Редакция алқасы

215
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
Жанкидирова Г.Т.,  преподаватель,  Дюсетаева Р.К., ст. преподаватель 
КазНУ имени аль-Фараби, г. Алматы,
КОНЦЕПТ «КАЗЫ» В ЕВРАЗИЙСКОЙ ЛИНГВОКУЛЬТУРЕ
Түйін.  Мақалада орыс тілінде вербализацияланған еуразиялық лингвомәдениеттік түсініктер және «Еуразиялық 
лингвомәдениет сөздігін» жасау идеясы қарастырылған. Еуразиялық мәдениетті орыс тілі арқылы зерттеген кезде, біз 
қазақстандықтардың менталитетіне сәйкес мәдениеттің негізгі түсініктерін зерттедік. Мақалада ҚАЗЫ түсінігін вер-
бализациялайтын қазы сөзінің сөздік құрылымы сипатталған.    
Резюме. В статье рассматривается идея создания «Словаря евразийской лингвокультуры», о концептах евразий-
ской  лингвокультуры,  вербализованных  в  русском  языке.  При  изучении  евразийской  культуры  через  русский  язык 
мы исследовали базовые концепты культуры, опорные точки менталитета казахстанского народа. В статье подробно 
описывается структура словарной статьи и приведен фрагмент словарной статьи слова казы, вербализующего концепт 
КАЗЫ.
Summary.  In  the  article    idea  of  creation  «The  dictionary  of  Euroasian  lingvoculture»,  concepts  of  the  Euroasian 
lingvoculture verbalized in Russian are considered. During the studying of the Euroasian culture through Russian we investigated 
basic concepts of culture, reference points of mentality of Kazakhstan people. In the article the structure of dictionary is in 
detail described and the fragment of dictionary meaning of the word «kazy» and  verbalizing concept of KAZY are given.
Евразийство  как  идейно-политическое 
течение  возникло  в  противовес  европоцен-
тристским идеологиям. При этом евразийский 
социокультурный тип описывался на примере 
России. Примечательно, что идея евразийства 
получила большой резонанс в Казахстане, по-
скольку дух евразийства близок казахстанцам: 
принимая многое из европейского, они оста-
вались носителями восточных традиций. Од-
ним из основоположников теории евразийства 
был Л.Н. Гумилев. Он писал об общей исто-
рии народов, населяющих территорию совре-
менного  Казахстана,  России,  Средней  Азии. 
Одним из важнейших принципов евразийства 
Л.Н. Гумилев считал полицентризм, согласно 
которому  признается  множественность  ми-
ровых  культурных  центров.  Количество  этих 
центров, по его мнению, определяется соглас-
но сходству ландшафтов. Таким образом, осо-
бенности  географического  положения  стран, 
находящихся в центр континента Евразия, по-
зволяют выделить их в единое культурное про-
странство. Тесное взаимодействие различных 
народностей,  проживающих  на  территории, 
которую  Л.Н.  Гумилев  определил  как  Евра-
зию, породили особую культуру, характерную 
только для евразийцев. Оставаясь националь-
но специфичной для каждого из населяющих 
Евразию народов, она несет в себе множество 
общих черт.
Общаясь  на  разных  языках,  казахстанцы 
ощущают  нормальность,  естественность  ка-
захстанской,  евразийской,  культуры,  поведе-
ния,  воспринимает  ее  как  нечто  само  собой 
разумеющееся.  При  наличии  разных  языков 
носители  евразийской  культуры  считают  ка-
захстанскую  культуру  нормой,  знаки  этой 
культуры  они  считывают  автоматически,  так 
как она не является для них чужой, для пони-
мания которой необходима постоянная работа 
сознания [Уфимцева, 2007, с. 611]. Напр., та-
кие знаки евразийской культуры, как Астана, 
Байтерек,  шанырак,  дастархан  и  др.,  казах-
станцы считают своими.
Евразийская  ментальность,  евразийская 
культура  –  особые  феномены,  заслуживаю-
щие специального изучения. Среди вопросов, 
требующих исследования, важными представ-
ляются  следующие:  специфика  евразийской 
ментальности, евразийской культуры; соотно-
шение культуры и языка у носителей евразий-
ской  ментальности;  отражение  евразийской 
ментальности в языке – в русском, казахском 
языках как двух демографически и коммуни-
кативно мощных партнеров в Казахстане и др.
Говоря о Казахстане, можно говорить об 
особом  сложившемся  здесь  типе  ментально-
сти.  Контакты  с  соседними  народами,  куль-
турные и языковые, на протяжении столетий 
оказывали  свое  влияние  на  формирование 
казахстанской  ментальности.  Немаловажным 
фактором  для  формирования  ментальности 
является  также  ландшафт:  степи  Казахстана 
предопределили  основной  тип  хозяйствова-
ния – кочевое скотоводство. С присоединени-
ем  Казахстана  к  Российской  империи  стали 
приезжать эмигранты со своими традициями, 
обычаями,  языками,  культурой.  После  обре-
тения  независимости  Казахстан  продолжает 
оставаться  многонациональной  страной,  в 

_______________________________________________________________________
216
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
которой национальности, сохраняя свою куль-
туру и язык, объединяются в некое особое со-
общество с особым типом ментальности. 
Особенностью евразийской концептосфе-
ры  является  насыщенность  сознания  русско-
говорящих  жителей  Казахстана  тюркизмами, 
репрезентирующими  тот  или  иной  концепт. 
Известно, что для тюркизмов в период вхож-
дения  в  русский  язык  и  культуру  характерна 
«двойная  рефлексия»:  в  нем  «совмещаются 
видения  двух  картин»  [Алефиренко,  2002,  с. 
13] – тюркской и русской. 
Тюркизмы на этапе вхождения в русский 
язык  обозначают  новый  для  русской  культу-
ры  предмет,  позже  он  включается  его  в  круг 
русской  культуры,  используется  в  качестве 
культурной рамки, т.е. становится для русской 
лингвокультуры  своим,  освоенным,  понят-
ным,  а  значит,  таким,  которым  можно  поль-
зоваться в своем мире в качестве ориентира. 
Приобретение  заимствованными  предметами 
жизненной  ценности  в  евразийской  лингво-
культуре, их «роль» в жизни евразийского на-
рода  привели  к  тому,  что  обозначающие  их 
слова  «вросли»  и  подчинились  законам  рус-
ской языковой системы.
При изучении евразийской культуры через 
русский  язык  мы  исследовали  базовые  кон-
цепты культуры, опорные точки менталитета 
казахстанского  народа.  Нами  создан  «Сло-
варь евразийской культуры Казахстана» [Сло-
варь евразийской лингвокультуры Казахстана 
2011],  который  представляет  собой  учебный 
словарь концептов евразийской лингвокульту-
ры, вербализованных в русском языке.
Мы  включили  в  «Словарь  евразийской 
лингвокультуры»  следующие  концепты,  вер-
бализованные  в  русском  языке  Казахстана: 
айналайын,  айт,  айтыс,  аким,  аксакал,  акын, 
Астана,  аул,  Байтерек,  баурсак,  бешбармак 
(беспармак),  волк,  дастархан,  деньги  /  тенге, 
джигит,  дом,  домбра,  казах,  казахский  язык, 
Казахстан, ловчая птица, лошадь, наурыз, Нур 
Отан, оралман, очаг, родина – отан – атамекен, 
русский, русский язык, Россия, степь, шаны-
рак, юрта и др.
Названные  ключевые  слова  фиксируют, 
творчески  формируют  и  осмысляют  базовые 
концепты миропредставлений евразийцев. Из-
учение  этих  ключевых  концептов  помогает 
выявить  особенности  национального  миро-
восприятия, характера, культуры, истории ка-
захстанского народа. 
В  «Словаре  евразийской  лингвокульу-
тры»  предполагается  следующая  структура 
словарной статьи.
1. Заглавное слово
2.  Лексическое  значение  слов,  вербали-
зующих концепт (по словарям С.И. Ожегова, 
В.И.  Даля,  казахским  толковым  словарям  и 
других  тюркских  языков,  «Словарю  тюркиз-
мов русского языка» Е.Н. Шиповой и др.).
3.  Энциклопедическая,  историко-этимо-
логическая справка.
4.  Фразеологизмы,  пословицы,  загадки, 
анекдоты.
5.  Художественные  тексты  (на  русском 
языке и переводные).
6. Тексты СМИ (Интернет, газеты, журна-
лы).
7.  Функции  в  дискурсе  (операции  с  кон-
цептами (метаконцепт)).
8. Данные ассоциативного эксперимента.
Для  выявления  образного  компонен-
та  лингвокультурного  концепта  необходимо 
анализировать,  помимо  произведений  казах-
станской  русской  литературы  и  фольклора, 
несомненно,  оказывающих  влияние  на  фор-
мирование концептосферы казахстанцев, про-
изведения современной и классической казах-
ской литературы (в переводе на русский язык). 
Очень  важным  при  анализе  концептов  как 
специфически евразийских становится метод 
ассоциативного  эксперимента,  позволяющий 
выявить его ценностную составляющую.
Как выглядит словарная статья в Словаре 
мы покажем на примере слова казы, вербали-
зующего концепт казы.
КАЗЫ
Словарное толкование
Казы  –  конская  колбаса,  начиненная  мя-
сом и брюшным жиром [Шипова 1976, с.151].
Энциклопедическая, 
историческая 
справка
У туши забитой лошади срезают ребра с 
мясом и дают крови стечь в течение 5-7 часов. 
Кишки хорошо промывают и выдерживают в 
соленой воде 1-2 часа. Слегка подсохшие казы 
нарезают  полосками  вдоль  ребер.  Разрезать 
межреберную  ткань  следует  острым  ножом, 
удаляя  хрящи  и  не  раскрошив  сало.  Подго-
товленное мясо солят, перчат, по желанию до-
бавляют  мелко  нарезанный  чеснок  и  завора-

217
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
чивают в холст на 2-3 часа. После этого мясо 
закладывают в кишки, концы которых перевя-
зывают. Готовые казы можно вялить или коп-
тить. Употребляют только в вареном виде. 
Варить казы надо не менее 2 часов в ши-
рокой посуде на медленном огне. Чтобы казы 
не лопнули во время варки, их следует проко-
лоть в нескольких местах. Сварившиеся казы 
нарезают не толще 1 см, укладывают на боль-
шое блюдо, украшают кольцами лука и зеле-
ни. 5 кг казы, 350 г соли, 10 г черного молото-
го перца, 1 головка чеснока - по усмотрению 
[www.centralasia-travel.com]. 
КАЗЫ в евразийской лингвокультуре
Казы – блюдо казахской кухни  К а з ы 
относится  к  основным  блюдам  казахов  и  яв-
ляется одним из основных ингредиентов беш-
бармака:
-  Лучшие  блюда  классической  казахской 
кухни  –  бесбармак,  кумыс,  казы,  куырдак  – 
все это есть в любом казахском ауле (Экспресс 
К, 20.03.2009). 
-  Были  здесь  баурсаки,  домашний  сыр, 
казы – колбаса из конины, масло. «Ешьте, бра-
тья, сестры, пейте, подкрепитесь перед голо-
сованием», – говорили все друг другу (Д. До-
сжан. Женщина и четыре вождя).
Казы – деликатес  Казы по праву считает-
ся деликатесом, потому что у казахов издревле 
считалось, что конина - самое вкусное мясо: 
-  Но  вот  наконец  чай  допит,  вкуснейшее 
казы,  приготовленное  заботливой  супругой 
лидера партии «Ауыл», съедено и тянет к раз-
говору (Мегаполис, 06.08.2007).
 – Ты попал в самую точку. Наверное, под 
этим шаныраком тебе не раз приходилось от-
ведывать баранью голову, вкушать казы и кар-
та? (А. Мекебаев, Тайник Сатыпалды)
Казы – Родина 
Казы  является  одной 
из визитных карточек Казахстана: 
-  Ребенок,  который  учится  за  кордоном, 
прислал  эс-эмэску:  «Мне,  пожалуйста,  при-
везите  флаг  Казахстана,  казахскую  музыку 
(домбру),  книги  на  казахском,  казы»  (Время, 
10.01.2007).
КАЗЫ в сознании казахстанцев
Казы – блюдо: 
еда, вкусная еда, вкус-
нятина, деликатес, жир, блюдо, аппетит, тра-
диция,  экзотика,  мясо,  конина,  колбаса,  ло-
шадь, экзотика, бешпармак.
Казы – Казахстан: национальная  кухня, 
Казахстан, казахи, Зеленый базар
Казы – праздник:  праздник,  гости,  дас-
тархан, аул, той.
Литература
1.  Уфимцева Н.В. Психолингвистика и межкуль-
турная  коммуникация  //  Мир  русского  слова  и  русское 
слово в мире. – Sofia: Heron press, 2007. – Т.4. Язык, со-
знание, личность. – С.609-615.
2.  Алефиренко  Н.Ф.  Поэтическая  энергия  сло-
ва:  Синергетика  языка,  сознания  и  культуры.  –  М.: 
Academia, 2002. – 394 с.
3.  Сабитова  З.К.,  Жанкидирова  Г.Т.,  Скляренко 
К.С., Шантаева Д.С., Шетиева А.Т. Словарь евразийской 
лингвокультуры Казахстана: Учебный словарь. – Алма-
ты: Қазақ университетi, 2011. – 189 с.

_______________________________________________________________________
218
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
Дюсембинa Г.Е.
Aбaй aтындағы  ҚaзҰПУ,  PhD докторaнты
ҚҰНДЫЛЫҚ, СТЕОРЕТИП ЖӘНЕ НОРМА – 
АКСИОӨРІСТІҢ МАҢЫЗДЫ КОМПОНЕНТТЕРІ
Резюме. В даннной статье рассматривается вопрос трактования ценности в рамках лингво-аксиологических кон-
цепций как объективно-субъективного феномена: cознание человека и мир ценностей формируют аксиосферу, когни-
тивно-вербальные структуры – прототипы, нормы, стереотипы  являются инструментами аксиологического анализа.  
Summary.  The  article  touches  upon  interpretation  of  the  values  within  the  linguistic  and  axiological  concepts  as 
objectively-subjective phenomenon: human consciousness and the world of values form axiosphere,cognitive-verbal structure  
prototypes,  standards,  stereotypes  are  the  tools  of  axiological  analysis.  Кілт  сөздер:  публицистика,  антропоцентризм, 
аксиологиялық, аксиоөріс, саяси дискурс, «әлем суреті», түптұлға, норма, стандарт-норма, эталон-норма, стереотип, 
құндылық, билік, метамәтін, архетип.
Ғылымда    құндылықтарды  зерттеудің 
түрлі мүмкіндіктері қарастырылған. Олардың 
барлығы  яғни  құндылықтардың  мазмұны  
адамдардың біліп немесе білмей  айтқан және 
істеген істері арқылы көрініп отырады. 
Лингвистер 
саяси 
дискурстағы 
құндылықтарға  кейінгі  кездері  ғана  жан-
жақты көңіл бөле бастады, оның себебі: қазіргі 
лингвистикада антропоцентризмнің етек жаю, 
ақпараттық қоғамның дамуы, халықаралық са-
яси  қатынастардың  кеңеюі,  саяси  ақпараттар 
санының өсуі. 
Профессор  А.М.  Акопянц  тіл  ғылымын-
дағы 
зерттеулердің 
дәстүрлі 
пара-
дигмаларының  антропоцентризм  жағына 
қарай 
ығысуы 
нәтижесінде 
көптеген 
зерттеушілер  тілдің  функционалдық  жағын 
зерттеуге  көңіл  бөле  бастағанын,  олар 
тілдің  прагматикалық  функциясын,  мәнін, 
коммуникативтік мақсаты мен ойын т.б. зерт-
теу  нысанына  айналдарғанын  атап  өткен  [1; 
24-25 б.], бұл бағыт сөз жоқ белгілі бір кезеңде 
тілдегі  құндылық  құбылысының  зерттелуі 
қажет екенін мойындатты. 
В.И. Карасик саяси дискурста құндылық 
белгілерінің тұнып тұрғандығын баса айтқан. 
Саяси  дискурстың  құндылықтары  құқық  пен 
билікті  негіздеу  және  сақтап  қалу  үшін  пай-
даланылады.  Қарым-қатынастың  институ-
ционалды  бір  түрі  ретіндегі  саяси  дискурста 
құндылықтар  перманентті  түрде  маңызға  ие 
болады [2; 238 б.].
Мәтіннің  аксиологиялық  өрісі  менталды 
салада  қызмет  ететін  феномендерге  сүйене 
отырып, түзіледі. Лингвистер адам санасының 
тіл  жүйесіне  жатпайтын  компоненттеріне 
жүгінген  кезде  менталды  құрылымдарды, 
когнитивті  кеңістікті  зерттейтін  когнитивті 
психология  саласындағы  теорияға  сүйенеді. 
Мысалы,  А.И.  Новиков  ұзақ  мерзімді 
жадының гипотезасын сипаттай келе «эталон-
дар»  гипотезасын  (эталон  көшірме  ретінде), 
«түптұлғалар»  гипотезасын  (түптұлға  схе-
ма  ретінде)  және  «белгілер»  гипотезасын 
(сол  белгілердің  тізбесін)  айтады  [3;  59  б]. 
Ғалымның пікірінше, қандай да бір теорияға 
басымдылық беруге болмайды. 
Лингвистика  аясында  түптұлға  түсінігі 
белсенді  түрде  дамып  жатыр.  Э.  Роштың 
жұмыстарынан  бастап  түптұлғаны  түсінуде 
екі  негізгі  бағыт  қалыптасып  келеді: 
психологиялық түсінік (ең типті нұсқа) және 
когнитивті түсінік (бейне, схема, және т.б.). Егер 
түптұлғаға берілген анықтамаларды салысты-
ратын  болсақ,  бірқатар  ғалымдар  түптұлғаға 
менталды  табиғат,  типтілік,  құрылымдылық 
тән  екенін  атап  көрсетеді.  Н.Н.  Болдыревтің 
ғылыми  еңбектерін  талдау  барысында 
автордың  түптұлғалардың  көп  бейнелігігін 
көрсете  отырып,  әлеуметтік  түптұлғаларды, 
типті  мысалдарды,  идеалдарды,  үлгілерді, 
бейнелерді,  схемаларды,  стереотиптерді, 
гештальттарды  метонимиялық  және  жеке 
модельдерді,  көп  кездесетін  модельдерді 
атайтыны байқалды [4; 81-82 б]. Біз өзіміздің 
зерттеу  жұмысымызда  Н.Н.  Болдыревтің 
түптұлғаны  болмысты  категориялау  құралы 
ретінде, кез келген категорияның өзегі ретінде 
қарайтын  гипотезасын  қолдайтыныз  туралы 
айта кету керек. 
Саяси  мәтіннің аксиологиялық құрылымын 
суреттеу үшін көп сезілетін, рефлексияланатын 
әлеуметтік түптұлғалар маңызды болып табы-
лады.  Олардың  қолданылу  аясының  әдетте 
нақты  хронологиялық  және  кеңістікті  шека-
ралары  болады.  Түптұлғалар  адамға    бадғар 
алуға,  жаңа  ақпаратты  классификациялауға, 
жаңа нысандарды – заттарды, құбылыстарды 

219
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
бағалауға көмектеседі.
Бейне-түптұлғалар болмыстың фактілері-
мен  қатынаста  болады,  оларды  когнитивтік 
тұрғыдан өңдеген жағдайда алдыңғы қатарға 
заттардың,  құбылыстардың  естілім  сипат-
тары  туралы  түсінік  шықса,  содан  кейін  – 
олардың  байланысы  туралы  түсінік  шығады. 
Схема-түптұлғалар  болмыс  фактілерімен 
қатынаста  болады,  оларды  когнитивтік 
тұрғыдан өңдеген жағдайда алдыңғы қатарға 
заттар  мен  құбылыстардың  байланысы  тура-
лы  түсінік,  содан  кейін  нысандардың  сипа-
ты  туралы  түсінік  шығады.  Бейне-тұлғалар, 
фреймдер,  концептілер,  гештальттар  секілді 
когнитивтік 
құрылымдар 
формасында 
іске  асырылады.  Вербалды  деңгейде  олар 
аксиологиялық,  бағалау-белгілеу,  бейнелеу 
номинациялары  түрінде  көрінеді.  Схема-
түптұлғалар  динамикалық  фреймдер,  сцена-
рийлер  формасында  жүзеге  асырылады,  ал 
вербалды түрінде семантикалық-синтаксистік 
деңгейде,  нарратив  құрылымында  айтылады. 
Бейне-түптұлғалар  мен  схема-түптұлғалар 
ерекшеленбегені  айқын,  олар  қашан  да 
бір-бірін  толықтырып  отырады.  Олардың 
арасындағы  айырмашылықтар  заттай  және 
динамикалық  бастаманы  көкейтесті  етуінен 
байқалады.  Құбылыс  бейне-түптұлғаның 
немесе 
схема-түптұлғаның 
негізінде 
түсінідірілуі  мүмкін.  Мысалы,  соғыс  тура-
лы  түсінік  айқын  эмоционалдық  бейнелер 
қатарында  немесе  оқиғалардың  кезектілігі 
негізінде  қалыптасады.  Түптұлғалар  бағалау 
және  сөзбен  бейнелеуді  қалыптастыру  үшін 
негіз болып табылады. 
Түптұлғалар  нормативті  сөйлеулерде, 
нормативті-бағалау 
семалары 
бар 
қолданылатын  нормалармен  байланысты. 
Ғылыми  әдебиетте  негізгі  нормалар  мен 
аралық  нормалар,  талаптар  мен  рұқсаттар, 
әлеуметтік  және  діни,  қатаң  және  бос,  мо-
ральды  және  құқытық,  белгілі  және  таңдау 
мүмкіндігіндегі және т.б. бөліп көрсетіледі. 
Норма дегеніміз – болмысты аксиология-
лық  тұрғыдан  құрылымдау  механизмі  және 
нәтижесі.  Бағалау  категориясын  бірқаатар 
зерттеуші  ғалымдар  нормалардың  «тиісті 
бағалау  белгілерімен  іске  асатынын», 
«бағалауды айту тәсілі» екенін  атап көрсетеді. 
Ал  Марьянчиктің  еңбегінде  ғалымның  нор-
маны бағалау тәсілі ретінде емес, оның негізі 
ретінде қарастырады. Себебі норма нысанның 
«жақсы-жаман»  шкаласында  орналасуын 
анықтайды. Одан біз әлеуметтік нормалар сая-
си дискурс үшін маңызды екендігін аңғарамыз. 
Олар нормалардың басқа түрлерімен, мысалы, 
діни, адамгершілік және т.б. түрлерімен өзара 
қатынаста болады [5, 35-бет].     
Норма 
мен 
құндылықтың 
өзара 
қатынасы бірдей емес. Бір тараптан жағымды 
құндылықтар  норма  ретінде  қолданылады: 
«мейірімді,  адал,  ақылды  және  т.б.  болу 
қалыпты».  Екінші  тараптан  норманың 
өзі  құндылық  мәртебесіне  ие  болады.  Г. 
Хофстеденің  моделінде  аномальды-қалыпты 
(ашулы-мейірімді,  пасық-әділ)  құндылық 
оппозициясы  аталған.  Құндылық  пен  норма 
мақсатын жобалау қағидатымен біріктірілген. 
Мақсат  ретінде  қарастырылатын  норма 
құндылық  болады.  Норма  мен  құндылықтың 
тығыз  байланысын  және  олардың  сино-
нимиясы  жайында  көптеген  философтар, 
әлеуметттанушылар және лингвист ғалымдар 
айтқан  болатын.  Ғылыми  әдебиетте  олардың 
бірқатар айырмашылықтарын көрсетеді:
1.  Құндылық  дегеніміз  орталық  түсінік 
және  аксиология  мәні,  ал  норма  социология 
фокусында орналасады.
2.  Құндылық  мақсатпен  сәйкес  келуі, 
мақсат  болып  табылуы  мүмкін.  Нормаға  он-
дай  позиция  тән  емес,  ол  инструменталды 
мәртебеге бар.
3.  Құндылықтар адамның ішкі дүниемен, 
рухани  және  зияткерлік  өмірімен  байла-
нысты.  Норма  сыртқы  оқиғаларға  жатады. 
Құндылыққа  констатация  бояуы  тән  болса, 
нормаға – міндеттілік бояуы тән. 
4.  Құндылықтар  концептуалды  болып 
табылады,  олар  интуитивті  сезілетін  бей-
не  формасында  берілуі  мүмкін;  нормалар 
практикалық бағалау пайымына қарай көбірек 
ауады. Норма дегеніміз – вербалды тіркелген 
ережелер  немесе  адамның  іс-қимылын 
қалыптастыратын 
критерийлер. 
Норма 
нормативті сөйлеуде көрініп отырады.
5.  Құндылық  модельдері  бастапқы  бо-
лып  табылады  және  олар  тілдік  әлеуметтік 
нормалар негізінде болады. 
6.  Құндылық  пен  нормаларды  келесі 
көрсеткіштер  арқылы  салыстыруға  болады: 
абсолюттілік – нақтылық, санкция мүмкіндігі 
–  санкциялардың  міндетті  түрде  болуы,  ге-
нерализация  –  айрықша,  сезімдермен  байла-
ныс міндеттілігі – сондай байланыстың болу 
мүмкіндігі,  «жақсы/жаман»  опозициясы  – 
«дұрыс/бұрыс» опозициясы [6; 12-13 б].

_______________________________________________________________________
220
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
Сонымен, тар түсінікте әлеуметтік норма 
деп адамның іс-қимылының, оның белгілі бір 
жағдайлардағы әрекеттерінің вербалды түрде 
айтылған  және  әлеуметтік  реттелетін  ереже 
ретінде  түсініледі.  Әр  сала  өзінің  айрықша 
нормаларын қалыптастырады, олар коммуни-
кация мақсаттарымен және құндылықтық ие-
рархиямен  анықталады.  Жоспарлы  нормалар 
ең нақты норма түрі болып табылады.
Егер норманы әлеуметтік белгілеулерден, 
ережелерден 
түсінетін 
болса, 
онда 
нормалардың  екі  түрін  бөліп  көрсетуге  бо-
лады:  стандарт-норма  және  эталон-норма. 
Марьянчиктің  еңбегінде  стандарт  терминін 
әдеттегі, қайталанатын, стереотипті стандарт-
пен,  ал  эталон  терминін  бейнелі,  идеалды 
түсінікпен  қатынасты  ретінде  қарастырады 
[5; 36 б]. «Қалыпты» норма туралы түсінік бір 
жақтан болмысты, нақты фактілерді қабылдау 
нәтижесінде  қалыптасса,  екінші  жақтан  – 
сол  фактілерді  ментальды  түсініктермен: 
бейнелермен, 
эталондармен, 
идеалдар-
мен  салыстырудың  негізінде  қалыптасады. 
Стандарт-норманың  бұзылуы  адмиративті 
бағалауды 
тудырады. 
«Таңданарлық 
модальдығы» 
заттардың 
нормативті 
ережелерімен  сәйкес  келу  модальдығына 
қарсы  қойылады.  Норманы  стандарт-нор-
ма  ретінде  түсіну  –  оны  мазмұны  жағынан 
әлеуметтік стереотиптермен жақындастырады. 
Соның нәтижесінде келесідей анықтама туын-
дайды:  норма  дегеніміз  –  қоғамның  қандай 
да  бір  заттардың  және/немесе  болмыстың 
құбылыстарының  вербалды  түрде  бекітілген 
немесе 
міндеттілік-прескриптивті 
сипа-
тын  айтуға  дайын  бейнелері  мен  схемала-
рын  жағымды  бағалау  болып  табылады. 
Норманың  мұндай  анықтамасы  «қалыпты» 
бағалау  сын  есімін  пайдалануымен  растала-
ды: қалыпты іс-қимыл – адекватты іс-қимыл, 
қалыпты  президент  –  мәртебесіне  сәйкес 
тұлға.  Ивиннің  «Норма  –  бағалаудың  жеке 
жағдайы  деген  пікірмен  келсе  отырып,  стан-
дарт-норманы  сүйемелдейтін  бағалаудың 
жағымды  сипаты  деген  тұжырымға  келеміз. 
[7; 2006]. Сонымен, пасық саясат тіркесі стан-
дарт-норманы  білдіреді  (анықталушы  заттың 
әдеттегі,  үйреншікті,  белгісін  көрсетеді), 
әділ  саясат  тіркесі  эталон-норманы  білдіреді 
(анықталушы  заттың  идеалды  белгісін 
көрсетеді). 
Мәдениет иелерінің көпшілігінде қалыпты 
(жақсы) нысан: жақсы саясаткер, мемлекеттің 
тұлғаға  деген  жақсы  қатынасы  және  т.б. 
турасында  тұрақты  түсінік  қалыптасқан. 
Әлеуметтік  нормаларды  құру  кезінде 
түптұлға-бейнелер  де,  түптұлға-схемалар  да 
белсенді түрде қатысады. Сөйлеуді қисынды-
семантикалық негіздерде ғана нормативтілікке 
жатқызуға  болғанымен  нормаға  вербальды 
бекітілім  тән,  грамматикалық  көрсеткіштер 
қосымша  маркерлер  болып  табылады. 
Нормативті  сөйлеудің  құрылымы  норма 
құрылымында  орналасқан  және  тұрақты 
болып  табылады:  субъект  (норма  соған 
бағытталған)  –  сипат  («міндетті/тиіс»,  «тый-
ым салынған», «мүмкін», «ұсынылады» және 
т.б.)  –  мазмұн  (нормативті  реттеу  нысаны 
ретінде) – негіз (талаптардың объективтілігін, 
негізділігін дәлелдейтін сілтемелер, дәлелдер) 
.
Мәтіннің  аксиоөрісі  менталдық  сала-
да  әрекет  ететін  феномендерге  сүйене  оты-
рып  түзіледі.  Лингвисттер  адам  санасының 
тіл  жүйесіне  жатпайтын  компоненттеріне 
жүгінген  кезде  менталдық  құрылымдарды, 
когнитивтік  кеңістікті  зерттейтін  когнитивтік 
психология  саласындағы  теорияға  сүйенеді. 
Мысалы, А.И. Новиков ұзақ уақыттық жады ги-
потезасын суреттегенде «эталондар» гипотеза-
сын (эталон көшірме ретінде), «түптұлғалар» 
гипотезасын  (түптұлға  схема  ретінде)  және 
«белгілер» эталонын (сол белгілердің тізбесі) 
атап көрсетеді [3; 59 б]. Лингвистика аясында 
түптұлға түсінігі аса белсенді зерттеліп келеді. 
Э.Роштың жұмыстарынан бастап түптұлғаны 
түсінуде  екі  негізгі  бағыт  қалыптасады: 
түптұлғаның  психологиялық  түсінігі  (әдетегі 
ең  көп  кездесетін  нұсқа)  және  когнитивтік 
түсінігі (бейне, схема және т.б.). Ғалымдардың 
көпшілігі  тұптұлғаға  менталдық  табиғат, 
әдеттілік,  құрылымдық  тән  екенін  мой-
ындайды.  Зерттеу  барысында  біз  Н.Н. 
Болдыревтің гипотезасын ұстанамыз, өйткені 
ол түптұлғаны шынайылықты санаттарға бөлу 
құралы ретінде қарастырады. Түптұлғалардың 
алуан  түрлілігін  ескере  отырып,  ғалым 
әлеуметтік түптұлғаларды, әдеттегі мысалдар-
ды, идеалдарды, үлгілерді, бейнелерді, схема-
ларды, гештальттарды, метонимикалық, жеке 
модельдерді  және  аса  ерекше  модельдерді 
атап көрсетеді [4;  81-82 б].
Саяси дискурсты аксиологиялық тұрғыдан 
модельдеуде  стеоротиптер  маңызды  рөл 
атқарады. «Стереотип» термині түрлі ғылыми 
теориялардың негізгі деп қабылданады. 

221
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
Американдық  әлеуметтанушы  У.  Лип-
пман «стереотип» ұғымын «біздің санамыздан 
бұрын сезімімізге әсер ететін дүниені тану мен 
қабылдаудың ерекше формасы ретінде» тани-
ды да, алғашқылардың бірі болып «стереотипті 
дүниедегі шым¬шытырық, күрделі белгілерді 
қабылдауды  жеңілдететін,  адам  санасында 
қалыптасқан,  реттелген,  терминделген  «әлем 
бейнесі» деп түсіндіреді. Әлеуметтанушының 
пайымдауынша,  стереотиптердің  ұрпақтан 
ұрпаққа  тұрақты  табандылықпен  үздіксіз 
берілетіні  соншалық,  қажетті,  нақты  дәйек 
ретінде қабылдана бастаған. Сол қасиеттеріне 
сәйкес стереотиптер ұлт мәдениетіне тереңдей 
бойлап,  логикалық  тұрғыда  ұғындыруға 
көнбейтін  әрекеттер  мен  деректерді  түсінуге 
мүмкіндік береді.
У.  Липманнан  кейін  бұл  терминге  Ю.Д. 
Апресян, А.К. Байбурин, В.В. Красных, В.А. 
Маслова, Ю.Е. Прохоров, Ю.А. Сорокин және 
тағы басқа ғалымдар түсініктеме берді. 
Ю.Д.  Апресянның  идеясына  сай,  «спец-
ифические коннотации неспецифических кон-
цептов – это источник знания о наивной карти-
не мира, запечатленной в языке, помогающий 
открыть «стереотипы» языкового и более ши-
рокого культурного сознания». [8; 300 б].
Зерттеуші  В.А.Маслованың  пікірінше: 
«Стереотип – это такое явление языка и речи, 
такой стабилизирующий фактор, который по-
зволяет, с одной стороны хранить и трансфор-
мировать  некоторые  доминантные  составля-
ющие  данной  культуры,  а с другой  проявить 
себя среди «своих» и одновременно опознать 
«своего» [9; 110 б].
Ғалымдар 
арасында 
стереотип 
– 
мәдениеттің  негізі  екені  жайлы  ортақ  пікір 
қалыптасқан. Стереотиптер адамдардың өзара 
түсінісуін  қамтамасыз  етеді.  Жаңа  пікірдің 
бұрынғымен  ұқсастығы  негізінде  сипат-
талады.  Когнитивтік  терминдер  сөздігінде 
стереотиптер  «әлеуметтік  топтар  туралы  не-
месе  сол  топтадың  өкілдері  ретінде  жекеле-
ген  адамдар  туралы  дағдылы  пікір»  ретінде, 
одан  әрі  «ақпарат  пен  білім  жағдайын  өңдеу 
формасы»  ретінде  түсіндіріледі  /10;  177  б./. 
Стереотиптердің  пайда  болу,  сақталу  және 
әрекет  ету  үдерісі  болмысты  стереотиптеу 
деп аталады. Стереотитердің пайда болуының 
негізгі  себептері:  жеңілдетуге  тырысу, 
құбылыстарды  нормативтік  санаттарға  бөлу 
қажеттілігі болып табылады. Стереотиптердің 
когнитивтік  құрамдасы  схемалау  және 
ақпаратты  жеңілдету  қызметін  қамтамасыз 
етеді. Стереотиптің психологиялық құрамдасы 
әлеуетті  үнемдеуге  әкеп  соқтырады,  комму-
никацияны  жеңілдетеді.  Стереотиптер  мо-
дельдеу,  бағдарлау,  коммуникативтік,  қорғау 
қызметтерін  атқарады.  Стереотиптің  шекті 
шеңбері бұзылған жағдайда тұлға «кездейсоқ 
пайда  болатын,  жағдаяттық  вербалдық-
эмоционалдық күйзеліске» тап болады.
Стереотип  бағалаумен  үздіксіз  байланы-
сты.  Бағалық  стереотип,  бағалау  стереотипі, 
аксиологиялық  стереотип  түсініктеріне  шолу 
жасап  шықсаңыз  анық  көруге  болады.  Бір 
тараптан  стереотиптің  бағалануы  белгілі 
стереотиптің  бағалау  потенциалы  және 
бағалау  үшін  негіз,  уәж  бола  алады.  Екінші 
тараптан  жеке  мен  ұжымдықты,  әдеттілікті 
байланыстыратын бағалаудың стереотиптілігі 
де күмән тудырмайды. Осындай екі бағыттағы 
байланыс  зерттеулерде  анық  көрсетіледі. 
Ғалымдар заңды түсіндіру кезінде бағалаудың 
стереотиптік  шкаласы  туралы,  бағалық  сте-
реотип  туралы,  идеологиядағы  стереотиптік 
бағалаулар және т.б. туралы жазған.
Мәдениет  иесі  стереотипті  құндылық 
ретінде 
түсіндіруі 
мүмкін. 
Осындай 
қабілеттілікті  әсіресе  этномәдени  стереотип-
терден  аса  айқын  байқауға  болады.  Мыса-
лы:  дінилік,  «бүкіл  әлемдік  ықыластылық», 
жанның  поляризациялануы,  шын  ғашықтық, 
шыдамдылық,  қолы  ашықтық,  сенімділік, 
жалқаулық, 
сараңдық, 
ысырапшылдық.  
Стереотиптің құндылықпен байланысы топтық 
идеологияны, әлеуметтік топтың бейнесіне, біз 
-  эталонына  назар  аудару  арқылы  әлеуметтік 
сәйкестендіруді  қамтамасыз  етеді.  Соны-
мен,  стереотип  мәдени,  әлеуметтік  тұрғыдан 
таңбаланған, ол әлеуметтендіру құралы болып 
табылады. Стереотип түптұлғаны нормативтік 
тұрғыдан  өңдеудің  нәтижесінде  пайда  бола-
ды деп тұжырым жасауға болады. Стереотип 
дегеніміз  –  бұл  когнитивтік  құрылымдардың 
әлеуметтік «шеңбері».
Стереотип  түсінігі  концепт  түсінігімен 
түйіседі.  Олар  бірнеше  белгілер  арқылы  бір-
біріне  қарсы  қойылады:  формасы  (фрейм 
немесе  гештальт,  пропозиция)  бойынша,  ас-
социация  (болжауға  болатын  немесе  еркін 
ассоциациялар) бойынша, ойлау түрі (заттық, 
көрнекілік-бейнелік  немесе  сөз  арқылы 
білдіру-қисынды  ойлау)  бойынша.  Бірқатар 
ғалымдардың  пікірінше,  стереотип  фрейм 
түрінде құрылған. Алайда фрейм қазіргі кезде 

_______________________________________________________________________
222
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
басқа когнитивтік бірліктер секілді бір мәнде 
түсінілмейді. Фреймді гештальтпен, схемамен, 
сценариймен,  концептімен,  бейнемен  байла-
ныстырады.  Біздің  пікірімізше,  фреймдердің 
гештальт  және  бейнемен  жақындығы  дау  ту-
дыратын мәселе. Себебі, гештальтың белгілері 
–  бүтіндік,  «айқын  еместік»,  бейнелілік  бо-
лып  табылады,  демек  құрылымдылық  жоқ. 
Ал  фрейм  болса,  керісінше,  құрылымдалған. 
Бейнеге  интуициялық,  вариативтілік  тән 
болса,  фреймнен  нақтылықты,  талғамалы 
жаңғыртуды,  шектілікті  байқаймыз.  М. 
Минскийдің  пікірінше,  фрейм  стереотиптік 
жағдайды  білдіреді.  А.Н.  Баранов  та  фрейм 
мен  сценарийді  осылайша  түсінеді:  «Фрейм 
– бұл слоттардан туратын әдеттегі жағдайды 
суреттеу (жеке жағдайда – типтелген нысанды 
суреттеу) болып табылады» [11; 187 б]. 
Сонымен,  стереотип  түрлі  когнитивтік 
құрылымдармен  тығыз  қатынаста  болады. 
Бұл дегеніміз – белгілі бір когнитивтік стере-
отипке  «байлаулы»  мәдениет  иесі  оны  стан-
дартты  норма  ретінде  қолданатын  түптұлға. 
Архетиптер  аса  тұрақты  болады.  Себебі, 
олардың  басты  белгісі  –  санасыздық  болып 
табылады; олар жеке сананың тереңінде өмір 
сүреді және мәдениеттің негізін құрайды. Мы-
салы  «ескі  –  жаңа»,  «еркек  –  әйел»,  «Батыс-
Қазақстан-Шығыс» және т.б. архетиптер мен 
стереотиптердің  туыстығы  саяси  мәтіндер 
арқылы – дәлірек айтқанда мәтінде бейнелен-
ген стереотиптер арқылы қайта құрылымдауға 
әкеп соқтырды. 
Стереотиптің 
түрлі 
когнитивтік 
құрылымдармен  байланысы  және  оның 
вербалдануға 
талпынысы 
стереотип 
формаларының  көп  бейнелігін,  екі  тарапты 
бағыттылығын  айқындайды.  Стереотиптің 
кейбір анықтамалары оның сөйлеу мәнін бөліп 
көрсетеді:  стереотип  деп  –  «бірнеше  сөзден 
туратын кез келген тұрақты тіркес» немесе тіл 
мен сөйлеудің, белгілі бір мәдениеттің кейбір 
доминантты  құрамдастарын  «сақтаушы  және 
тасушы»  құбылысы  ретінде  түсініледі  [9; 
109-110  б.].    Стереотипте  субъективтіліктің 
белгілері  болады,  оған  «дүниенің  аңғал 
бейнесі»  жатады.  Стереотиптің  эмотивтілігі 
дүниенің  ассиметриялығына  әкеледі,  себебі 
стереотиптер  «болмыс  туралы  бұрмаланған 
пікір»  болады  [12;  14  б.].  Сонымен 
қатар,  стереотиптердің  шегі  –  ұжымдық, 
әлеуметтілік    болып  табылады.  Олар 
«қоғамдағы  белгілі  бір  адамдар  тобы  үшін 
жалпы  сенім  ретінде  қабылданады».  Стере-
отипте  тұрақтылық  пен  икемделгіштік  бола-
ды. Ол мәдениетті сақтау механизмі қызметін 
атқарады,  бірақ  ықпал  етуге  бейім  болады. 
Стереотиптің белгілеріне тағайындалушылық 
(априорлық)  және  дағдылылық  жатады.  Сте-
реотип  дүниенің  эмпирикалық  бейнесімен, 
әлеуметтік  тәжірибемен  қарама-қайшылықта 
болғандықтан,  эмпирикалық  тексеруді  қажет 
етпейді.  Дискурс  стереотиптердің  туу,  жаса-
лу, құрылу, нығаю, өзгеру, бұзылу саласы бо-
лып табылады. Стереотиптік бейнелер сөйлеу 
клишелері  мен  қалыптардың,  прецендентті 
сөздердің көмегімен тіркеледі. Кез келген мәтін 
стереотиптерге  сүйенеді,  себебі  адамның  са-
насында  кейбір  стандарт,  болмысты  белгілер 
арқылы репрезенттеу тәсілдерінен күту үлгісі 
бар. Екінші тараптан мәтіндерде стереотиптеді 
игеру  жолдары:  саналы  түрде  мәжбүрлеу 
немесе  стихиялы  таралу  іске  асады.  Масс-
медиа  саласы  орташа  мәдениет  тасымалдау-
шы  санасына  аса  күшті  әсер  етеді.  Сананың 
когнитивтік  құрылымдары  мәтіндерде  жаңа 
схеманың, жаңа фреймнің көп қайталануының 
нәтижесінде рет-ретімен жаңарып отырады.
Лингвальды  (тілдік,  сөйлеу)  стерео-
типтер  лингвистикадағы  аса  назар  ауда-
ратын  нысандардың  бірі  болып  табыла-
ды.  Олардың  өзегін  түрлі  аспектілерде 
зерттелетін,  лексикографиялық  тұрғыдан 
өңделетін  тұрақты  тіркестер  құрайды.  Линг-
вальды  стереотиптер  прагмалингвистикада 
сөйлеушінің сөйлеу іс-қимылының маркерлері 
ретінде  талданады.  Саяси  дискурс  осындай 
стереотиптердің туындауы және жұмыс істеуі 
үшін  аса  маңызды  негіз  ретінде  көрінеді. 
Себебі,  экспрессиялы  тіркестегі  стандарт 
публицистикалық  стильдің  конструктивті 
қағидаты болып табылады. Публицситикалық 
қалыптар  сөйлеу  стереотиптерінің  жекелеген 
тобы ретінде байқалып отырады және сөйлеу 
мәдениеті  аспектісінде  қарастырылады  [13; 
152 б].
Саяси  дискурста  сөлеу  стереотиптері 
өзінің манипулятивті әлеуетін пайдалана оты-
рып, бағалау қызметін іске асырып отырады.
Сөйлеу  қызметінің  үдерісі  мен  өнімін 
суреттейтін  метамәтіндік  сөздер  де  линг-
вальды  стереотиптерге  жатады.  Метамәтін 
сөйлеу құндылықтарының – сөздің, мәтіннің, 
шығарманың  бар  екенін  растайды.  Сөз  бен 
істі бағалау оппозициясы саяси дискурс үшін 
дәстүрлі болып табылады. Сөз зат есімін же-

223
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
кеше  түрде  пайдаланған  кезде  ол  жағымды  
коннотацияға  (сөзінде  туратын  адам,  сөз 
берді және т.б.) ие болады. В.А. Марьянчиктің 
пікірінше,  санның  грамматикалық  формасы 
кейіпкер  бейнесінің  идеологиялық  кеңістігін 
құрайды:  ол  сөздің  мифологиялық  күшін 
белсенді  етеді  және  тәжірибелік  әрекеттерге 
«орын  қалдырады».  «Сөзінде  тұратын  адам» 
тіркесінің  кейіпкерлік  стереотиптік  рөлі  сая-
си мәтіндерде көкейкесті бола бастайды және 
оның ықпал етуші әлеуетін растайды. 
Саяси  дискурстың  кейіпкерлері  сөйлеу 
стратегиялары  мен  жанрларға  сәйкес 
«өзім»/«өзге» 
бинарлы 
концептілеріне 
бөлінеді.  Мысалы:  “Барымтаға  қарымта!” 
Үкiметтегi  соңғы  кадрлық  ауыс-түйiстердi 
Есiлдiң  сол  жағалауындағы  жауырын-
шылар  осылай  бағалайды.  Мемлекеттiк 
қызметтегi  бұл  жауырыншылар  өздерiнiң 
есiмдерiн  баспасөзде  жариялауға  құлықты 
емес.  Сондықтан  олардың  айтқан  сөздерiнiң 
бәрiн  рас  деуге  де  болмайды.  Десек  те, 
олардың  билiк  дәлiзiндегi  тiрлiктердi  жақсы 
бiлетiнiн  ешкiм  жоққа  шығара  алмаса  керек. 
(Жас  Алаш,  30.09.  2010).  Аксиологиялық 
метамәтін  кейіпкерлердің  сөйлеу  әрекеттері 
мен іс-қимылдарын (орынсыз сөз айтып қалу, 
алдау),  оладың  сөйлеу  әрекетін  (боз  сөз), 
сөйлеу  жағдайларын  (шу  болды)  суреттейді. 
Бағалау  қайсыбір  мәтіннің  коммуникативтік 
қажеттілігі,  оның  стильдік  және  жанрлық 
тиімділігінің негізінде жасалады.
Мәтіннің 
құндылығы 
(ой, 
уақыт, 
сұлулық)  аксиологиялық  пресуппозиция 
ретінде  қолданылады.  «Ой»  мазмұнмен, 
ақпаратқа  толылықпен,  мәтіннің  мазмұндық 
тереңдігімен  қатынаста  болады.  Мәтін 
субверсиялық  қызметті  атқарған  кезде  «Ой» 
аса  өткір  болады.  Уақыт  көкейкестілік 
пен  жадыда  берілген.  Мысалы,  діни, 
арандатушылық,сойқан  сөздері,  арнаулы 
саяси  дискурстың  анықтамасы  жағымды 
бағалауды  іске  асырады.  Мәтіндер  пайда 
болған  сәттен  бастап  көкейкестілік  белгісіне 
ие  болады.  Мәтінді  жадыда  сақтау    оның 
мәдени  әлеуетінің  куәландырғышы  қызметін 
атқарады.  Сөйлеу  іс-қимылының  жағымсыз 
бағасы  мәтіннің  жағымды  бағасымен  қоса 
қолданылуы мүмкін.
Саяси  коммуникация  саласында  саяси 
стереотиптер ерекше байқалады. Ол жөнінде 
Чудинов  келесідей  пікір  білдіреді:  «это  схе-
матичное и стандартное представление о по-
литическом  феномене,  отличающееся  устой-
чивостью  и  эмоциональной  окраской»,  они 
дифференцируются  на  национальные,  пар-
тийные,  социумные,  групповые,  личностные 
[14;  46  б.].  Мұндай  стереотиптің  әрқашан 
бағалау  өзегі  болады  және  идеологиялық 
тұрғыдан  өзгеруге  мүмкіндік  жасайды:  әділ 
сайлау,  әділ  саясаткер,  саяси  төңкеріс  және 
т.с.с.  Идеологиялық  стереотиптер  тек  сөйлеу 
формасында  ғана  емес,  сонымен  қатар 
«реципиенттің санасымен өзара әрекет ететін 
және  соның  нәтижесінде  жаңа  гетерогендік 
мазмұнды  когнитивті  құрылым  туындай-
тын  аудио-бейне-графикалық  құрылымды 
білдіретін»  медиафреймдер  формасында  да 
беріледі.
Мысалы  сайлау  алдында  таратылған 
шақыру  парақшасының  мәтініндегі  стерео-
типтердің  көкейкестілігіне  назар  аударатын 
болсақ:
Құрметті 
сайлаушылар! 
Құрметті 
алматылықтар! 
Сіздерді 
Қазақстан 
Республикасының  Президенттігіне  үміткер 
Жармахан  Тұяқбаймен  және  оның  сенімді 
өкілдерімен кездесуге шақырамыз! 
Кездесу  қараша  айының  26  күні  сағат 
11.00-де «Сарыарқа» кинотеатрында өтеді.  
Мәтін  шақырудың  сөйлеу  клишесімен 
басталады,  ол  клише  стереотиптік  жағдайды 
көкейкесті  етеді.  Стереотиптің  этикеттік 
сипаты  бар.  Этикеттік  ассоциациялар  – 
адресанттың  орналасуы,  адресант  пен 
адресаттың  теңдігі  –  жағымды  бағалау  си-
патына  ие.  Оны  шақырамыз  деген  сөзден 
байқауға  болады.  Стереотип  адресат  үшін 
таңдау  жағдайын  іске  асырады.  Ал  адресат 
шақыруды қабылдау немесе қабылдамау үшін 
таңдау жасай алады. Ал енді мына бір мысал-
да:
“Баспанаға 
қатысты 
өзіміздің 
Конституциялық  құқығымызды  қорғайық!”. 
Осы  ұранмен  бір  топ  үлескерлер,  баспана-
сыз  жүрген  әскерилер  және  несиемен  пәтер 
алған азаматтар Алматыда митинг өткізді. Ба-
спана  күйзелісіне  ұшырағандар  тығырықтан 
шығудың  ортақ  амалдарын  ойластырды. 
Қорғансыздың  күнін  кешкен  азаматтар 
әділетсіздікпен  бірігіп  күресуді  ұйғарды. 
Бәрінің  де  ортақ  назы  –  баспана  мәселесін 
шешу.(DAT, 14.05.2014.)
Басты  сөз  –  митинг  бейне-стереотипін 
білдіреді:  қатысушылар  (топ),  орны  (қандай 
да бір нысанның – ғимараттың, ескерткіштің, 

_______________________________________________________________________
224
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
трибунаның  алдындағы  ашық  алаңқай), 
әрекет  (шешендік  сөз),  эмоциялар  (ашық 
білдірілетін,  жағымсыз:  ашу,  қарсылық),  зат-
тай  атрибуттар  (плакаттар,  микрофон).  Ми-
тинг  сөзі  жағдай-стереотипін  де  көкейкесті 
етеді:  қатысушылар  (митингіге  шыққандар 
әдетте мәртебелі субъектінің атына эмоциялық 
қарсылық  білдіреді),  әрекеттердің  реттілігі 
(келу – тұру/ тыңдау – сөз сөйлеу/түсініктеме 
беру-талап  ету  -тарау).  Әрекеттердің  осын-
дай тізбесі ретроспектиті (митинг өткізу үшін 
рұқсат  алу,  митингі  туралы  ақпарат  тарату) 
және перспективті (митингі туралы ақпаратты 
БАҚ-тарда  жариялау)  тұрғысынан  кеңейеді. 
Митинг  стереотипі  түсініктеме  мәтіндерде 
сөйлеу арқылы іске асады.
Сонымен,  құндылық,  норма,  стерео-
тип  аксиология  үштағанын  білдіреді.  Оның 
компоненттері бір-бірімен үздіксіз байланыста 
болады:  олардың  бірінің  саяси  дискурстағы 
экспликациясы 
басқаларының 
белсенді, 
көкейкесті болуына негіз болады. 

жүктеу/скачать 7,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: