.

Үшінші сабак

I. Жаңа сөздерді есіңізде сақтаңыз

өткізгіш- проводник 

,и1 

г  .

і*Ч  жартылай өткізгіш -  полупроводник

күкірт -  сера

корғасын — свинец 

,

нүкте -  точка

күбылыс -  явление

тәжірибе -  опыт, эксперимент

өндіріс -  производство 

. 

.  * 

?.  $$  4 .  ,

буьш -  поколение

карапайым -  простой

тегеурін^ напор 

• 

..

сүлба -  схема 

&   я м к  

Щ*

жебе -  стрела лука

үшбүрыш -  треугольник

шексіздік -  бесконечность

ұмтылу -  стремиться, устремляться

2. Сөз тіркестерін аударыңыз.

Бір бағытта ғана ток  өткізетін аспап;  өткен  ғасырдын  екінші  жаргысында 

басталды;  түйісу  нүктесінде  болатын  құбылыстарды  түсіндіру;  вентильдік 

қасиеті  бар  қазіргі  Шотки-диодтары  тобының  бірінші  өкілі;  бұл  диодтардыи 

өндірісте  кең  пайдаланылуы;  жартылай  өткізгіштік  электронды  аспапардын  * 

негізгі  буыны;  біздің  ғасырымыздың  ортасына  дейін  кен  өріс  ала  алмады: 

карагіайым  да,  теменгі  сатылы  технологиялык  әдістермен  жасалған  диод;  жебе 

белгісіне ұқсас ушбұрыш; егер анод пен катод арасындағы кернеу оң болса

3. Мәтінді аударыңыз. 

•  .  , 

•

Жартылай өткізгіштік диод

Диод  -   екі  электродты,  бір  бағытта  ғана  ток  өткізетін  аспап.  Жартылай 

өткізгіштік диодтың дамуы өткен  ғасырдың екінші жартысында басталды. Оған 

неміс  ғапымы  Браунның  1874  жылы  металл  мен  күкіртті  корғасынныы түйісү 

нүктесінде  болатын  қүбылыстарды  түсіндіру  үшін  жасаған  тәжірибесі  себеіі 

болды.  Зерттей  келгенде,  аталған  түйісу  кабаты  бір  бағы ттагана ток  өтюзетін 

вентильдік  касиеті  бар  қазіргі  Шотки-диодтары  тобының  бірінші  өкілі  болыя

шықты.  Әйтсе  де,  бұл  диодтардын  өндірісте  кен  пайдаланылуы  жартылай 

өткізгіштік  электронды  аспаттардын  негізгі  буыны  — транзистордың  ашылуын

күткендей,  біздің  ғасырымыздың  ортасына  дейін  кен  өріс  ала  алмады.  Оның 

себебі  сол  кездердегі  қарапайым да, төменгі  сатылы технологиялык әдістермен 

жасалған  диод  сапасының  төмендіпнде  және  олардың  электрвакуумдык  диод 

«тегеурініне» төтеп бере алмауында.

Жартылай  өткізгіштік диод сұлбаларда жебе белгісіне ұксас  үшбүрышпен 

белгіленін, оның бағыты токтың өту бағытын көрсетеді. 

Үшбүрыштын 

үш жағы

катод  (К),  сырт  жағы  анод  (А)  деп  аталады.  Ток  эркашанда  анодтан  катодка 

қарай  ағады.  Шын  мәнінде,  диодтьщ  біржактылык  (вентильдік)  вольтамперлік 

сипаттамасы  мынадай:  егер  анод  пен  катод  арасындағы  кернеу  он  болса,  ток 

шексіздікке , ал теріс болса, нөлге үмтылады, яғни

11а> 0 болса, онда I —| оо; 

•  - 

һ

 

і

 

^

ал егер 

(

< 0 болса, онда I = 0. 

о*-# .

4. ЖакшаныН ішіндегі сөздерді аударып, сөйлемдерді толыктырыныз.

Браунның  1874 жылы  металл  мен  күкіртгі  қорғасынның түйісу (в точках) 

болатын  қүбылыстарды  (объяснение)  үшін  жасаған  (опыт)  себеп  болды. 

(Полупроводниковый) 

диодтьщ  дамуы  өткён  гасырдын  екінші  (половине) 

басталды.  Жартылай  өткізгіштік  диод  (в  схемах)  жебе  белгісі«е  үқсас 

(треугольником)  белгіленіп,  онын  бағыты  токтың  өту  бағытын  (показывает). 

Біздін  ғасырымыздын  ортасына  дейін  кең  өріс  (не  смог  получить).

Щ

(Простейший)  да,  төменгі  сатылы  технологиялык  әдістермен  жасалған  дио 

Ь  (качество) томен болды.

I 

5. Керекті  формадағы сөзді  койыңыз.

[ 

5.1  Олар электрвакуумдык ди од.......... :.....төтеггбере алмады.

I 

а) «тегеурініне»

ә) «тегеурінін» 

л і

б) «тегеуршінен» 

• 

^  

^

в) «тегеурінімеи»

5.2 Диод -  екі электродты, бір бағытта ғана т о к ...................аспап.

а) өткізіп  -  '  • рвдвдся  йй 

ү 

± 

.  •

щщр  ә) егкізген 

- 

-

<

•

.

  /эм

б) өткізетін 

«^ 

-^іЫ  ,

в)өткізілген 

гл-й^г- 

.  ■ ■

5.3  Оган  неміс  ғалымы  Браунның  1874  жылы  металл  мен  күкіртті

...... ;.........•;  тҮ*«су  нүктесінде  болатын  күбылыстарды  түсіндіру  үшін  жасаған

тәжірибесі еебеп болды. 

н  -' 

*•? 

V 

•  *

а)қорғасынды 

; <Л  фжзмішол*  ,4.  > 

э-чаг/л 

..  • 

ә)корғасынын 

.  *  «

б) қорғасынның

в) корғасында 

. 

н -  . 

іііз

# явдсіи ,и#г?*г

5.4  Жартылай  өткізгіштік  диод  сүлбаларда  жебе  белгісіне 

үшбүрышпен белпленеді. 

-&**.■

а) үксас 

я* * 

Щ* 

ә) секілді

б)тәрІЗДІ 

> - < ■ і

В) СИЯҚТЫ 

ч|   > ; ^ 

'•> 

^  - 

’

5.5  Егер анод  пен  катод арасындағы  кернеу о ң ......... , ток  шексіздікке ,  ал

теріс........ . нөлге үмтылады.

а) болгандыктан 

. 

'

цілы

  ^-

і

  - 

. 

ө) болганнан 

яе& зш км

б)болып 

Г:  ФУР’ТЛ 

І,

в) болса 

с 

: 

-ү- -

6. Сөз таптары катарын мәтіндегі сәздермен толыктырыныз.

Зат есімдер. 

Етістіктер: 

Сын есімдер:

нүкте 

түсіндіру 

**Т*н 

негізгі 

'  *

қүбылыс 

белгілеу 

кен ^

7.  Мвтінді сөздердің керектілерімен толыктырып оқыңыз, аударыңыз

келеді 

., 

йі

^

цу

смес 

/ЙОКіТГс 

- 

; 

:  г

карал айым 

-:з  '  : 

* л  ■

  '  ’  У*|;**н

көрсетті 

^

келешекте 

....

асырылады 

. .   ,4;

университетіні ң

Ш

Сумен жұмыс істейтін компьютер

Болашақ  -   биологиялық  технологиялардыц  еншісінде. 

техникалық  кұралдардьщ  жумыс  принциптері  ауа  мен  судың  касиеггеріне^ма

сүйейтінін  уақыт  ағымы  айғақтап  ___________   .  Жакында  Массачусетс

технологиялык  _______________   (АҚШ) 

студенттері  сумен  жүмыс  істейтін

компьютердің  үлгісін  ______________   .  Ол  компыагердің  алгоритмдік

процестері  электрондардың  қозғалысымен________ ,  судың  ағысымен  жүзеге

----------------   .  Су  компьютер!  ә з ір г е _____________   есеіттер  мен  логикалык

операциялардыорындайалады. 

.  ...  , 

"

(«Зерде» журналнван)

8  Бір-біріңізге мына сүрақтарды қойып, өз ойларыңызды айтьщыз.

Энергиямен  жүмыс  істейтін  компьютер  тұрғанда,  сумен  ісгейтін 

компьютердщ қажеті  қанша?

Су  компьютер!  келешекте  күрделі  операцияларды  орындай  ала  ма,  алса 

неліктен, алмаса неліктен? 

* 

' 

^ И Р іН

Төртінші сабақ

1. Жаңа сөздерді есте сактаңыз. 

. „.. •  ^   , 

I  

і

калыптастыру -  формировать, модулировать 

хабар заңы - закон сообщения

жүзеге асыру  - осуществлять

талшық -  волокно

қуат -  мощность 

^  г  ;

кілттік -  ключевой 

' 

1

сыртган коздырылатын генератор -  генератор с внешним возбуждением 

жиілік — частота 

^

алқап -  диапазон

кедерп -  сопротивление- 

. 

'  ;Ц  ;

кем кернелгбн -  недонапряженный 

I

артық кернелген -  перенапряженный 

I

берілген генерацияланатын куат - заданная генерируемая мощность 

паидалы эсер коэффициент! (ПЭК) I  коэффициент полезного действия

(КІІД) 

л

1

1

шығын — потеря, затрата 

I

аралык жиілік -  промежуточная  частота

ауыстырып косу Ц переключение 

I

ссзшталдык -  чувствительность

бір бүйірлік жолак -  одно боковая полоса

2. Сщ  тіркестерін аударыныз

Хабар  эанына  сәйкес;  қазіргі  замангы  элсктрондык  шамдарды  қодлану

қолдануға  мүмкіндік  береді;  жоғары  жиілікп

генерациялайды; 

мгүндай

тран з исюрлардын 

көмегі мен

ірқы

ербелістерді

снераторлар.

сернслгеи  және  артық  кернелген  кәдімгі  генераторлар;  жиілік  артқан  сайын 

алтпк 

касиеттері 

біртіндеп 

азаядьі; 

радиотарату 

күрылғыларынын 

геориясыида  калыптасқан  ортак  мстодологияга  сүйене  отьфып;  берілтен 

енерацияланатын  куатта транзисторлардағы  шығын жоктың  касында  100...200

кілттік режим мүлде жүзеге асырылмайды

3. Мәтінді аударыньіз

Радиотарату құрылғылары

Радиотарату  күрылғылары  -   радиосигналды  генерациялайтын және

қалыгггастыратын  қүрылғылар.  Сигналды  калыгітастыру  (модуляция)  хабар 

заңына сәйкес жүзеге асырылады.

Болашақта  радиотарату  қүрылғыларының дамуы  екі  бағытта,  яғни жиілік 

диапазоны  жагынан  -   талшыкты-оптикалық  байланыс  желілеоін элементтік

эазасы

өткізпшті

қазірп заманғы электроқдык шамдарды қолдану аркылы жүзеге асырылмақ.

Радиотарату  күрылгыларын жетілдіру транзисторларды  жасаумен тікелей 

байланмсты.  Гранзисторлык  радиотарату  күрылғыларын  пайдалану  арзандау, 

гранзисторларды  пайдалану  төменірек  кернеуді  колланүға  мүшсінлік  Ғи>т*>пі

кажеті

,Н|  ■_ 

Лл 

1 - 

|

Қазіргі  уакы гтз  аса  жоғары  жиілікті  транзисторлар  мен  аспаптар  кеңінен

паидаланылуда

радиотехникалык  аппаратурада  куаты

жиілікп

Жеткілікті

тербелісгерді 

транзисторлардың 

көмегімен 

генерациялайды. 

денгейде 

коздырылған  жағдайда 

мүндай 

генераторлардағы

—

 

- 

лгШж 

‘3

 

г

өзгереді  Генератордың  мүндай  режимі

а,  тіпті  нөлден  шексіздікке  дейін 

«кілттік»  деп  аталады.  Кілтгік

режимдеп

|  кәдімгі  генераторлардан  жоғары  ПӘК-імен  және  сенімділігімен  ерекшеленеді

себебі  В

касында.

транзистордың  көрсеткіштері 

генерацияланатын  қуатка  аз

сондықган

темнературанын жене қоздыру кернеуінщ өзгеруіне деген сезімталдығы кемиді.

Адайда, 

кілтгік 

гснераторлардың 

артықшылыктары 

транзистордағы 

процестердін  инерттілігі  эсер  етпейтін  салыстырмалы  төмен  жиіліктерде

айқындалады.  Жиілік  арткан  сайын  кілттік  касиеттері  біртіндеп  азаяды  да, 

100...200  МГц-тен 

жоғары  жиіліктерде  кілттік 

режим 

мүлде  жүзеге 

асырылмайды.  Осылайша,  кілттік  режимді  әлі  де  колдануға  болатын  аралык 

жиіліктердің  үлкен  алқабы  бар,  дегенмен  де  ауыстырып  косу  процестерінін 

инертгілігін ескеру қажет.

Гармоникалық  тербелістердің  транзисторлык  генераторларыя  жобалау 

және  оның  теориясы  мәселелеріне  шетелдік  және  отандык  ғалымдардын

көптеген  еңбектері  арналған.  Бүл  оқу  қүралыпда  сырттан  коздырылатын 

генераторлардың  теориясы  және  оның  әр  түрлі  сұлбаларын  есептеу  жолдары 

қарастырылған. 

Радиотарату  күрылғыларының  теориясында  қалыптаскан 

ортақ  методологияға  сүйене  отырып,  жүктемелік  және  модуляциялык 

сипаттамаларды  коса,  генератор  сипаттамасының  кешені  карастырылады 

Сонымен  қатар,  қуатгы  каскадтары  кілтгік  режимде  жүмыс  істейтін 

таратқыштарды  құру  мәселелері  талқыланады.  Мүнда  кілттік  режимдерді

пайдалану  ерекше  тиімді  болып  табылатын  бір  бүйірлік  жолақта  істейтін 

байланыс жүйелеріне  айрықша көңіл бөлінген.

4.  Керекті формадағы сөздерді койыцыз. 

^

4.1.  Қуатгы каскадтары  кілттгік режимде...................таратқыштарды кұру

мәселелері талкыланады. 

•*,  .

а) жүмыс істеген 

ә) жүмыс істейтін

б) жүмыс істеп 

» 

%;;

в) жүмыс істсгіш 

.§

4.2.  Мүнда  транзистордың  корсеткіиггері 

генерацияланатын  .... .....   аз

эсер етед і. 

' 

’ 

’ 

: 

•

а)куаттан 

. . .  

».  щА 

ә)куатта 

•

'

-Һ-.-хь  Шіда  ..  ■

.

б)

 

куатты 

-  

Г 

; 

• • ■ ' « X

в )   к у а т қ а   :

,

г

е т  

•' 

,  V

’  ’

4.3.  Бүл  оқу  ..........   .....   сырттан  коздырылатын  генераторлардьщ

теориясы және онын әр түрлі сүлбаларың есептеу жолдары қарастырылған.

а) қүралында 

. 

ә) қүралда.

б) қүралдан

в)қүралды

4.4.  Жүктемелік  және  модуляциялык  сипаттамаларды  коса,  генератор 

сипаттамасының..............карастырылады.

а) кешенін

ә) кешен 

|  

,

б) кешені

в)кешенді

4.5.  Дегенмен  де 

ауыстырып  косу  процестерінін  инерттілігін  ескеру

а) мүмкін

>

■

 

э) кажет 

1 

б) шығар

в) сиякты

аралыкт

461  Мүвдай  генераторлардағы  транзисгорлардың  кедергісі

ГКТа_ ТІПТІ  Нйппри 

---  

.  г  

^

өте  кея

қойып,  сөйщемді

ч 

^. жя 

,  ,  ат&ФяшвшЕV

--- ----

К 

а) деиін

|  

ә) соң

б) 

кейін 

I 

в) шейін

Щ

5 

Жакшадағы  сөздін  орыс  тіліндегі  баламасыН 

толыктырыныз.

5.1  Қазіргі  радиотехникалык  (в  аппаратуре)  қуаты  10  кВт-ка  лейшгі

(высокочастотные, 

тербвлістерді 

В

Н

Я

М

  * .  

Н И И

генерациялайлы. 

-  ғ  

1 

помощью)

5.2  Алаида, (ключевых) генераторлардың (преимущества) транзисгомағы

айкь^кыады.  Ие^ ГН0СТЬ^ 

<В  Э Д Ш

і   М ш к > Щ

т *

Ш Я | зе & зй  | П  

с

 1 н

 н

Г п г ^ іг 4 

ГаРмоникалық 

(колебании) 

транзисторлық 

генераторларын 

(проектирование) 

жәле  оның  теориясы  мәселелеріне  (зарубежных) 

және 

отандык (ученых) көптеген еңбектері (посвящено). 

^ У 

)  ЖӘН®

5.5  (А  также),  (мощные)  каскадтары  кілтгік  (режиме)  жүмыс 

істейтіи

таратқыштарды (построение) мәселелері  (обсуждаются^

5.6  (Здесь) 

кілтгік  режимдерді  (применение)  ерекще  тиімді  болып

(уделено)” 

(<кжо‘он)  Т Щ

|стей™  Щ ю Ш  (системам) айрыкоіа  коніл 

6.  Мәтіннен  мағынасы ұқсас (синоним) сөздерді тауып жазыңыз:

алайда - 

шейін - 

айрыкша -  

назар -  

ж үм ы с- 

колдану -  

іске асыру -  

өйткені-  

кемиді -

ықпал етеді -

сан түрлі -

7 Мәтінді  керекті  косымшалармен толыктырып окыңыз, аударыңыз.

Жеміс...  піскен  кезінде  жұлудьщ  пайдасы  онын толык жетілмеген  кезінде

жинаған.... жоғары.  Жеміс  ағашындағы  мәуелердің  бір  мезгіл......пісіп  жетіпс

қоймайтыны  белгілі.  Жемістер...  сактау  барысында  орын  алатын  бүзылулар  - 

бірден-бір  себебі  -  піспеген  'мәуелер.  Осындай  жағдайлар....  назар  аударған 

Монпельдегі  (Франция)  Ауыл  шаруашылығын  механикаландыру  оргалыгы 

мамандары  жемісті  жұлмай  жатып  оның  піскен...  анықтайтын  колғап  жасады

Қолғап......   инфрақызыл  белгі  бергіштері  алманың  жұмсағы....   жиналған

қанттың  мөлшерін  анықтап  береді.  Ол  ушін  қолғап  киілген  қол.... алманы жай

ғана  ұстау  жеткілікті,  индикатор  тиісті  нәтиже.....   көрсетеді.  Сондай-ак,  осы

колғап..... базардағы жемістердің де сапа........білуге болады.

(«Зерде» журналынан)

8 Сұрактарға жауап беріңіз. 

1

Жемісті піскен кезінді жұлудын пайдасы қандай?

Қолғаптың негізгі  қызметі  қандай?

Қолғап қосымша қандай  қызмет атқарады?

Бесінші сабақ

1. Жаңа сөздерді есте сақтаңыз.

өкіл -  представитель

сәуле шығарғыш — излучатель 

'

ұйғару -  согласование, согласовать

шама -  величина, примерно

2. Сөз тіркестерін аударыңыз.

Сәуле  мен  электр  сигналдарыньщ  өзара  турленуі  негізінде;  сәуле 

шығарғыш  пен  сәуле  қабылдағыш  бірге  орналасқан;  электр  хабарларын  көзге 

көрінетіндеи  етіп  түрлендіріп  беретін;  халықаралық  электротехникалык 

коммиссияньщ  уйғаруы  бойынша;  оптикалық  диапазонда  жумыс  істейтін 

аспаптар  жатады;  диапазонның  озі  бірнеше  бөліктерден  түрады;  бұл  түстерді 

аДам  көз‘  ӘР  ТҮРЛІ  сезініп  қабылдайды;  тун  қараңғылығына  үйрене  бастаған 

адам  көзі;  шамамен  500  нм-ге  сәйкес  келеді;  сәуле  мен  электромапшггік 

толқындар  табиғатының  бірдей  болатынын;  тұңғыш  рет  тәжірибе  жүзінде

паидаланып 

\  

* 

г  

1

Оптоэлектрондық аспаптар мен индикаторлар 

& 

Ж

3. Мәтінді аударыңыз

Оптоэлектрондық  аспап  сәуле  мен  электр  сигналдарының өзара түрленуі 

непзінде жасалады.  Непзгі өкілі -  оптронның корпусында сәуле шығарғыш пен 

сәуле  қабылдағыш  бірге  орналасқан  индикатор.  Индикатор  электр  хабарларьш 

көзге көрінетіндеи етіп түрлендфіп беретін оптоэлектрондык аспаптың бір түрі.

*5

Халықаралык  электротехникалык  коммиссияның  үйғаруы  бойынша 

оптоэлектрондык  аспаптарға 

(ОЭА)  оптикалык  диапазонда  (ультракүлгін

көрнетін  және  инфрақызыл  сәулелерде)  жүмыс  істейтін  асггаптар  жатады.’ 

Оптикалык диапазонда  көзге  көрінетін  сәулелепліы 

Я 

ГІЯТии 

ППХІЕі*  ОП  Сіпп»

диапазонный

аитатын

бүл  түстерді  адам  көзі  әр түрлі  сезініп  кабылдайды.  Оныц  үстіне  адам  көзінін 

түнде  және  күндіз  керу  сезімтаддыгы  да  әр  түрлі  болады.  Онын  ең  күиггі 

сезімталдығы  550  нм  (Я Ш ) 

шамасында,  жасыл  және  сары  жолақтардың 

шегарасында  орналаскан 

Сондықтан  көпшілік  индикаторлар  осы  түсті 

сәулелерде  жүмыс  істейді.  Түн  карақғылығына  үйрене  бастаған  адам  көзінің

сезімталдығы  толқын  үзындығынын  төмендеу  шамаларына  карай  ойысып 

шамамен 500 нм-ге сәйкес келеді. 

, 

,

Сәуле  мен  электромагнитгік  толкындар  табиғатының  бірдей  болатынын 

кезінде  Фарадей  мен  Максвелл  айтқан  еді:  1873  жылы  У.Смит  фотоэффектіні 

ашты.  Осы  қүбылысты  зертгеуде  1888  жылдары  А .П

СІҢІрдІ. 

>:Т;Г ;*И<МІЫ  • 

, 

V « х ю Л Н В В Р ІН Ц Н Я І

1917  жылы  А.Эйнштейн  сәулелердің  еріксіз  шығу  мүмкіндігін  айтып 

кванггық  электроникага 

жол 

салды.  Ал  осы  мүмкіндікті  түңғыш  рет  тәжірибе 

жүзінде  пайдаланып  (1951  жылы),  патент алған  КСРО  ғалымы  В.А.Фабрикант 

болды.  Бірак  лазер  күрылғыларын  тек  1954  жылы  бірі-бірінен  тәуелсіз  КСЮ  

галымдары  А.М.Прохоров  пен  Н.Г Басов  және американдық Ч.Таунс жасады. 

Осы жүмыстары ушін олар  1964 жылы Нобель сыйлығына ие болды.

1962-1963  жылдары  жартылай  еткізгішті,  ал  1964  жылы 

Кызыл, 

жасыл

«ІГЖЖІ 

,

____

• ________

. 

• 

__

толетов

істеитін

атқару  негізі

\  оптрондар 

бастады.  К

ашыл.

_

 

•  .  -  --- 

--- -------  Г  Г

өпазгшгп,  жүмсак  кристаллы)  1966-1968  жылдары  өмірге  келді.  Зарядтык

байланыспен  жүмыс  істейтін электрондык аспаптап  негізінле жасалмығэи  ^

кремнии

3.  Бос

коиыяыз

іектр

3 2   Оптоэлектрондык  аспаптарға 

(ОЭА)  ............ 

(оптикалык

диапазонда жүмыс істейтін) аспаптар жатады?

3.3 

Бірак  осы  аз  ғана  диапазонный  адам  өмірі  үшін  маңызы 

Л .... ..(ерекше) ?

3.4  Адам  көзінің  түнде  және  күндіз  көру сезімталдығы 

..... ...(әр түрлі)

3.5 Осы диапазонный в з і .............(бірнеше боліктерден) түрады?

3.6  Сеуле  мен  электромагнитгік  толкындар  | табиғатыяын  бірдей 

болатынын.....................(Фарадей мен Максвелл) айтқан?

17  Ш

Ш

-

3.7.1917  жылы  А.Эйнштейн  сәулелердің еріксіз  шығу  мүмкіндігін  айтып, 

.............. (квантгық электрон и каға) жол салды?

3.8  1964  жылы...... ..........  (жасыл  жарықта  жұмыс  істейтін  сәуяелГ)

диодгар өмірге келді?. 

, 

Щ

3.9 Инжекциялық электролюминесценция...................(1956 ж.)  ашылды9

4. Көп нүктенің орнына керекті жалғауларды койыныз.

Оптоэлектрондық аспап сәуле  мен электр сигналдары....... өзара түрленуі

негізі.....  жасалады.  Түн  қараңғылығ......   үйрене  бастаған  адам  көз..."..

сезімталдығы  толқын  ұзындығ......   төмендеу  шамалар......   қарай  ойысып,

шамамен  500  нм-ге  сәйкес  келеді.  Индикатор  электр  хабарлар....  көзге 

көрінетіндей етіп түрлендіріп беретін оптоэлектрондық аспап...... бір түр......

Сәуле  мең  электромагниттік  толкын...... табиғаты........бірдей  болатынын

кезі......   Фарадей  мен  Максвелл  айтқан  еді.  1917  жылы  АЭйнштейн

сәулелер..... ..  еріксіз  шығу  мүмкіндігі....  айтып,  кванттық  электроника..... жол

салды.  Бірақ  лазер  қүрылғы.....   тек  1954  жыл..„  бірі-бірі.....   тәуелсіз  КСГО

ғаліш .....  

А.М.Прохоров  пен  Н.Г.Басов  және  американдык  Ч.Таунс  жасады.

1955  жылы  оптрон......   өндіріс........   үсынылып,  тек  1965-1967  жылдары

кең............ шығарыла бастады.

5. Бос орынға сөздердін кажеггісін қойып,  мәтінді окыңыз, аударыңыз. 

койлардан

жеті

дымқыл

ыстықты

қазақтың

жүртын

шалдыктырмайды

қымбат

материалын

киіздіц 

.  ..  .,.

сапалы

касиеттерін 

. » , 

г 

• 

г  т,_. 

с 

^

Ағылшындар киіз басады 

Киіздің  пайдалы  ___  

ағылшынлар  біле  бастаған  көрінеді.

Англияның бір компаниясы ет тұкымдас _ _ _ _ _ _ _ _  алынатын  гөмен

жүндерден  жылу  сақтайтын  қүрылыс_________ шығара  бастапты.  Ол

қүны  мақтадан  ________   болғанымен,  оны  жасауга  кететін  энергиянын

мөлшері  -------есе  аз.  Киіз  ешқандай  аллергиялык  ауруларға  __ _________

жеңіл,  әрі  ----- - 

жүтқыш  қасиеті  бар.  Ең  бастысы,  қыста  суықты,  жазда

—-------- өткізбейді.  Ал  мүны  _____қилы  замандардан  білгені  көпшілік  шетел

_____ е таңдандырса керек.

(«Зерде» журналынан)

6. Сүрактарга жауап берініз.

Ағылшындар киізді қандай іске колдана бастапты? 

Киіздін қандай қасиеп ері бар?

Қазіргі  технологияларлың  дамыған  кезеңінде  еу 

колдануы сізге кандай ой салады?

I %

 -

Алтыншы сабақ

1.  Жаңа сөздерді есте сақтаныз. 

көлегейлеу -  затенять, заслонять 

жұқа беті -  тонкая поверхность 

аумақты бейне - объемный образ 

көмекке келу -  помочь,  прийти  на помощь 

кецістіктік -  пространственный

шағылысу -  отражаться, отразиться 

таспа -  записывающая лента, магнитофон 

таным ы познание

2. Сөз тіркестерін аударыцыз.

:и  тұр;  сіз  суретп  аумакты 

жақында  түрған  затты  жак

корсете,

мақсатта  негізінен  лазерлер  беретін  когереңтгі  сәулелер  қолданылады;  онын 

затқа  бағытталған  бір  болігі  («акпараттык»  сәуле)  одан  шағылысып  қайткан 

кезде;  онын  екінші  бөлігіне  («түракты»  сәулеге)  қосылып;  затгардын  алыс 

немесе  жақын  орналасуына  байланысты;  «тұрақты»  сәулемен  косылғанда; 

кейін кайтадан  «туракты» сәулемен окысақ.

3. Мәтінді аударыныз.

Г олография

Айталық,  қолымыздағы  суретгің

суретгі

епп,  алыста  түрған  затты  алыста,  жакында  түрған  затты  жақында  турғандай 

етіп,  кино  көрсеңіз  де,  теледидар  көрсеңіз  де  тек  экранный  жүқа  бетін  гана 

көріп  қоймай,  аумақты  бейне  (стерео  киноға  ұксас)  коргіңіз  келеді.  Міне,  осы 

жағдайда сізге голография көмекке келеді.

Голографияны 

1948  жылы  Д.Габор  усынды.  Кыскаша  айтқанда, 

голография дегеніміз -  сәуле  күбылыстары  аркылы  аумақты,  кеңістіктік бейне 

алу.  Осы  мақсатта  негізінен  лазерлер беретін  когерентгі  сәулелер  қолданылып, 

онын  затқа  бағытталған  бір  бөлігі  («акпараттык»  сәуле)  одан  шағылысып 

кайткан  кезде,  онын  екінші  бөлігіне 

(«түракты»  сәулеге)  қосылып,

интеренференция 

кұбылысын 

береді. 

Заггардын 

алыс 

немесе  жакьіи 

орналасуына  байланысты  қайткан  сәуленін  фазасы  да  өзгере  отырып 

«түрақты»  сәулемен  қосылғанда  әр түрлі  жарыктык  эффект  береді,  жакынды - 

жақын, алысты -  алыс етіп көрсетеді. Осы құбылысты таспаға жазып альш (оны

голофамма  дейді),  кейін  кайтадан  «туракты»  сәулемен  оқысақ,  жазылып 

алынған суреттің кеңістіктік бейнесін алуымызға болады.

Голографиянын  келешегі  зор.  Баскасын  былай  койғанда (мысалы,  ЭЕМ- 

нің  кеңістіктік  ақпаратгарын  жазу,  кайта  оқып  беру  т.б.),  аумақты  кеңістіктік

кино,  теледидар  бейнелерін  көру  мүмкіндіпнщ  өзі  адам  танымын  әлдекайла 

тереңдетіп, мазмүнды етеді. 

<і  >

4. Керекті жалғауларды койыныз.

Ж

"* • 

•

сурет

тұрған  заггы  жақын....  гұрғандай

жакында

ч'  

.  .  ж 

~  , 

г — 

«»иомм  и ш ш   (стерео  кино, 

ұқсас) көрпшз  келеді.  Міне,  осы  жагдай.... сіз......голография  көмек.......келелі

Заттап__  япкіг. 

нрмргр

  ігап ш  

___ _

Заттар

эффект

кеиін  қаита....   «тұрақты»  сәуле....   оқысақ,  жазылытг  алынғаи  сурег

кеңіспкпк бейнесі... алуымыз.... болады. 

'

5.  Екі сезден тәуелдік жалғаулы тіркес жасаныз.

Үлгі: адам — таным — адам танымы

Интерференция  |   күбылыс;  теледидар  -  бейне;  экран  |   б е г  сәүле

күбылыс;  сәуле -фаза;  электр |  ток;  электр -  хабар;  электр  - сигнал; ’толкын 

үзындық, адам - өмір;  көру - мүмкіндік

6. Сездщ түбірі  зат есім болса, одан етістік жэне сын есім, сын есім 

боле 

зат есім, ел еп к , етістік болса, зат есім жэне сын есім жасаныз

Үлгі: кең -  кеңістік -  кеңейту

өи — 

іііШ ш ш  Ш н д Ш И   I

ж ар ы қ- 

* м

модуляция- 

ТЛ 

і'  I  ;  V/  ! 

#

ақпарат- 

ь 

г 

ч о 

т- 

*  г?

сәуле -  

V 

*

сен — 

\  : 

* 

•  ?  ♦ 

4  . 

*  '•; 

•

. қымбат -

7 Сөздерді кереісті жеріне қойып, мәтінді толыктырыныз, окыңыз.

Ток өткізетін 

пластмасса

эл ектрөткі згі шті к

мамандары 

^

'  -___ .4

қызметш

камтамасыз

жеткілікті 

.

ағымын

арзан 

‘ 

‘ '• 

* *'  _  ^ _, _  ; ^   рУ У

тасымалдауга 

Л   .  ' 

ш&о

болмауы^ м ^ ік і^ ЬГОлардаЕй^орнына  ~ііластмасса 

С“ Мдардың  кажет

болады.  Пластиканын  жасалу  технологиям  ері 

ә7

^

™

!

цағы  электр зарядтарьдш ^ 

|егеУ 

зерттеумеп  аішалыскан  Ресе*  тьшым  академютсы 

У < Г ш ^ о 1 Ё І І  

манекулалар  мен  кристадцар  физнкасы  кнститутынын 

™

  да  белгап  6,р  жағлайда  электр  « т з г іш  

Ғалымдардын  мәлімдеуінше,  пластмассада

Г а ^ к ф е р Т л е  ОРаС“   ,Л“ Я 

<™« к к л к е к Г и Г т

өткізгіш  транзистоо-------------- ~   '  0сыада‘‘  жағдайда  полиэтилен  жартылай

транзистор  --------------  атқарады.  Пластмассанын  иіикізаты  пепнле

полимерленген  полидифениленфталид  алыныпты.  Қазірге  ондаЙ  нэтижені

кәдімгі

  полиэтилен  калтасы  секілді  жұка  полимерлік  пленка 

отыр. 

----- -------- етіп

(«Зерде» журналынан)

Бөлінген

• 

•  •'* 

Я 

^  —

-----

* ■

Олардын  орнына  пластмасса  материал  пайдаланылатын  болады

Ппастаканың жасалу техиологиясы арзан және  жүмыс істеу мерзімі узақ.

алымлар  көп  жылдар  бойы  гиюстлшссадагы  электр  зарядтарының

?ШШ  ' І Р П т т о м и о и

  я ы и а г с и л т м  

у

қызметм  І . В І  

I  Д  ______

Пластикалык  заттың  да

болатынын аныктады.

Ғалымдар пластмассада

КЫСЫМ мен ппаган лтігаи ш^іія

алыныпты

чимер.

Жетіяші  сабак

і .  жаңа сөздерлі есте < 

бөлшек -  часгица 

оқшаулау -  изоляция 

орама -  обмотка 

қасиет -  свойство 

газ төріздес -  газообра

состояние

электр  гогын  өткізбейтін  активті  және  пассивті  диэлектриктер*  элегт

кұрылғыларынын  ток  жүргізущі  бөлшектерін  бір-бірінеи  оқшаулайтын  тоГ

жүрмеитін, 

о.рақ 

еткізепн 

болшектер; 

ток 

жүрегін 

бөлшекгерден

оқшаулаитын;  эйектр  оқшаулагыиі  немесе  пассивті  диэлектрик  дейміз  егеп

диэлектриктердщ  баскарылатын  қаснетгері  болса;  электр 

тогын 

өтюзбейтін