«Сегіз қырлы бір сырлы»

 
72 
Қҧқықтық  жҥйедегі  барлық  заңдар  осы  Конституцияға  сҽйкес 
қабылданбаса,  бҧл  сҽйкессіздік  қоғамның  дамуына  кедергі  келтіреді. 
Тҽуелсіз  мемлекет  ретіндегі  Қазақстанның  алғашқы  Конституциясы  1993 
жылғы 28 қаңтарда қабылданды. Алғашқы Конституция болғандықтан оны 
талқылау кезіндегі халықтың ынта-жігері ерекше болды. Солай болсадағы 
қҧжатта кеткен кемшіліктер қолдана бастағаннан-ақ кҿзге тҥсті. Онда ескі 
қоғамның ережелері орын алып, олар кеңестік демократиялық қағидаларға 
негізделгендіктен,  біздің  жаңа  қоғамымыздың  ҿмір  талабына  жауап  бере 
алмады.  Алғашқы  Конституцияда  адамның  қҧқықтары,    бостандықтары, 
оларды жҥзеге асыру қағидалары, атқару билігін жҥзеге асыру нысандары, 
басқару  саласындағы  демократиялық  институттардың  қызметі  жете 
кҿрсетілмеген болып шықты. 
 
 
 
1990  жылғы  25  қазанда  қабылданған  Қазақстан  Республикасының 
Егемендігі туралы декларацияда айтылған биліктің ҥш саласы: басқару, сот 
билігі,  заң  шығару  биліктерінің  атқаратын  рҿлдері  бҧл  Конституцияда 
нақтыланбай  қалды.  Осылайша,  1993  жылғы  Конституция  ҿмір  талабына 
сай  келмегендіктен,  Елбасы  Нҧрсҧлтан  Назарбаев  жаңа  Конституция 
қабылдау  керектігі  жҿнінде  ҧсыныс  жасады.  Мемлекет  басшысы  бҧл 
қҧжаттың  барынша  кең  талқылануына  мҥмкіндік  туғызды.  1995  жылғы 
Конституцияның жобасын талқылауға 3 миллион 345 мың адам атсалысып, 
пікірін  білдірді.  Қазақстан  халқының  ҥштен  бірін  білдіретін  олар  жобаға 
1100  тҥзету  енгізді.  Тоқсан  сегіз  баптың  елу  бесі  елеулі  ҿзгерістерге 
ҧшырады. Бҧрын болмаған жаңа бҿлімдер, баптар пайда болды. 
Конституция  1995  жылғы  30  тамызда  бҥкілхалықтық  референдум 
арқылы қабылданды. Оған сайлаушылардың 90 пайызы қатысып, олардың 
81  пайызы  Конституцияны  жақтап  дауыс  берді.  Жаңа  Конституция 
сондықтан  халық  пікірінің,  ойының,  олардың  мҥддесінің  заңдық  кҿрінісі 
болды.  Сҿйтіп  Қазақстан  халқы  Елбасымен  бірге  негізгі  заңды  жасады. 
Жаңа  Конституцияның  авторы  деп  біз  ел  Президенті  мен  бҥкіл  халықты 
айтуымызға ҽбден болады. 
 

 
73 
 
 
Ата Заң еліміз экономикасының, ҽлеуметтік-саяси жҥйесінің дамуын 
жеделдетті,  халықтың  саяси  белсенділігін  арттырды.  Заң  шығарушы, 
атқарушы органдардың қҧзыретін, жҧмыс істеу тетігін, ҿзара іс-қимылын, 
бірлігін заң тҧрғысынан айқындап берді. Азаматтар, ҧйымдар қҧқыққа ғана 
емес,  сонымен  бірге  Конституцияда  кҿрсетілген  жауапкершілікке  де  ие 
болды.  Мемлекеттің  тілі,  жер  мҽселесі,  азаматтық  алудың  жолдары, 
Парламенттің қос палаталық жҥйесі белгіленіп, Президенттің қҧзыреті, сот 
тҿрелігінің қызметі, Конституциялық Кеңестің ҿкілеттілігі сияқты кҥрделі 
мҽселелердің барлығы 1995 жылғы Конституцияда шешімін тапты. 
Конституцияның  қабылдануы  нҽтижесінде  экономикалық  даму, 
саяси  реформалардың  жеделдігі  арта  тҥсті.  Халықтың  саяси  белсенділігі, 
біліктілігі ҿсті. Олардың қоғам ҿміріне араласуы заңдық сипатқа ие болды. 
Конституцияны  қабылдағаннан  кейін  демократиялық  реформаларды 
жҥзеге асыру нҽтижесіне сҽйкес Конституцияға екі рет – 1998 жылы жҽне 
2007  жылы ҿзгертулер  мен  толықтырулар  енгізілді.  1998 жылы  енгізілген 
ҿзгертуге байланысты еліміздің сот жҥйесінде істерді қарау алқа билердің 
қатысуымен  жҥзеге  асады  деген  мҽселе  енгізілді.  Яғни  сот  жҥйесі  бҥкіл 
демократиялық  елдердің  жҥргізетін  сот  талабына  сҽйкестендірілді.  2007 
жылы  енгізілген  ҿзгертулерде  де  бірталай  жаңалықтар  болды. 
Парламенттің  ҿкілеттілігі  кеңейтілді.  Депутаттар  саны  кҿбейді.  Мҽселен, 
қазіргі 
қолданып 
жҥрген 
Конституция 
бойынша 
Парламент 
депутаттарының  саны  154-ке  жетті.  Мҽжіліс  тарайтын  болса,  заң  шығару 
қызметін  Сенат  атқаратын  болды.  Депутаттарды  сайлау  бҧрынғы 
можаритарлық  жҥйенің  орнына  пропорционалдық  жҥйе  бойынша  жҥзеге 
асырылатын болды. Яғни, жеңген партия Парламенттен кҿп дауыс алады. 
Қазақстан халқы Ассамблеясынан тоғыз депутат Парламентке сайланатын 
болады.  Кейінгі  Конституцияға  енгізілген  ҿзгерістерге  байланысты  сот 
кадрларын  іріктеп  алу  Жоғарғы  Сот  Кеңесінің  қҧзырына  берілді. 
Тҧтқындауға  санкция  беру  прокуратурадан    алынып,  сотқа  берілді.  Міне, 
осындай демократиялық ҥрдістер жҥргізілді. Елбасымыз айтқандай, ендігі 
қолға  алатын  нҽрсе,  біздің  Парламент  кем  дегенде  екі  партиядан  тҧруы 
керек.  Болашақта  Парламентімізде  кем  дегенде  екі  саяси  партияның 
дауысты кҿп алған, белгіленген ҿкілдері депутат болып сайланады. 
Биліктің  барлық  тармақтары  Конституцияға  сай  қызмет  атқаруда. 
Мемлекетіміздің  қҧқықтық  қатынастарын  реттейтін  кҿптеген  заңдар, 
кодекстер қабылданып, олар мемлекеттік қҧрылыстың ҿркендеуіне жҧмыс 

 
74 
істеп  жатыр.  Мемлекеттік  тілге  айналған  қазақ  тілінің  қолданыс  аясы 
кеңейіп келеді. 
Егер  Ата  Заң  еліміздің  бҥкіл  ҿмірін  реттеп,  дамуына  жол  ашса, 
мҧның  ҿзі  оның  қабылдануына  бастамашы  болып,  жан-жақты 
талқылануына  негіз  қалаған  Елбасының  конституциялық  заңдылықты 
орнықтырудағы айрықша рҿлін танытады. 
 

 
75 
НҦРСҦЛТАН НАЗАРБАЕВ:  
―АЛДЫМЕН — ЭКОНОМИКА…‖ 
 
Кенжеғали Сағадиев,  
академик. 
 
Егемен Қазақстан, 18 мамыр 2010ж. | Замана //www.egemen.kz/ 
 
Кҥрделі оқиғалар бастауы 
Елімізде  президенттік  басқару  жҥйесінің  енгеніне  20  жыл  толды. 
Егемендігіміздің де 20 жылдығы кҿп алыста емес. Алдыңғысы да, соңғысы 
да  қазақ  тарихында  бҧрын  болмаған,  тек  осы  аталмыш  мерзімде  біздің 
ҿмірімізде тҧңғыш бастауын алған оқиғалар. Президенттің басшылығымен 
егемен  ел,  дербес  мемлекет  ретінде,  міне,  тҧтас  бір  ғасырдың  бестен  бір 
бҿлігін жҥріп ҿттік. 
Бестен  бірі  десек  те  тарихи  тебіреністерімен,  бейнет-зейнетімен, 
тҥбірлі  ҿзгеріс,  кҥрделі  реформаларымен  бҧл  бір  ғасырға  пара-пар  жол.       
Рухы  кҥшті,  ҿзегі  таза,  орасан  кҥйзелістер  мен  қиындықтарда  ҿзін-ҿзі 
сақтай  білетін  қазақ  деген  ҧлт  бар  екенін  танытқан  жол.  Дербестік 
тҧлпарына мініп, ҿркениет жолына шығып, оның кҿкжиегіне басқалармен 
қатар  жетемін  деген  асыл  арманына  ҧмтылған  Қазақстан  деген  ел  бар 
екенін  кҿрсеткен  жол.  Тҽуелсіздік  туын  берік  ҧстап,  қиыннан  жол  тауып, 
халқының кҿшін бастайтын Дара Тҧлғасының, Дарабозының да бар екенін 
бҥкіл ҽлемге паш еткен жол. 
Осы  жол  ҿте  кҥрделі  оқиғалармен  басталып  еді.  Ҿткен  ғасырдың 
соңында заманында бҥкіл дҥние жҥзін тітіренткен Кеңес Одағы кҿп жылға 
созылған  тиімсіз,  орашолақ  басшылық  пен  саясаттың  салдарынан 
кҥйзеліске  тірелді.  Терең  ойластырылмаған,  жеңіл-желпі,  ҧрандатып 
жҥргізілген  саяси-экономикалық  реформалар  дҧрыс  нҽтиже  бермеді.  Бір 
кезде империя халықтарын ашса алақанында, жҧмса жҧдырығында ҧстаған 
Одақтың  басқару  жҥйесі  барған  сайын  ҽлсіреп,  ақырында  кҥйреді. 
Нҽтижесінде Кеңес Одағы ыдырап, қҧрамындағы республикалар дербестік 
туын кҿтерді. 
Сол кезде егемендікке қол жеткізген Қазақстанның келбеті ҽлі кҥнге 
дейін менің кҿз алдымда. Басқалармен экономикалық байланыс ҥзілгеннен 
кейін  ел  ішіндегі  кҿптеген  кҽсіпорындар  жҧмысын  тоқтатқан,  дҥкендерде 
тауар жоқ, қаңырап бос тҧр, ҿзіңе тҽн ақшаң жоқ, басқалар қолданудан бас 
тартқаннан  кейін  ресейлік  ескі  рубль  Қазақстанға  вагон-вагонымен,  тіпті 
эшелондап  келіп  жатты.  Бірақ  оған  сатып  алатын  тауар  жоқ.  Табыс  кҿзі 
кілт  азайып,  еңбекақы,  зейнетақы  тҿленбей,  ҽлеуметтік  сала  кҥйзеліске 
ҧшырады. Бҧл ел тҧрмысының сол тҧстағы қиындығы еді. 

 
76 
Ал  саяси  немесе  стратегиялық  дамудың  дҧрыс  жолдарын  табу, 
егемен  елдің,  дербес  мемлекеттің  заман  талабына  сай  келбетін 
қалыптастыратын  шараларын  жасап,  оларды  жҥргізу  одан  да  қиын 
болатын.  Социалистік  тоталитарлық  жҥйені  артқа  тастадық,  оның 
тиімсіздігіне кҿзіміз жетті, ал егемен елдің саяси ҧстанымы қандай болуы 
керек? Бҧрын біз қолданған ҽкімшілік экономика жҥйесі ҽлемдік бҽсекеде 
ҧтылды, жарамсыздығын кҿрсетті, ал ҿзі тиімді, ҿзі жаңа экономика жҥйесі 
қандай  болуы  керек,  оның  шешуші  тетіктері  қандай?  Қайткен  кҥнде 
Қазақстан дербес ел ретінде ҽлем кеңістігінде ҿз орнын таба алады? Саяси 
жҽне  экономикалық  қауіпсіздікті  қалай  қамтамасыз  етуге  болады? 
Ҽлеуметтік  саланы  халық  тҧрмысын  жақсарту  мақсатында  қалай 
қалыптастырып, қайта қҧрып немесе жаңғырту керек? 
Міне,  осындай  батпандай  ауыр  сҧрақтар,  оған  тиісті  жауап  іздеу 
егемендіктің  алғашқы кҥндерінде-ақ біздің  алдымызда  тҧрды. Сол кездегі 
арбасқан алақҧйын заманның  тезі,  уақыттың ҿзі  туғызған  сҧрақтар,  ҿктем 
талаптар.  Бҧрын  біздің  тарихи  санамызда  қойылмаған,  шешімін  де 
іздемеген сҧрақтар. Бҥкіл халықтың парасат деңгейінің сынаққа тҥскен ҿте 
бір кҥрделі тарихи кезең еді ол. 
Ел  болып  бағыт-бағдарымызды  болжауға  кірістік.  Осындай  уақытта 
қай  елде  болса  да  замана  жҥгін  тҥсіне  біліп,  оны  кҿтере  алатын,  тҽуекелі 
мол  азаматқа,  дара  тҧлғаға  сҧраныс  ерекше  болатыны  тарихтан  белгілі. 
Оларға  тҽн  терең  ой,  кемел  ақыл,  биік  рух,  қайрат  пен  қабілет  осындай 
тарихи  сынақтың  дҧрыс  жауабын  тауып,  елін  ҿрге  сҥйретуге  арнағаны 
ҽлем  елдерінің  тарихында  бар.  Ҧлттық  мемлекеттің  негізін  қалаған 
Ҧлыбританияда  –  Оливер  Кромвель,  Германияда  –  Бисмарк,  ҿз  елдерін 
тығырықтан шығарып, жаңа жолға сала алған АҚШ-та – Франклин Делано 
Рузвельт,  Францияда  –  Шарль  де  Голль,  Қытайда  –  Дэн  Сяопин, 
Ҥндістанда  –  Джавахарлал  Неру,  Тҥркияда  –  Мҧстафа  Кемал  Ататҥрік, 
небҽрі бір-екі-ақ ҧрпақ мерзімінде  титықтап,  кҿш  соңында  қалған  елдерін 
ҽлем мемлекеттерінің алдыңғы сапына қоса білген Сингапурде  – Ли Куан 
Ю, Малайзияда Махатхир Мохаммад осындай ҿз заманының талабына сай 
келіп, елдерінің жаңа жолының кҿшін бастаған тҧлғалар. 
Қазақстанның аталмыш кҥрделі кезінде кҿшін бастау тарихи міндеті 
Нҧрсҧлтан Ҽбішҧлы Назарбаевтың еншісіне тиді. Егемен еліміздің тізгінін 
ҧстауды  тарих  осы  азаматымыздың  иығына  артты.  Міне  осыдан  бастап 
оның  салиқалы  саясатының  куҽсі  болып  келе  жатырмыз.  Қоғамымыздың 
барлық салаларында кҥрделі реформалар жҥріп жатыр. Саяси, ҽлеуметтік, 
қауіпсіздікті  нығайту,  қҧқық  қорғау,  тағы  басқа  салаларға  да  арналған 
реформалар. Олар оң нҽтижесін де беруде. Мен ҿзім экономист болғаннан 
кейін  экономикадағы,  қоғам,  мемлекет  ҥшін  осы  іргелі  саладағы 
реформаларға толығырақ тоқтауды жҿн кҿрдім. 
 
Даму жолын таңдау 
Егемендіктің  алғашқы  кҥндерінен-ақ  осы  саланың  жаңа,  тиімді 
ҥлгісін,  даму  жолын  таңдау  мҽселесі  тҧрды.  Ҽрине,  нарық  экономикасы 

 
77 
ҥлгісін  таңдадық.  Оған  жетелеген  алды  тҿрт  ғасыр,  соңы  екі  ғасыр  осы 
нарық  жолымен  жҥрген  батыс  елдерінің  бай  тҽжірибесі  жҽне  оның  мол 
тиімділігі.  Оның  ҥстіне  ҽлемдік  социалистік  жҥйе  ыдырап,  дербес  дами 
бастаған отызға жуық мемлекеттер – біздің бҧрынғы ҽріптестеріміз де осы 
нарық жолымен жҥреміз деген шешімдерін қабылдап жатты. Осымен қатар 
Бҥкілҽлемдік  Банк,  Халықаралық  валюта  қоры,  бірнеше  ірі  батыс 
мемлекеттері біздерді социалистік жҥйеден тезірек бҿліп ҽкету мақсатында 
арнайы  бағдарлама  жасап  (Вашингтон  консенсусы),  оның  талаптарын 
орындауға біздерді кҥндіз-тҥні ҥгіттеп жатты. 
Сҿйтіп,  нарық  жолын  таңдадық.  Бірақ  ол  бізге  оңайға  тҥскен  жоқ. 
Ҿйткені,  бҧл  біздерге  белгісіз,  ғасырлар  бойы  бҧрын  жҥріп  ҿткен 
жолымызда кездеспеген, тарихи санамызда қалмаған шаруашылық жҥйесі. 
Оның ҥстіне капитализмнен социализмге ҿткен заман ізі бар, ал керісінше, 
социализмнен  капиталистік  нарық  жҥйесіне  біздерден  бҧрын  жол  салған 
ешбір  мемлекет  жоқ.  Жҽне  де  осы  нарықтық  экономиканың  қыр-сырын, 
небір шешуші бағыттары мен тетіктерін білетін мамандарымыз жоқ. Нарық 
жҥйесін жамандап, оған тас лақтырғанымыз болмаса, оны кеңес заманында 
ҥйреткен  де,  ҥйренгеніміз  де  жоқ.  Тағы  бір  қиындық  біз,  сол  кезеңдегі 
ҧрпақ,  кеңестер  бесігінен  ҿсіп-ҿнген,  Компартия  идеологиясымен  берік 
шыңдалған  ҧрпақ  едік.  Бҧрынғыны  артқа  тастап,  барлық  қалыптасқан 
сенім-нанымды басқа жаққа бҧру да оңайға тҥскен жоқ. Жаңа жолға тҥсуге 
қарсылар ол кезде бар-ақ болатын. 
Міне,  осы  кезде  “Мен,  халқым,  осы  нарық  жолын  таңдадым,  бҧл 
сапарда  қиыншылық  кҿп  болады,  тҿзуге  тура  келеді.  Ал  нҽтижесінде  біз 
тиімді  экономикалық  жҥйе  жасаймыз,  соның  негізінде  тҧрмысты 
жақсартып,  ҿркениетті  елдердің  қатарына  қосыламыз.  Мен  сіздерді  осы 
жолмен  жҥруге  шақырамын”,  деген  Президенттің  жалынды  сҿздерін 
естідік. Бҧл Президенттің ой-толғанысы мен таным талқысынан кҥш алған 
тебіренісі  еді.  Сол  кездегі  орасан  сілкіністерден  туған  тебіренісі  еді. 
Осындай  алдағы  қауіп-қатерге  тҽуекелі  мол  тебіреніс  біздерді,  қазақ 
қоғамын,  нарық  жолына  шығарды.  Отан  тарихында  бҧл  –  орны  ҿшпес 
оқиға. 
Осы нарық жолын бастауда тағы бір жолайрыққа тірелдік: қалай, осы 
жолмен  шҧғыл  жҥреміз  бе,  ҽлде  нарық  ҽлеміне  біртіндеп  кіреміз  бе?  Сол 
кезде  ҽлем  елдерінде  болып  жатқан  пікірталастар  менің  ҽлі  есімде. 
Біреулер  “нарыққа  жету  ҥшін  алдыңдағы  ордан  бір-ақ  секіріп  ҿту  керек” 
десе, екіншілері “судан ҿту ҥшін оның тҥбіне табаныңды тіреп, байқап ҿту 
керек” деген пікірлер айтып еді. “Сендер, қазақтар, мына Чехия, Словакия, 
Венгрия,  тағы  басқа  Шығыс  Еуропа  елдеріндей  нарық  жолымен  жедел 
жҥре алмайсыңдар, ҿйткені, олар осыдан жарты ғасыр бҧрын осы жолмен 
жҥрген,  оның  сҥреңі  сақталған,  оны  жедел  табуға  болады,  ал  сендерде 
ондай  жағдай  жоқ.  Нарыққа  шҧғыл  кірісе  бастаған  поляктар  да  сендерге 
ҥлгі бола алмайды, ҿйткені, олардың ҽлем елдерінде ағайындары кҿп, олар 
кҿмекке  келеді,  ал  сендерге  ҿз  кҥштеріңе  ғана  сенуге  тура  келеді”  деген 

 
78 
пікірлер  де  айтылды.  Айтылып  қана  қойған  жоқ,  осы  пікірлер  реформаға 
қарсылардың ҧранына айналып еді. 
Реформаларды  тез,  шҧғыл  тҥрде  жасауға  тағы  да  Президенттің 
тҽуекелі  керек  болды.  Негізсіз,  кҿзсіз  тҽуекел  емес.  Кҥш-қайратына,  ҿз 
таңдауының  дҧрыстығына  сенген  тҽуекел.  Жедел  реформалардың 
қиындығы  да  болды.  Ол  туралы  ҽңгіме  кейінірек.  Ал  енді  олардың  оң 
нҽтижесін  бҥгін  кҿріп  отырмыз.  Барлық  тетіктерін  берік  жасауға  жарты, 
тіпті  бір  ғасыр  кететін  нарық  жҥйесін  біздер  бір  ғана  ҧрпақтың 
ғҧмырындай  мерзімде  қҧруға  қол  жеткіздік.  Бҥгінгі  таңда  ҽлем  елдері 
Қазақстанды  жан-жақты  дамыған,  басқалармен  терезесі  тең  нарық 
экономикасының  елі  деп  біледі,  олармен  қарым-қатынас  та  осы  тҧрғыдан 
қалыптасып,  тиімділігін  кҿбейтуде.  Ең  бастысы,  тезірек  тығырықтан 
шығып,  ел  тҧрмысын  табанды  тҥрде жақсарту  мҥмкіндігіне жол ашылды. 
Ҽсіресе,  сонау  90-шы  жылдары  кедейшілік  пен  жоқшылыққа  белшесінен 
батып  отырған  халықты  айғайы  болса  да  айқассыз,  дауы  болса  да 
жарылыссыз,  ҽлеуметтік  тыныштық  пен  ҥйлесімдігін  сақтай  отырып, 
экономикалық  кҥйзелістен  тез  арада  алып  шығу  ерлікке  тҽн  іс-ҽрекет. 
Кейбір  бҧрынғы  ҽріптес-кҿршілеріміз  осындай  батыл  қадамдарға  бара 
алмады. Тіпті Ресейдің ҿзі жол басында кібіртіктеді, ал аталас кҿршілеріміз 
болса  ҽлі  кҥнге  дейін  нарық  жолына  тҥбегейлі  шыға  алмай  отыр. 
Сондықтан  Президент  жасаған  сол  кездегі  тҽуекел,  жолайрықтағы  батыл 
шешімдер  біздің  тарихымызда  жоғары  орында  тҧрары  сҿзсіз.  “Саяси 
басшының баршаға керек ҥлкен бір қасиеті – алдын болжай білу жҽне алға 
қойған  мақсатын  орындау  ісінде  табандылық  кҿрсету”  деген  екен 
Аристотель. Реформалардың алғашқы сатысында да, кейінгі жалғасында да 
осы  саладағы  мақсатын  орындауда  Президент  тарапынан  кҿрсетіліп 
отырған табандылықты атап айтпауға болмайды. 
 
 
 
Реформалар ҥйлесімділігі 
Егемендік  алған  елдің  реформалары  тек  экономика  саласымен 
шектелмейді. Олардың тағы бір ҿзекті саласы – саяси реформалар, елімізде 
басталған  демократиялық  ҥрдістер.  Біз  ашық  қоғам  қҧрып,  демократия 
жолын  таңдаған  елміз.  Осыған  сҽйкес  конституциялық  реформа, 
демократия шеңберін ҥлкейтетін ҽртҥрлі басқа да саяси реформалар жҥріп 
жатыр. Қоғамымыздағы кейбір саяси топтар демократиялық реформаларды 
бҧдан  да  жедел  жҥргізуді  талап  етті,  ҽлі  де  талап  етуде.  Оларға  жауап 

 
79 
ретінде  Президент,  “алдымен  –  экономика,  сосын  –  саясат”  деген  ҿзінің 
тиянақты  тҧжырымын  айтты.  Міне,  осының  негізінде  біз  экономиканы 
жеделдете дамытып келе жатырмыз. 
Алдымен – экономика, сосын – саясат – бҧл Қазақстанның Президент 
ҧсынған  даму  жолы.  Басқалармен  салыстырғанда,  ҽрине,  бҧл  жолдың 
ҿзімізге тҽн ерекшелігі бар жҽне ол негізсіз емес. Батыс елдерінің, тіпті осы 
жолға  тҥскен  Шығыс  Еуропа  елдерінің  тҽжірибесіне  қарасақ,  саяси 
демократия  ҥрдісін  тек  осыған  мҥмкіндік  жасайтын  экономика  саласында 
керек  жағдай  болғанда  ғана  жақсы  дамытуға  болады.  Демократиялық 
елдердің тҧрақтылығы неде, демократиялық қоғамның тҧрақты дамуының 
негізі  неде?  Басқаша  айтқанда  нарық  заманында  ҿз  қоғамының  тҧрақты 
болуына кім мҥдделі? Оған мҥдделі – орта тап. Яғни, ҿз кҽсібі бар, ҿзін-ҿзі 
экономикалық  тҧрғыдан  қамтамасыз  ете  алатын,  сондықтан  да  осы 
жағдайынан  айырылып  қалу  қаупі  бар  қоғамдағы  ҽртҥрлі  қозғалыстарды, 
сілкіністерді  қолдамайтын  топтар.  Негізінен  олар  шағын  жҽне  орта 
кҽсіпкерлікпен  шҧғылданатындар.  Егер  жалақылары  жоғары  болса,  бҧл 
топқа  ірі  компаиялардың  менеджерлерін,  дҽрігерлерді,  инженерлерді, 
зиялы  қауымның  кейбір  айтарлықтай  табысы  бар  ҿкілдерін  жатқызуға 
болады. 
Шетел  тҽжірибесіне  сҥйенсек,  тҧрақтылықты  сақтай  білетін  жҽне 
оған мҥдделі орта таптың ҿкілдері қоғамдағы жалпы халық санының 50-60 
пайызын  қҧрауы  керек.  Бай  шетел  тҽжірибелері  тҧрақтылықтың  тағы  бір 
тҥйінін байқатады. Яғни, орташа жылдық табысы адам басына шаққанда ең 
кемі  3000  доллар  болған  елдерде  басқаларға  қарағанда  қоғамдағы 
тҧрақтылық  кҿбірек  сақталған.  Осы  саланың  мамандары  “демократияның 
сынақ  кҿтеретін  деңгейі”  (критический  уровень  демократии)  деген 
кҿрсеткіштің  де  демократияны  дамыту  ҥшін  маңызды  екенін  айтады. 
Қоғам  шайқалмай,  небір  ҥлкен  ҽлеуметтік  кҥйзеліс  пен  жарылыстарға 
ҧрынбай,  тҧрақты  даму  ҥшін  аталмыш  кҿрсеткіштің  деңгейі  6000 
доллардан кем болмауы керек. 
Енді 
осы 
жоғарыда 
айтылған 
тҧрғыдан 
Қазақстандағы 
реформалардың басындағы ҿз жағдайымызға кҿз жіберейік. Сол кезде елді 
кедейшілік жайлаған еді. Шағын жҽне орта кҽсіп иелерінің біртіндеп қана 
қалыптаса  бастаған  кезі.  Ауылда  да,  қалада  да  етегін  кең  жайған 
жҧмыссыздық.  Ҿз  жалақысы  кҥн  кҿрісіне  жетпей  жҥрген  инженерлер, 
дҽрігерлер, басқа топтардың ҿкілдері. Адам басына шаққанда 3000 доллар 
емес,  одан  он  есе  аз  жылдық  табыс.  Осындай  жағдайда,  Президент 
айтқандай,  “демократиялық  даму  тікелей  кедейшілікке  апарар  жол  екен” 
деп  халық  қорытынды  шығаруы  ҽбден  мҥмкін  еді.  Міне,  осыны  терең 
тҥсінген Назарбаевтың “алдымен – экономика, сосын – саясат” даму жолы 
дҥниеге келді. 
Егемендік жылдары осы саясатты берік ҧстап, экономикада ауқымды 
реформалар  жҥргізіп,  оның  тиімділігін  ҿсіріп,  соның  негізінде  баянды 
ҽлеуметтік  саясат  жҥргізуге,  ел  тҧрмысын сатылап  жақсарту  мҥмкіндігіне 
қол  жеткізіп  келеміз.  Соңғы  жылдары  ҿзіміздегі  ішкі  жалпы  ҿнім  адам 

 
80 
басына  шаққанда  7000  долларға  жетіп,  жоғарыда  кҿрсетілген 
“демократияның  сынақ  кҿтеретін  деңгейі”  кҿрсеткішінен  асып  кетті.  Енді 
бес  жылдан кейін  ҽр  адамның  орташа табысы 9000 доллардан  асып,  ҽлем 
елдерінің  бел  ортасынан  орын  алуға  мҥмкіндіктер  бар.  Соңғы  он  жылда 
қазақстандықтардың  орташа  табысы  бес  есе,  орташа  жалақы  алты  есе, 
жалақының  ең  аз  деңгейі  жиырма  бес  есе  ҿсті.  Осының  бҽрі  Президент 
жҥргізіп  отырған  “алдымен  –  экономика”  саясатының  нҽтижесі,  оның 
Қазақстан қоғамының ерекшелігі мен хал-ахуалын ескере отырып алынған 
саяси шешімінің дҧрыстығының куҽсі. Ҽрине, бҧдан ел тҧрмысында бҥгін 
кемшілік  жоқ,  барлық  топтар  ҥшін  тиісті  жағдайлар  жасалған  деген  пікір 
тумайды.  Кейбір  шаруашылық  жҽне  ҽлеуметтік  сала  қызметкерлерінің 
еңбекақысы  тҿмен.  Мысалы,  мҧғалімдердің,  дҽрігерлердің,  ғылыми 
қызметкерлердің  жалақысы  республика  кҿлеміндегі  еңбекақы  деңгейінің 
60  пайызын  ғана  қҧрайды.  Кҥн  тҽртібінде  осындай  қайшылықтан  арылу 
мҽселесі тҧр. 
Осы  кҥндері  Қырғызстанда  болып  жатқан  кҥйзелістер  барша  ҽлем 
назарында.  Реформалардың  алғашқы  жылдарында  саяси  демократияны 
жедел жҥргізген, озық демократияның ҥлгісі деп осы елді барынша мақтап-
мадақтаған  халықаралық  ҧйымдар  мен  сарапшылар  болып  еді.  Бірақ  олар 
қырғыз қоғамында экономиканың дамымағанын, оның халқының ҿте кедей 
тҧратынын,  осы  елде  орасан  жҧмыссыздық  орын  алғанын  ескермеді. 
Осындай жағдай қырғыз мемлекеті басшыларын да ойландырмады, олар да 
демократия деген жайдақ ҧранның ықпалында болды. Нҽтижесінде жылдар 
ҿтіп  жатты,  ел  тҧрмысы  тҥзелмеді,  халықтың  тҿзімі  таусылды.  Қырғыз 
ағайындардың  соңғы  5-6  жылда  басынан  бір  емес,  екі  рет  кешіп  отырған 
орасан  кҥйзелісі,  қан  тҿгілуге  дейін  барған  оқиғалар  жоғарыда  айтылған 
жан-жақты  терең  ойластырылмаған  саясаттан,  экономиканы  дамытып, 
халықтың тҧрмысын жақсартуға тиісті кҿңіл бҿлінбегендіктен туып отыр. 
Экономика мен саяси демократияның даму сатыларының бір-бірімен 
дҧрыс  ҥйлесімін  таппағандықтан  қоғамда  болған  ҥлкенді-кішілі 
кҥйзелістер,  тіпті  жарылыстар  Қырғыз  елінен  басқа  мемлекеттерде  де 
болғаны тарихтан белгілі. Мысалы, Латын Америкасының біршама елдері 
осындай  кҥйзелістерді  19-шы  ғасыр  мен  20-шы  ғасырдың  ортасына  дейін 
ҿздерінің  басынан  ҿткізді.  20-шы  ғасырдың  екінші  жартысында  Чилиде 
Сальвадор  Альенде  бастаған  солшылдар  тобы  жеңіп,  елін  жаңа  жолмен 
жҥргізе бастады. Бірақ олар жеңіліп, ҽскери хунта елге басшылыққа келді. 
Аталмыш  елдегі  тҿңкеріске  АҚШ-тың,  дҽлірек  айтсақ,  сондағы  ТТТ 
сияқты  трансҧлттық  компаниялардың  ықпалы  болды,  сонымен  қатар 
Альенде саясатын осы елдің бҧқара халқы табанды қолдамағанының себебі 
осы  саясаттың  ҽлеуметтік-экономикалық  тҧрғыдан  ҽлсіздігі  мен 
кешеуілдегенінен  еді.  Сондықтан  саясат  пен  экономика  даму  ҥрдістерін 
бастаған  кезде  олардың  қоғамның  тҧрақты  дамуын  қамтамасыз  ететін 
ҥйлесімін  табу  ҽрқашанда  маңызды.  Біздің  айтқымыз  келгені:  Қазақстан 
Президенті осы ҥйлесімді таба білді. 
 

 
81 

жүктеу/скачать 1,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: