Қазақ инновациялық

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
Щербина  экспедициясына  қатысқаннан  кейінгі  кезеңде  үлкен  өзгерістерге  ұшырағандығы  анық. 
Дегенмен,  Бөкейханов  сияқты  қазақ  оқығандарының  саяси  көзқарасының  мүлдем  жаңа  сапаға 
көтерілуіне тұңғыш орыс революциясы ерекше ықпал етті... Осы тарихи кезеңде атқарылған жұмыстар 
арасынан мыналарды бөліп айтуға болар еді. Олар: белгілі Қарқаралы петициясын ұйымдастыру және 
өлкеде  Россиялық  конституциялық-демократиялық  партияның  жергілікті  филиалдарын  құру  жолында 
жасаған әрекет», [31] - деп атап көрсетеді.  
Қазақ  қоғамындағы  бұл  екі  саяси  оқиға  туралы  кезінде  академик  Кеңес  Нұрпейісов  «Алаш  һәм 
алашорда»  кітабында  Қарқаралы  петициясын  дайындаған  Әлихан  Бөкейханов,  Ахмет  Байтұрсынов, 
Жақып Ақбаев сияқты тағы басқадай ұлттық-либералдық қазақ зиялылары осыдан кейін араға он-он екі 
жыл  салып  барып  «Алаш»  партиясын  құруға  мұрындық  болды  [32]  десе,  ал  тарихшы  ғалымдар  М.Х. 
Асылбеков,  Э.Т.  Сеитовтер  «Алихан  Букейхан  –  общественно-политический  деятель  и  ученый»  атты 
зерттеу  еңбегінде:  «Эта  волна  поистине  исторических  событий  вынесла  известного  нам  более  как 
ученого  и  талантливого  публициста,  Алихана  Нурмухамедовича  Букейхана  на  политическую  арену  в 
качестве  теоретического  основоположника  и  политического  лидера  национально-освободительного 
движения  казахского  народа.  В  эти  дни,  даже  по  признанию  самого  начальника  Омского  городского 
жандармского  управления  в  секретном  письме  Начальнику  Департамента  полиции,  именно  А.Н. 
Букейхан  являлся  «душой  всех  митингов  и  петиций  и  противоправительственных  агитаций  и  как 
главный инициатор и руководитель всего религиозно-политического движения киргиз... в степи». Под 
его непосредственным руководством и при активном участии казахское национально-освободительное 
движение с 1905 г. начинает обретать ярко выраженную политическую форму», [33] – деген баға береді.  
Сол сияқты ресейлік тарихшы ғалым жерлесіміз, профессор Д.А. Аманжолова «Букейханов Алихан 
Нурмухамедович» мақаласында Алаш қозғалысының басшысы Әлихан Бөкейханның өзін батысшылдық 
бағытты ұстанғандар қатарына жатқызатыны, сондықтан бастапқыда «Халық бостандығы» партиясына 
мүшелікті таңдағаны, алайда Қазақ конституциялық-демократиялық партиясын ұйымдастырып құруына 
байланысты  оны  жергілікті  патша  өкіметі  органдары  қазақ  саяси  қозғалысының  басшысы  ретінде 
тұтқындағаны [34] туралы деректер келтіреді.  
Демек,  бұл  арада  Әлихан  Бөкейханның  үлкен  саяси  тұлға  ретінде  танылуына  тікелей  ықпалын 
тигізген бұл екі – Қарқаралы петициясының қабылдануы мен Қазақ кадет партиясының құрылуы тәрізді 
оқиғалардың  тарихи  маңызына  ерекше  мән  беруіміз  керек.  Әсіресе,  революциялық  төңкерістер 
заманындағы  (1905-1917  жылдардағы)  ұлттық  саяси  элитаның  ролі  мен  қызметі  жеткілікті  зерттеліп, 
лайықты  бағасын  ала  қоймағанын  естен  шығармауға  тиіспіз.  Мысалы,  Қарқаралы  петициясына 
байланысты  мұндай  пікірді  алаштанушы  ғалым,  профессор  Зарқын  Тайшыбай  «Әлихан  Бөкейханның 
ғана қолынан келді» мақаласында: «Қазақ халқының Ресей отаршылдығына наразылығын тұңғыш рет 
кең  ауқымды  саяси  мәселе  ретінде  табандылықпен  көрсеткен  құжаттың  төңірегіндегі  әлі  де 
анықталмаған  жағдайлар  көп.  Тіпті,  тәуелсіздік  алғаннан  кейін  де  көрнекті  зерттеуші  мамандар  1905 
жылдың  жазында  Орталық  Қазақстандағы,  Қарқаралы  қаласынан  қозыкөш  жердегі  атақты  Қоянды 
жәрмеңкесінде, үш Жүздің қазағы бас қосқан үлкен жиындарда мақұлданып, бүкіл қазақ халқы атынан 
Ресейдің ең жоғарғы билік орындарына жолданған бұл құжаттарды дұрыс бағалап болған жоқ... Қорыта 
келгенде, Қарқаралы  –  Қояндыда  жазылып,  6,5  миллион  қазақ  халқының  еркін  саяси  құжат  ретінде 
таратылған бұл Петициялардың тарихи маңызы ерекше екені тағы да атап көрсету қажет», [35] – деп 
айтады.  
1905 жылдың маусым-шілде айларында Семей облысының Қарқаралы қаласына жақын жердегі әйгілі 
Қоянды  жәрмеңкесінде  Әлихан  Бөкейхан,  Ахмет  Байтұрсынов,  Жақып  Ақбаев,  Темірғали  Нұрекенов 
және тағы басқа ұлт зиялыларының ұйымдастыруымен өткен Үш Жүздің баласы бас қосқан жиында 14 
мың  500  (профессор  Зарқын  Тайшыбайдың  зерттеуінде  16  мың)  адамның  атынан  алғаш  рет  патша 
өкіметіне жер және дін, қазақ өлкесіндегі әкімшілік басқару мен мемлекеттік органдарға сайлау жүйесін 
қайта  құру,  сот  ісі,  мектеп  мәселелері  секілді  жиыны  11  тармақтан  тұратын  саяси,  әлеуметтік-
экономикалық талаптар қойылған петиция [36] қабылданып жіберіледі.  
Әдебиеттер 
История татарской сов. литературы. - Москва: Наука, 1965.- 630 с.  
 
Ислам  на  территории  бывшей  Российской  империи.  Энциклопедический  словарь.  Выпуск  2.  - 
Москва: Издательская фирма “Восточная литература” РАН, 1999.- 168 с. 
 
Ысқақов Б. Қазақ-татар әдеби байланысы. - Алматы: Ғылым, 1976.-175  
 
Батыев С.Г. Татарский джадидизм и его эволюция//История СССР, 1964, N4. - С. 50-69.  
 
Тоган  Заки  Валиди.  Воспоминания.  Борьба  мусульман  Туркестан  и  других  Восточных  тюрок  за 
национальное существование и культуру. - Москва: типография N12, 1997. - 650 с. 
 
Машанов А. Әл-Фараби және Абай. - Алматы: Қазақстан, 1994. - 192 б. 
147 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
 
Фазыл Р. Пламенный просветитель//Звезда Востока, 1991, N4. - С. 103-104.  
 
Алиев А.К. 
магистрант 2-го года обучения, КазУМОиМЯ им. Абылай хана, кафедра регионоведение 
 
MIDDLE EAST-THE ETHNIC MOSAIC 
 
Аннотация: Этническое и культурное разнообразие выставлены кочевниками, конечно отраженного в большей 
"этнической  мозаики»  Ближнего  Востока.  Следует  отметить,  что  западные  ученые,  в  целом,  переоценивают 
сектантский и культурные дифференциации на Ближнем Востоке, тем самым проецируя изображение с высокой 
степенью  фрагментации  общества  раздираемой  противоположных  первичных  лояльности  и  древних 
враждебности.  Дело  в  том,  что,  по  сравнению  с  другими  частями  мира,  таких  как  Россия,  Восточной  Европы  и 
Юго-Восточной Азии, Ближнего Востока проявляет замечательную согласованность как области культуры. 
Summary:  This article reveals the basic tendencies of development of ethnic culture of religious minorities on the 
geopolitical map of the Middle East, as well as in article discusses language groups starting from the Turkic groups ending 
Indo African Group. 
 
 The ethnic and cultural diversity exhibited by nomadic pastoralists is of course reflected in the larger "ethnic 
mosaic" of the Middle East. It should be noted that Western scholars have, on the whole, overemphasized the 
sectarian and cultural differentiation in the Middle East, thereby projecting a picture of a highly fragmented 
society torn apart by opposed primordial loyalties and ancient animosities. The fact is that, when compared with 
other parts of the world such as Russia, Eastern Europe, and Southeast Asia, the Middle East exhibits 
remarkable coherence as a culture area. [1 p 24] 
Various factors account for this coherence. First, Turkey and Iran aside, the overwhelming majority of the 
inhabitants of the region are Arabic speakers, who, despite national and regional variations in dialect, share a 
single standard written version of Arabic, the language taught in school and used over the radio and in the 
newspapers. Second, the region is predominantly Muslim and has been so for over a millennium. From Morocco 
to Iraq and into Turkey, the overwhelming majority of the population profess Sunni Islam; the Iranians, by 
contrast, are on the whole Shia Muslims. Third, the tripartite division of the population into urban, rural, and 
nomadic segments is a universal feature throughout the area defined here as the Middle East. [3] 
To claim a relative cultural coherence to the region is not to deny the cultural diversity that exists; in fact, 
each country in the area contains groups or minorities that are distinct from the larger population in terms of 
some cultural "marker" that is recognized by themselves and others as the hallmark of their identity. These 
ethnic or communal markers include religious affiliation, language, tribal membership, racial variation, and 
local customs. Of these, the two most important markers of ethnic and cultural identity in the Middle East are 
language and religion.  
It is important to note that the recognition and acceptance of ethnic and communal differences have 
traditionally been a fundamental principle of social organization in the Middle East. This is especially the case 
for communities defined by religion. Until the demise of the Ottoman Empire and the rise of modern 
nationalism in the region, social interaction was structured in terms of the individual's membership in a given 
confessional or "tribal" grouping. This tendency persists today; nationalist movements and secular ideologies 
have failed to completely erode the more narrowly defined identities based on kinship (i.e., tribe), religion, or 
language. [2] 
The four major language families in the region are Indo-European, Semitic, Altaic or Turkic, and Afro-
Asiatic. Persian (Farsi), Kurdish, Luri, Baluchi, and Armenian are Indo-European languages. Arabic and 
Hebrew belong to the Semitic Family. Turkic languages include the modern standard Turkish, Azeri, and 
Turkmen. Hebrew, Persian, and Turkish are the national languages of Israel, Iran, and Turkey, respectively. 
Arabic is the national language of all the other countries in the region. Persian is written in Arabic characters 
and its vocabulary includes a large number of Arabic words. Under the Ottomans, Turkish was also written in 
Arabic characters; following the defeat of the Ottomans in World War I, and as part of the effort to modernize 
Turkey, a state edict in 1928 replaced Arabic with Roman characters.  
In northwestern Africa (especially in the mountainous regions of Morocco and Algeria) and in parts of the 
Sahara Desert, several dialects of Berber are spoken. Berber is an Afro-Asiatic language spoken by the 
indigenous inhabitants of North Africa and parts of the Sahara. [4 p.57] 
The Kurds, who number an estimated twenty million people, constitute the largest linguistically 
differentiated "ethnic" group in the Middle East. The large majority of the Kurds are Sunni Muslims, many of 
whom also subscribe to a Sufi brotherhood, or tariqa; a minority of the Kurds adhere to an extreme form of Shia 
Islam. The Kurds speak several dialects of Kurdish, an Indo-European language, and inhabit a mountainous area 
148 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
that straddles the national frontiers of Turkey, Iran, Iraq, the former Soviet Union, and Syria. In all of these 
countries, the Kurds constitute a significant "minority." The dismemberment of the Kurdish homeland and 
dispersion of the Kurdish people among a number of different countries was a legacy of the European colonial 
powers (England and France in particular), the policies and rivalries of whom were instrumental in giving shape 
to the political map of the Middle East as we know it today. [3] 
The Kurds have a long and complicated history of political activism; going back to the 1920s, secular and 
religious leaders have led movements aimed at achieving national independence or, in some cases, regional 
autonomy. The relative success or failure of these movements, whether in Iran, Iraq, or Turkey, has varied with 
the nature of the ruling regime and the geopolitical interests of the world powers.  
The Berber-speaking groups of Morocco and Algeria, who are mostly rural dwellers living in mountain 
villages and desert encampments, are Sunni Muslims, like their Arabic-speaking compatriots. Berbers have a 
strong sense of their own distinct cultural identity, based on their separate language and on their claim to be the 
indigenous inhabitants of the region, predating the Arab-Muslim invasions of the seventh century. This "ethnic 
consciousness," however, remains at the cultural level and does not imply political cleavage. During the many 
years of French-colonial domination of the region, French policy was to encourage the notion that "Berber" 
identity and "culture" were distinct from and opposed to that of the urban "Arab" and "Muslim" Moroccan [2]. 
Литература 
1. The History of the Ancient Near East  
2. Vicino Oriente — Vicino Oriente is the journal of the Section Near East of the Department of Historical,  
3. Bioarchaeology of the Near East An Open Access journal 
4. Freer Gallery of Art, Smithsonian Institution. 
 
Баяхметова Г.Т.  
Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің 2-курс магистранты 
 
КЕҢЕС ӨКІМЕТІНІҢ ДІНГЕ ҚАТЫСТЫ САЯСАТЫ 
 
Кеңес өкіметі саяси билікті қолына алғаннан кейін 1918 жылы 23 қаңтарда «Шіркеуді мемлекеттен 
бөлу  туралы  арнайы  құқықтық  құжаттар  қабылдады.  Бұл  құжат  13  баптан  тұрды.  Онда  дінді  тежеп 
шіркеу, мешіт сияқты қасиетті орындардың құқықтарына шектеу қойылды. Аталмыш құжаттың 13 бабы 
шіркеу мен мешіт меншігіне қол сұғуды былай заңдастырды. «Ресейдегі шіркеу мен діни қоғамдардың 
барлық мүліктері халық игілігі болып табылады. Құдайға құлшылық үшін пайдаланатын ғимараттар мен 
мүліктер  жергілікті  және  орталық  мемлекеттік  үкіметтің  ерекше  қаулыларының  негізінде  беріледі.  12 
бапта: «Ешқандай шіркеу және діни қоғамдар меншікті иелену құқығына ие алмайды», деп көрсетілді. 
Бұл бойынша,1917-1937жылдары шіркеу, мешіт мүліктерін заңсыз жоюға, сатуға, тәркілеуге тікелей жол 
ашты. Бұл әрекеттерді іс жүзеге 1929-1930жылдары жүзеге асырды [1]. 
Осыдан кейін шіркеулерді жаппай жабу науқаны басталды. 1928жылы ОПЦ(РПЦ) төңкеріске дейін 
30  мың  приходтың  1/3  қалған,ал  сол  жылы  534  шіркеу,  1929  жылы  өзінде  1119  храм  жабылды. 
Мәскеудегі  500  храмнан  1930  жылы  1-  ші  қаңтарда  224  ғана  қалса,  2  жылдан  соң  шіркеудің  87  –  сі 
қалады.  Орел қаласында сол  жылдары  бірде  -  бір  шіркеу  қалмады.  Жабылған  храмдар  өндеу  цехына, 
қойма, пәтер, клубтарға, ал монастырлар , түрмелер мен колонияларға айналған [2]. 
Кеңес билігінің дінге қатысты саясатының сипаты 1929жылдан соң өзгерді. 1929 жылы шіркеу мен 
мешіттер жаппай жабыла бастады. Мешіттер мен мептептер діни ілімді оқытуна тиым салды. Арнайы 
мекпектер  жұмыстарын  тоқтатты.  Діни  салтқа  табынушылар  есепке  тұрып,  қамауға  алынғанға  дейін 
олар  отбасыларымен  2  ХК-  ның  бақылауында  болды.  Оған  қоса  сондарыннан  аңдалып,  бұйрық 
орындалғанға дейін олар тінтудің мүмкін болатын барлық түрлеріне ұшырады. Ал, есепте тұрған діни 
қызметкерлерді  сайлау  және  сайлану  құқықтарынан  айырылды.  Дінмен  күрес  барысында  мемлекет 
құдайшылардың  діни  ғимараттарын  да  айналып  өткен  жоқ.30-жылдары  мемлекеттік  органдар 
құдайшыларды  діни  ғимараттарынан  айырды.  1929  жылғы  ресейлік  Конституцияға  енгізілген 
өзгерістерге сәйкес діншілдердің дін тұту еркіншілігі анықталып, бірақ діни насихатқа рұқсат берілмеді. 
Сөйтіп 20-шы жылдардың соңынан бастап мемлекеттік – діни қатынастар дінге қарсы қатал шабуылға , 
оның  іс  жүзіндегі  құқықсыздануына,  биліктің  барлық  конфессиялардың  ісіне  араласуына  ұласты. 
Социалистік  қоғам  құру  барысына  дінге  қарсы  күрес  күшейе  берді.  Дін  «контрреволюциялық 
идеологиялық күш» ретінде танылып, дінге қарсы күрестің күшеюі «тан күресінің әлсізденуінің белгісі 
саналды.  Ресми  түрдегі  заңсыздық  орын  алған  сталиндік  кезеңде  озық  занңаманың  жолы 
кесіліп,зияткерлік  және  мәдени  өмір  қатаң  реттеуге  алынды.  Бұл  өз  алдында  дінге  деген  қатынас 
мәселеіне  ықпал  етпей  қоймады.дін  саласы  да  партиялық  мемлекттік  бақылауына  алынып,  іс  жүзінде 
149 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
шіркеудің мемлекеттен бөлінуі емес, оның мемлекттік бағындырылуы іске асырылды. Ал , 1936 жылы 
қабылданған  Конституцияда  діни  ғұрыпты  орындау  мен  дінге  қарсы  насихат  бостандығы  сөз  етілді. 
Барлық  азаматтарға  қай  дін  тұтқынына  және  дінге  қатынасына  қарамастан,  тең  саяси  құқықтардың 
берілгені жарияланып, демократиялық сипаттағы қадамдар жасалды. Арнайы бапта дін жеке іс ретінде 
танылды.  Дін  қызметкерлері  басқа  азаматтармен  қатар  сайлау  құқықтарына  ие  болды.  Бірақ 
Конституция заң жүзінде ұждан бостандығына кепілдік бермеді, діни ғұрыпты орындау мен дінге қарсы 
насихат бостандығы берілгенімен, діни насихатқа тиым салынды [3]. 
Дін  басыларға  қарсы  күресте  1929  жылғы  Ем.  Ярославский  негізінен  қалаған  «Жауыққан 
құдайсыздар одағы» өз үлесін қосты. Ем Ярославский дін басылары «дін киім, тақияша мен сәлде ораған 
қапас жындар» деп сипаттады. Оның айтуынша, бұл күрес әсіресе 1937 жылға қарай, яғни партиялық 
және кеңес кадрларды, миллондаған жазықсыз адамдарды жазалау шаралары шарықтау шегіне жеткен 
уақытта ерекше өзекті болды. Сталиндік тәртіпке қарсы пиғылдағы адамдардың қатарына, социалистік 
қоғамда еш орны жоқ дін сияқты заң мен қоғамнан тыс саналған дін басылары да жазқызылды. Барлық 
діни  қызметкерлерге  діни  уағызды  сылтау  етіп,  кеңестерге  қарсы  ашық,  жүйелі  түрде  насихат  жасап, 
Кеңес билігіне қарсы күреске шақырды деген айып тағылды.  
Партиялық  қызметкерлердің  дін  мәселесіне  асыра  сілтеушілік,  «  шаш  ал  десе,  бас  алатын» 
әрекеттерінің нәтижесінде дінге сенушілердің намысын қорлап, олардың ашық қарсылығына алып келді. 
Бұл  өз  алдына  елдегі  әлеуметтік  экономикалық  жағдайға  теріс  ықпалын  тигізді.  Әсіресе,  ауылдық 
жерлерге қарсылық қарулы қақтығыстарға айнлып, аймақтық бас көтерулерге ұласты.  
Діни  ғимараттарды  жабу  саясаты  мысалнда  кеңес  өкңметінің  дінге  қарсы  саясатының  ұтымды 
жасалып, жер жердегі партиялық органдар мен қызметкерлерді тиімді пайдаланғаны байқалады. Дінге 
қарсы  саясатты  жүзеге  асыру  барысында  діни  қауым  өкілдері,  дінге  сенуші  халық  тарапынан  ашық 
қарсылқтар туған жағдайдар үшін көп жағдайда жергілікті жердегі партия қызметкерлері жауап беруге 
тиіс  болды.  20-шы  жылдардың  екінші  жартысында  дінге  қарсы  шабуыл  үдеп,  шіркеу  мен  діни 
ғимараттарды жаппай жабу науқаны күшейе түсті.  
1921-
1929жылдар аралығында бір ғана Грузияда шіркеулердің саны 4 есе қысқарып, 1450 шіркеудің 
ішінен  352-  сі  қалды.  1920  жылдың  соңында  Мәскеуге  300-ге  жуық  шіркеу  жабылды.  Шіркеу 
тарихшысы В.В. Цыпиннің есебіне сүйенсек, 1928 жылы бір ғана РКФСР аймағында 354 провославие 
шіркеуі  жабылса,  1929  жылы  олардың  саны  1119-  ға  дейін  жетті.  Олардың  ішінде  322-  сі  бұзылды. 
Шіркеулерді  жабу  ісіне  дінге  сенуші  шаруалардың  қарсылығы  Одақ  аумағының  жнер  жерінде  бас 
кқтерулердің  орын  алуына  себеп  болды.  Өйткені  Н.А  Ивницкий  атап  өткендей  шаруалардың  діни 
намысын қорлау олардың билікке қарсы бас көтерулерінің католизаторы іспетті болды.  
Дегенмен билік дінмен күресте күткен нәтижеге қол жеткізе алмады. Дінге қарсы белсенді насихат 
пен жазалау шараларына қарамастан кеңес өкіметі халық діншілдігін түбірімен жоя алмады.  
Діннің  мемлекеттен  жіне  мектептің  діннен  бөлінуі  мен  мұсылман  мәселелерінің  шешіліннің 
Мұсылман  істері  жөніндегі  комиссариаттың  қарамағына  берілуі  туралы  большевиктік  декреттерге 
сәйкес  Бүкілресейлік  мұсылман  басқармасының  тағдыры  шешілді.  1918жылы  23  қаңтарда  ХКК 
қабылданған  шіркеудің  мемлекеттен  және  мектептің  шіркеуден  бөлінуі  туралы  декреті  барлық  діни 
қоғамдары заңды тұлға мәртебесін айырып, бар мүлкін халықтың меншігі деп жариялады [4]. 

жүктеу/скачать 3,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: