1 балуан шолақ шығармалары (Әндері, өлең-жырлары. Естеліктер, мақалалар, аңыз) Құрастырған Балжан Хабдина

133
– Əй, залым патша-ай, иттің ғана баласы-ай, халықты осылай 
зарлатып қойған! – деді фельдшер баланы құшақтап тұрып.
– Кім дедің, ағатай, күйдірген? – деп сұрады бала жылап.
– Патша!
– Қайдағы патша?
– Барлық елді билейтін патша.
– Е, біз оның несін алдық, күйдіретін?
– Ержетіп, есіңді білгенде айтармын оны, балам! Əзір жассың 
ғой, нені ұғасың. Ауылың да, үйің де «Қайыңшоқта» түнеп жатыр. 
Тез бар. Үйің жоқтап отырған. Жүр, тайыңа мінгізіп жіберейін!
Буынын əрең басқан баланы фельдшер қолтықтап əкеп, тайына 
мінгізіп, тайын жетектеп жолға салып, өзі жөніне кетті.
«Күшігім мен тұрымтайымды сұрамаған екем Бəскеден! – деп 
өкінді бала.
Күшік пен тұрымтайдан кейін баланың басын əурелеген ой – 
патша.  Патшаға  ауылдың  не  жазығы  барын  ол  ойлап-ойлап  таба 
алмады...
Ол  патша  деген  сөзді  еститін  еді  де,  бірақ  елді  билейді  де-
ген  жалпы  лақап  болмаса,  оның  қайда  тұратынын,  не  істейтінін 
білмейтін  еді.  Міне  енді,  сол  патшаны  əлгі  фельдшер  «өрт  салу-
шы» деп кетті. «Соған қарағанда, – деп ойлады бала, – патша осы 
маңайда  болу  керек  қой.  Егер,–  деп  кіжінді  бала,–  күйдіруі  рас 
болса,  күшігім  мен  тұрымтайым  күйсе,  сол  патшаны  күшік  пен 
тұрымтайдай  үйітпесем,  жер  үстінде  топырақ  басып  жүрмейін, 
Нұрмағамбет атым құрысын!»
3. КҮЙІК
«Патша» деген сөз Нұрмағамбеттің жүрегіне инедей шаншыл-
ды да жүрді.
Таныс  фельдшер  тағы  бір  келгенде  Нұрмағамбет  патшаның 
қолға түспейтіндігін, оның əмірін бұл арада орындаушы урядник 
екенін ұғындырды.
Фельдшер кетті. «Патшаның əмірін орындайтын урядник» де-
ген  сөзді  ол  есіне  мықты  ұстады.  Ендігі  оның  арманы  урядник-
тен кек алу болды. Бірақ урядникті өлтіруге шамасы келмейтінін 
біледі.
– Енді не істеу керек? – деп өзінен өзі сұраған бала, өзіне өзі 
«күйдіру» деп жауап берді.
Осыған  ойын  тоқыратқан  ол,  күйген  ауылының  жұртына 
орнаған Қайрақты селосына барып, урядник тұратын үйді анықтап 

134
алды.  Енді  ол  қолайлы  жағдайды  күтті,  онысы – жаздың  құрғақ 
кезі.
Жаз болды... Нұрмағамбет тағы бір тұрымтайды ұстап баулып, 
торғай, бөдене, шіл сияқты құстарға салды. Осы ермекпен кейде 
жаяу,  кейде  құнан  шыққан  тайын  мініп,  үйіне  екі-үш  күнде  бір-
ақ келетін болды. Жылдар өтіп жатты. Кек баяғыдай. Ол он төрт 
жасқа шықты. Бір күні бесті шыққан тайын əкесінен сұрап мінді де, 
тұрымтайын алып аттанды. Бірақ оның бұл жолғы ойы аңшылық 
емес,  урядниктің  үйін  күйдіру  еді.  Сол  ниетпен  қалтасына  бір 
қорап сіреңке салды. Ол Қайрақтыны төңіректеп келді де, іргесіне 
жақын жердегі қалың қарағайдың арасында атын байлап отырды, 
ынтасы – урядниктің үйін күйдіру!..
Қала  ұйықтады-ау  деген  кезде  ол  тұрымтайын  қарағайдың 
бұтағына  қондырды  да,  Қайрақтының  көшесіне  кірді.  Бұл – 
шіл денің  ыстық  шағы  еді.  Көптен  жаңбыр  жаумағандықтан – 
құрғақшылық. Оның үстіне, кешке қарай тұрған жел, түнге қарай 
қатайып кетті.
Ойында «күйдіруден» басқа сөз жоқ бала, селоның сыртын ай-
налып, урядниктің үйіне келді. Оның үйі жел жақ шетте, төбесін 
қамыспен жапқан қарағай үй еді.
Бала үйдің жабығына өрлеп шығып, төбедегі қамысына сіреңке 
тигізіп еді, жел үрлеген от лап ете түсті.
«Ұрдым  ба,  бəлем?  Кегім  қайтты  ма?»  деген  бала  жүгіре 
қашып  атына  жеткенше,  лаулаған  жалын  үйдің  төбесіне  барып 
қалды. Бекінген жері берік ол, үйден үйге ұшқан жалынға қарады 
да тұрды... Лезде селоны жалын тасқыны көміп кетті... Құлағына 
мал-жанның азан-қазан шулаған дауысы естілді, айналадағы һауа 
қоңырсып, күйген ет пен май сасып кетті, бұл иістен жүрегі айны-
ды, басы айналды...
Аздан  кейін  есін  жинаған  ол,  күйіп  жатқан  селоның  өртін 
сөндірер күші жоғын көрген соң, атына міне қашты...
Өрттен бойын қашырғанмен, ойын қашыра алмады ол. Село-
дан  алыстаған  сайын,  мана – өртке  қарап  тұрғанда  тұтанған  ая-
нышты ойы, енді, басында сол өрттен кем лаулаған жоқ...
Фельдшер  Бəскенің  «бұл  селодағы  орыстарды  патша  еріксіз 
айдап  əкелді»  дейтіні  есінде. «Рас  болу  керек  ол  сөз, – дейтін 
еді  Нұрмағамбет  есейіңкіреген  кезде, – қандай  халде  келгенін 
көзімізбен көрдім, жаяу-жалпы, аш-жалаңаш келді...»
Сондай  халде  келген  орыстың  кедей  крестьяндары  тұрмыс 
жасауға  қаншалық  азаптанғанын,  үйді  қалай  салғанын,  егінді 
қалай  сеуіп,  астықты  қалай  жинағанын  Нұрмағамбет  көзімен 

135
көрді.  Алғашқы  кезде  оларға  одырая  қараған  қазақ  ауылдары, 
іле  аралас-қоралас  боп,  кейде  қолма-қол  ақыға,  кейде  несиеге 
жалданып  үйлерін,  қора-қопсыларын  салысты,  көлік  беріп,  кісі 
беріп егіндерін де егісіп жинасты. Осы бірлескен еңбектің үстінде 
көпшілігі  достасып,  тамыр  болып,  бірінің  жоғын  бірі  қарасып 
кетті.  Сондайлардың  ішінде  Нұрмағамбеттің  өз  əкесі  Баймырза 
мен  өз  ағасы  Төлебай  да  жүрді,  қолы  епсекті  шешесі  Қалампыр 
орыстардың  тондарын,  киімдерін  тігісті.  Сөйтіп,  көрші  қонған 
орыс  селосымен  еңбекте  қоян-қолтық  келісу  арқылы,  ауылдың 
кедейлеріне жақын жерден кəсіп табылып, бұрын алыстан іздейтін 
нанды  енді  жақыннан  жəне  арзан  бағамен  алды.  Бұрын  өзі  жыл 
тəулігіне балта шауып қазақ байларына қызмет қылғанмен, ағасы 
Төлебай да ауыл байларына жалшылыққа тұрғанмен, тапқандары 
тамағына  жетпейтін  бұл  семья,  орыстың  жұмысына  араласа, 
өзгеге  тоймағанмен,  нанға  тоятын  болды.  Бұрын  шешесінен 
собалақ сұрап жылайтын ерке Нұрмағамбет, əкесі, шешесі, ағасы 
орыс жұмысына араласқан соң-ақ нанды аузын толтыра асайтын 
болды...
Өзге  орыстардың  да  жұмысына  араласқанмен,  Баймырза 
семья сының  көбірек  қолғабыс  тигізген  шаруасы – Бəскенікі  еді. 
Бүкіл ауыл боп «Бəске» атап кеткен фельдшердің аты – Василий 
Петрович  Курганов.  Əлдеқайдағы  адам  дəрігерінің  фельдшерлік 
курсын бітіріп, бұл араға жас шағында келген ол, қайда туғанын 
ауыл  адамдарына  айтқанмен,  географиядан  хабары  жоқ  ауыл 
түсінген, білген емес. Олардың түсінген, білгені – алғаш келген-
де  қазақша  бір  ауыз  сөз  білмейтін  ол,  ауыл  арасында  тұра  келе, 
қазақ тіліне судай болып алды. Оның үстіне мінезі жəне ісі жақсы 
болғандықтан ауылдың өз баласы сияқтанды да кетті. Сөйтіп жүріп, 
жақын жердегі селоның бір қызына үйленді де, балалы-шағалы бо-
лып кетті. Үлкен баласы – Антон, жиырмаға таянып қалды, одан 
кішісі – Андрей Нұрмағамбетпен жасты, одан кейін тағы да екі-үш 
ұсақ баласы бар...
Бұрын жақынырақ жердегі бір селода тұратын Курганов семья-
сы, Қайрақты селосы орнай, қызметіне жақын жерге мекен салды 
да,  көшіп  келді.  Оның  саманнан  салған  үйі  де,  қора-қопсысы  да 
көбінесе Баймырза мен Төлебайдың қолынан тұрды. Егінін де со-
лар салысты. Сонымен, бұрын да көңілдес Курганов Баймырзамен 
енді тіпті жақындасып, туыстай болып кетті.
Урядникке сол Кургановтың сөзімен өшіккен Нұрмағамбет, үйін 
күйдіруге  жиналғанда,  түнде  ұрланып  барып,  қамысты  төбесіне 

136
сіреңке тұтатқанда, өзге крестьяндардың үйлері де, Кургановтың 
үйі де бірге кетеді деп ешуақытта ойлаған жоқ еді...
Енді, міне, жаппай күйген селоның арасында Кургановтың үйі 
де кетуіне Нұрмағамбеттің ешбір күдігі болған жоқ...
«Үйі ғана күйсе бірсəрі ғой, – деген ой кеп кетті оған, өрттен 
атына міне қашқанда, – жандары күйсе қайттім?!.»
Бұл ойдан кейін, оның басындағы ой өрті лаулап, есінен тіпті 
тандырып  жіберді...  Жалын  құшқан  атының  үстінде  ол  əрең 
отырды...
Кейін естісе, өртке күйіп өлген адам жоқ екен, жараланған адам 
көп  екен,  солардың  бірі – Курганов.  Өзі  ауыр  жараланған  оның 
өзге жандары аман қалыпты да, мал-мүлкі түгелге жақын кетіпті. 
Түгелімен  арса  болып  қалғандар  да  аз  емес  дейді,  күйдірген 
мəлімсіз  адамды  азапқа,  шығынға  ұшырағандар  қарғайды  дейді. 
Бұл  сөздерді  естіген  шақта,  қылмысына  өзін  өзі  қатты  кінəлай, 
қарғай  отыра: «Обалың  патшаға!  Сендерді  де,  бізді  де  осылай 
күйікке ұшыратқан патша!» – деді Нұрмағамбет.
4. ҚАМБАДАҒЫ ҚАСҚЫР
Күн батып барады... Күндіз қардың бұрқасыны басылып, жел 
тынды.  Ақшыл  бұлттан  аспан  аршылып,  қыстың  қызыл  шұнақ 
аязы  бүркеусіз  бетті  шымшылай  бастады.  Малдарын  қораға 
жайғастырған ауылды да аяз қорғалатып, үйді-үйіне қуып тықты.
Қалың  қарағайлы  орманның  ашық  алаңына  қыстаған  аз 
ауылдың  адамында  қарақшыдай  қалтиып  далада  тұрған  жалғыз 
Баймырза. Оның кішірек қой көзі орманның арасына қараған са-
йын қадала түседі.
– Неғып тұрсың, əй, үйге кірмей! – деді ұшқыны шашыраған 
күлді төгуге далаға шыққан Қалампыр.
– Баланы қарап тұрмын!
– Қай бала?
– Нұрмағамбет ше?
– Бетім-ау, мен ауылда ойнап жүр екен десем, сол бала таңертең 
кеткеннен əлі жоқ па?!
– Төлебайды жіберіп іздетіп ем, барлық үйді қарап келді, бала-
лары үйлерінде дейді. Нұрмағамбет жоқ дейді.
– Бар болғыр, сол бала ма?! Ылғи осылай іздетеді де жүреді. 
Сол  бар  болғыр,  қамбаға  түсіп  кетіп  жүрмесін! «Қой!»  десем 
қоймайды, бар болғыр! Қоян аулай ма? Құр аулай ма? Үйде оты-
руы жоқ!

137
– Мен қарап келейін, сен асыңды істе. Бала тоңған шығар. Үйге 
келе ыстық ішсін. Жолына жөргем ілікпесе, үйге келмейтін əдеті 
емес пе оның?
Қалампыр үйге кірді. Баймырза қамбаға жөнелді...
Оқиға былай еді: сол жылы боран көп боп, қарағайлы орманның 
жел жақ бетіне ағаш бойына жақын күртік үйіледі. Сол күртіктің 
қоян  жүретін  жымынан  Нұрмағамбет  кісі  бойынан  биік  қамба 
қазды. Қамбаның аузын тар, түбін кең қазып, ішіне сабан тастап 
өртеді, қары еріп, мұздақ боп қатты. Содан кейін бетін шырпымен 
жауып, үстіне шөп тастады. Жыммен жүрген қояндардың талайы 
бұл қамбаға құлады.
Нұрмағамбет қайыңнан ұзынша құрық істеп, оның басына бау 
тақты да, қамбаға құлаған қоянды құрық сап ұстады.
Бүгін таңертең дағдылы қалыппен Нұрмағамбет құрықшасын 
ап қамбасына барса, шөп те, жапқан бұтақ та жоқ, «Қанды басың 
бері тарт!» – дейтін еді ол, қамбаға қоян түскенін сезсе. Сол сөзін 
айтып  қамбаның  жиегіне  келсе,  ішінде  құлағы  ербиген  үп-үлкен 
бірдеме отыр!.. «Мынау не?» деп төне түсіп еді: желкесінің қара 
қылшық жүні жылқының жалындай желкілдеген, тұмсығы жарты 
кез, үлкендігі тайыншадай, қара құлақ қасқыр!..
Төнген Нұрмағамбетті қорқытқысы келгендей, қасқыр азу тісін 
сақылдатып, ырсиып ырылдады.
Не істеу керек?
Ол ауыл арасында «балуан бала» атанған еді. Маңайдағы елде 
онымен  күресетін  бір  де  бала  жоқ.  Бəрін  де  ол  жығып  бітірген. 
Ол  «Батыл  бала»  да  атанған.  Сол  маңайдағы  елдің  баласы  тай, 
құнан үйретер болса, алғашқы қарқынын басуды Нұрмағамбеттен 
күтетін.  Қаршадайынан  ол  асау  тайдың  құлағына  жармаса  кетіп, 
тырмысып айрылмайтын, үстіне мінген соң тай, құнан түгіл, ат ту-
ласа да түспейтін.
«Балуан  бала», «Батыл  бала»  деген  сөздер  оны  масаттанды-
рып, күштілігін көрсете түсуге тырысатын.
Қамбаның  қасында  қасқырға  қарап  тұрып  Нұрмағамбеттің 
менмендігі қозып кетті. «Өзім өлтірмей, біреуге өлтіртсем – менің 
мықтылығым қайда? – деп ойлады ол. – Ертең, басқа балалар мені 
мазақтамай  ма?  Қой,  тəуекелге  бел  байлап,  өзім-ақ  жəукемдеп 
көрейін!»
Түбі шоқпарлы қайың құрықшамен ыржиып шоқиып отырған 
қасқырды Нұрмағамбет түртіп кеп қап еді, арс етіп құрықты тістей 
алды. Нұрмағамбет құрықшасын бері тартып суыра алмаған соң, 

138
көмекейіне тығайын деп əрі итеріп еді, құрықша ортасынан имиіп 
сынуға айналды.
Ызаланып  кеткен  ол, «һауп!»  деп  жұлқып  кеп  қалып  еді, 
екпінімен  шалқасынан  түсті.  Құлап  жатып  құрығына  қараса, 
сынған жоқ екен. Жалма-жан түрегеліп, қамбаға қайта төнді. Бұл 
жолы,  баланың  жұлқынған  қайратынан  сескенгендей,  қасқыр 
ман а ғыдай шоқиып отырып, бедірейіп қарамады, жан сауға ізде-
гендей қамбаны шыркөбелек айналды да, жоғары қарғыды.
Жан  ұшырды  ма  немене,  қарғыған  қасқырдың  алдыңғы  екі 
та баны  қамбаның  ернеуіне  жақындап  қалды.  Сол  кезде,  нақ 
қара  тұмсықтан  бала  құрықшаның  түбімен  салып  кеп  жіберді. 
Қамбаның  мұзын алдыңғы аяғымен  тырнап  із салған  қасқырдың 
артқы аяғы тайды ма, денесінің екпіні ме, əлде тұмсығына соққы 
қатты тиді ме – шалқасынан жығылды.
Бала қасқырды жұқа шаптан құрықтың түбімен шанша қойып 
еді,  ытып  тұрған  ол  құрыққа  ұмтыла  бергенде,  бала  тістетпей 
жұлып алды.
Қасқыр енді қарғымады. Бөксесін қамбаның қуысына тығып, 
балаға  көзін  тесірейте  қарап,  жоғарғы  ернін  шүйіріп,  бірақ  ды-
быс бермей тым-тырыс жатты. Тек бала түрткенде ғана арсылдап, 
құрыққа жармасты.
– Не істеу керек?
Қасқыр  дем  алған  кезде,  баланың  көзі  тыржитқан  мұрнынан 
тамшылап аққан қанға түсті.
– Əп-бəлем, жара салдым ба! – деді ол. – Құтылмассың енді ме-
нен!.. Əлде, жаздыгүні жалғыз бұзауымызды жеген антұрғанның 
өзі сенбісің?
«Мен  болғанда  не  қыласың?»  дегендей,  қасқыр  тыржыңдап 
қойды.
Баланың  белбеуіндегі  қында  мүйіз  сапты  кездігі  болушы  еді. 
Кездік  үнемі  шаш  алғандай  қылпылдап  тұратын.  Ауылдағы  ұста 
осы кездікті оған «Тіл алғышсың» деп, көрігін басқандығы үшін, 
шым болаттан суарып, сыйға соғып берген.
Кездігі есіне түскен бала, қынынан суырып алды да, қалтасынан 
тастамайтын, жалпақтығы алақандай, ұзындығы кездей қайыстан 
таспа тіліп, кездікті құрықшаның ұшына тас қып байлады.
–  Енді  тістесең  тісте! – деп  ол  қасқырға  құрықшасының 
түбін  ұсынып  еді,  ызалы  аң  шап  етіп  тістей  алды  да,  тартқанда 
бөгеусіз босатты. 
«Тіліңді  ме,  таңдайыңды  ма,  əлде  ұртыңды  ма,  əйтеуір  бір 
же ріңді  кескен  шығар, – деп  ойлады  бала, – əйтпесе  неғып  тез 
босаттың?»

139
Сынайын деп құрығын тағы ұсынып көріп еді, қасқыр ұмтылды 
да, тістемеді. Қасқырдың аузынан қан шұбырды.
– Ə, солай ма, батырым? – деді бала масаттанып. – Жаралан-
дың ба?
Құрығын  суырған  бала, «бүлкілдегінің  тұсы  осы  шығар!» –
деп,  қасқырдың  бүйірінен  найзасын  сұғып  кеп  қалды.  Қасқыр 
ышқынып-ыршып түсті де, құрық тиген бүйіріне қарай дөңгеленді. 
Қасқырдың қалың түбітін тесіп шыққан қан, қу шөпке тұтанған от-
тай қызараңдап жарқ етті де, сұрғылт жүнге жіңішке қызыл жолақ 
салып, бауырын орап төмен тамшылады.
Бала  піскілеуді  жиілетті.  Қасқыр  бірде  құрыққа  ұмтылып, 
бірде  жоғары  шапшып  жанталасты.  Сондай  арпалыстың  біреуін-
де қалжырағандай болған қасқыр, секіре беріп шалқасынан тағы 
құлап еді, нақ кіндіктің түбінен бала пышақты қадай қойды. Қас-
қыр  жан  дəрменде  аунап  түсіп,  созылып  тұра  беріп,  сүйретіле 
құлады да, оң жағына жантая кетті.
–  Жұмысың  біткен  шығар, – деді  бала, – енді  шанышқылап 
теріңді бүлдірмейін!
Бала  үңіліп  қарап  тұр.  Қасқырдың  денесі  дірілдеп,  құйрығы 
шошаңдап, арандай ашқан аузын малжаңдата берді. Сөйтіп аз жат-
ты да, қасқыр сұп-сұлық бола қалды.
«Өлді  ме,  жоқ  па?» – деген  оймен  бала  енді  құрықшасының 
басындағы пышақты шешіп алып, мұқылымен ғана түрткілеп еді, 
денесі былқ-сылқ еткен қасқырда қимыл жоқ.
Қасқырдың өлгенін көрген баланың ойы оның терісін үйіне со-
йып апаруға кетті. Осы оймен күні бойы əуреленіп, құрықшасы-
ның  бауына  қасқырдың  мойнын  іліктірді.  Содан  кейін  тартып 
көріп еді, зілдей бірдеме!
–Мынау қайтеді! – деп, күш алғалы еңкейе бергенде, кеу  десін 
тіреген  ернеудің  қары  опырылып  кетіп,  бала  қамбаға  тоң  қая 
құлады.
Құлаудан  гөрі  қасқырдан  сескенген  бала,  жалма-жан  денесін 
оңалтып,  пышағына  жармаса,  түрегеп  еді,  қасқырда  қимыл  жоқ! 
Аяғымен түртіп еді, қозғалмайды!
«Өлген екенсің, бəлем!» – деп, аударып көрсе, бұл жалғанның 
арланы!.. Тіпті құнан өгіздей десе де сыятын!..
Бала  қасқырдың  сирақтарын  ірей  бастады.  Қанша  уақыт 
алданғанын ол шамалаған да жоқ. Біраз мықшыңдап терісін сыпы-
рып, енді шығайын десе, айнала көк мұз. Пышақпен мұзды тесіп, 
қарды опырып еді, онда да малтығып тез шыға қоятын емес.

140
Баланың  киімі  жамаулы  болғанмен  жылы  еді,  оның  үстіне 
қимылдаған  дене  тоңази  қойған  жоқ.  Бірақ,  мана  қасқырды 
өлтіру қызығында жүргенде, биялайын шешіп тастап еді, қамбаға 
құлағанда сол биялай сыртта қалыпты.
Құрықпен де, қолмен де қарды опырған, оппа қармен біртіндей 
жоғарылаған бала, сыртқа шыққан кезде екі қолының басы ашуға 
айналды. Бала қолына қараса, қанданған саусақтары бозарып кет-
кен  екен. «Үсіген  екен!»  деген  оймен  ол  жалма-жан  қасқырдың 
терісін тастай беріп, саусақтарын қармен ысқылады.
Һауаның  райы  үскірік  аяз  екені  сол  кезде  білінді,  қолына 
ұстаған қар ерімей, құм сияқты сықыр-сықыр етті. Сондай қармен 
уқалаған оң жақ қолы ерекше дуылдады. «Үсіген осы қолым екен» 
деп ойлады бала.
Сол кезде баланың құлағына атын атаған дауыс сап ете түсті, 
ол жалт қараса – əкесі!
Көңілі  көтеріңкі  бала,  қолым  үсіді  деуге  арланып,  əкесіне 
қылығын айтып мақтанды. Екеуі үйіне келді.
Қалампырдың қуанышы қасқыр емес, баласы. Ол ұлын «тоңды-
ау,  қалқам!» – деп  жалма-жан  шешіндіріп,  аязда  гүлдей  жайнап 
қызарған ыстық бетін сүйіп: «Қолың да тоңған шығар» деп ұстап 
еді, оң жақ қолының саусақтары қансыз-сөлсіз сұп-сұр, əрі мұздай 
сұп-суық!
–  Ойбай-ау!..  Енді  қайтейін! – деді  Қалампыр  сасқалақтап. – 
Үсіген екен ғой, мынау қолың?!.
Жансыз саусақтарды уқалап не қыларын білмеген Қалампыр, 
«Құлыным-ай, енді қайтейін!» деп, еңіреп қоя берді...
5. ЖАҒЫМДЫ ЖАЛШЫ
Қалампыр  мен  Баймырзаның  еркіне  салса,  Нұрмағамбетке 
өздері көрген өмір бейнетін көрсетпей, бұла қып өсіру еді.
– Біздің қойшы, – дейтін еді ол екеуі, ерлі-зайыпты боп, ошақ 
басында оңаша шүйіркелесе қалғанда, – асарымызды асадық біз, 
жасарымызды  жасадық  біз.  Біздің  пешенемізге  тəңірінің  жаз- 
ғаны – бейнет екен. Бейнетте тудық, бейнетте өстік, бейнетте өмір 
кешіп келеміз. Енді төрімізден көріміз жуық...
– Өзіміз өмірден осылай өтуге мойынсұндық қой, – дейтін еді 
олар ауыр күрсініп, – тек, біздің бейнетті балаларға бермегей де!..
– Бірақ, – деп өкінетін еді олар, – «алдыңғы арба қайдан жүрсе, 
артқы арба содан жүреді» дегендей, өмірдің біз кешіп келе жатқан 
азап жолына Төлебай да түсті. Есін білгелі киген нəлет қамыт ол 

141
бейшараның да мойнынан түскен жоқ. Ол да осы бейнетпен өтеді 
енді, дүниядан!..
Нұрмағамбет  жайына  келгенде,  олар  əуелі  өзара  ырағай-
тырағай боп жүрісті. Баймырза да оны балам деп жақсы көре тұра, 
«əжетке жарады-ау» деген шақта жұмысқа түсуін тіледі.
– Əу, қатын! – деді ол бір күні Қалампырға, күнкөрістері на-
шарлап кеткен бір шақта.
– Əу! – деді əйелі.
– Қысқа жіп күрмеуге келмей қойды ғой бұл!..
– Оны не қыл дейсің? – деді Қалампыр, талай естіп құлағы үй-
ренген сөзге, əдеттенген жауабын беріп. – Ұзартатын ретін тапсаң, 
мен саған қой деп жүрмін бе?
– Тағы да бір түйін жалғап көрсек қайтеді ол жіпке?
– Қалай?
– Төлебайды ғой, біз кісі есігіне сегіз жасынан бердік? – деді 
Баймырза, айтар сөзіне алыстан орып жеткісі кеп...
– Иə? – деді Қалампыр, оның нысаналы сөзін сезе қалғандай 
боп.
–  Арқа  еті  арса,  борбай  еті  борша  боп  жүр  байғұстың.  Жасы 
жиырмадан асып кетті. Жұрттың ондайлары үйленіп те қалды...
– Қалыңмалын тап та, сен де үйлендір!..
– Несін кекетесің, қатын! – деді Баймырза демін ауыр алып. – 
Таппайын  деп  жүрмін  бе  мен,  қалыңмалын!..  Ашпа-жалаптың 
орны  емес  пе  бұл  үй,  қолға  түскенді  ауызға  қағып  сап,  тағы  да 
жалақтап отыратын?..
– Өзің не айтқалы отырсың? – деді Қалампыр кейіп. – Соныңды 
айтсайшы,  былай  да  асқынған  кедейліктің  жарасына  шыбынды 
үймелете түспей.
–  Айтайын  дегенім,  үй-ішімізбен  түгел  бейнеттеніп  тамақ 
асырап  отырған  жан  емеспіз  бе?  Ауыр  тұрмысқа  аз  да  болса 
себі  тиер  ме  еді,  қайтер  еді,  Нұржанды  да  біреуге  қолғабысқа 
берсек қайтеді?
– Кімге? – деді Қалампыр тікілене қап.
– «Он үште – отау иесі» демей ме, аталарымыз? – деді Баймыр-
за, қорқатын əйелінің жуандай шыққан даусымен, тесіле қараған 
көз жанарынан қаймығып. – Амандық болса, Нұржан енді он үшке 
шығады. Тіл-аузым тасқа, соқтауылдай жігіт боп қалды...
– Кімге бергің кеп еді, жалшылыққа?– деді Қалампыр кимелеп.
Баймырза үндемеді.
– Кімге деп отырмын ғой? – деді Қалампыр екіленіп. – Несін 
жасырасың, айт, кімге уəде бергеніңді!..

жүктеу/скачать 1,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: