ГУМАНИТАРЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАРЫ

ГУМАНИТАРНЫЕ И СОЦИАЛЬНЫЕ НАУКИ
 
 
39
ренция  и  координация»,  «Открытое  сотрудни-
чество». 
В Ташкенте ее участники определили пять 
приоритетных  направлений  ДЦАЯ:  политический 
диалог, развитие внутрирегионального сотрудни-
чества,  поощрение  бизнеса,  интеллектуальный 
диалог, культурные связи и обмены между людь-
ми.  При  этом  были  выделены  десять  наиболее 
перспективных  областей  внутрирегионального 
сотрудничества:  борьба  с  терроризмом  и  нарко-
тиками,  разминирование,  сокращение  бедности, 
здравоохранение  и  медицина,  защита  окружаю-
щей среды, водные ресурсы, энергетика, торгов-
ля, инвестиции, транспорт. 
1  июня  2006  г.  министр  иностранных  дел 
Японии  Т.  Асо  выступил  в  национальном  пресс-
клубе  с  докладом  «Центральная  Азия  как  кори-
дор  мира  и  стабильности».  В  нем  были  обозна-
чены  три  направления,  которые  будут  опреде-
лять  в  дальнейшем  центральноазиатскую  поли-
тику  Токио:  подход  к  Центральной  Азии  с  точки 
зрения  долгосрочной  перспективы;  поддержка 
«открытого 
регионального 
сотрудничества»; 
выстраивание партнерства на основе общих уни-
версальных ценностей. 
5  июня  2006  г.  в  Токио  состоялась  вторая 
встреча  в  рамках  ДЦАЯ.  На  встрече  в  Токио 
была  подчеркнута  необходимость  наращивания 
регионального  взаимодействия  в  сфере  борьбы 
с  терроризмом  и  наркотиками.  В  этой  связи  был 
сделан  акцент  на  необходимости  предпринять 
совместные  усилия  по  укреплению  националь-
ных  систем  пограничного  контроля  в  Централь-
ной  Азии.  В  случае  поступления  соответствую-
щих  обращений  от центральноазиатских  партне-
ров  по  ДЦАЯ,  Япония  будет  готова  изучить  воз-
можность оказанияим содействия в виде предос-
тавления технических средств и оборудования, а 
также  организации  стажировок  для  сотрудников 
пограничных  и  таможенных  служб.  При  этом  в 
фокусе  особого  внимания  оказалась  таджикско-
афганская граница. 
Были  обсуждены  проблемы  сотрудничест-
ва  в  прокладке  транспортных  коридоров  из 
Центральной  Азии  в  южном  направлении.  Япон-
ский  министр  иностранных  дел  Т.  Асо  предло-
жил, в частности, построить нефте- и газопрово-
ды,  которые  проходили  бы  через  Афганистан  к 
портам Пакистана и Индии на побережье Индий-
ского  океана,  откуда  центральноазиатские  угле-
водороды могли бы доставляться в Японию. 
В  области  торговли  и  инвестиций  ста-
вилась  задача  сотрудничать  в  создании  общего 
центральноазиатского  рынка,  в  том  числе  путем 
стандартизации  и  упрощения  таможенных  про-
цедур. Состоялся обмен мнениями относительно 
налаживания  взаимодействия  в  сфере  водо-
пользования  и  производства  электроэнергии  в 
регионе. 
Закрепить  результаты  второго  раунда 
ДЦАЯ  были призваны  визиты  премьер-министра 
Японии Дз. Коидзуми в Казахстан и Узбекистан в 
августе  2006  г.  Впервые  регион  посетил 
японский  руководитель  столь  высокого  ранга. 
Как  представляется,  выбор  в  пользу  Казахстана 
и  Узбекистана,  былвполне  осознанным,  так  как 
именно  с  этимигосударствами  Японию  связыва-
ли к тому времени наиболее тесные и продвину-
тые отношения.  
В  целом  встреча  явилась  успешной  с  эко-
номической  точки  зрения.  С  Казахстаном  был 
подписан  меморандум  о  намерениях продвигать 
взаимодействие  в  области  использования  ядер-
ной  энергии.  В  Узбекистане  обсуждались      пер-
спективы      поставок      узбекского      уранового   
сырья    дляяпонских  атомных  электростанций,  а 
также разработки нефтяных и газовых месторож-
дений  республики  при  участии  японского  капи-
тала [5].  
На  сегодняшний  день  отмечена  высокая 
активность  Японии  в  центральноазиатском  ре-
гионе.  Был  запущен  механизм  ДЦАЯ,  налажи-
ваются  политические  контакты,  расширяются 
экономические связи. 
Таким  образом,  говоря  о  современной 
геополитике  центральноазиатского  региона,  се-
годня  в  процессе  интеграции  Центральной  Азии 
в  мировую  систему  присутствует позитивная  ди-
намика:  страны  региона  окрепли  политически, 
положительные  сдвиги  происходят  в  их  эконо-
мике,  расширяются  их  международные  связи. 
Они входят в состав таких набирающих силу ре-
гиональных  объединений,  как  ЕврАзЭС,  ОДКБ  и 
ШОС.  К  их  мнению  прислушиваются  в  ООН  и  в 
ОИС.  Данная  объективная  реальность  может 
служить точкой отсчета при определении роли и 
места  центральноазиатских  государств  в  систе-
ме современных международных отношений. 
 
Литература: 
1.  Чуфрин,  Г.И.  Россия  в  Центральной 
Азии.-  Алматы:  КИСИ  при  Президенте  РК,  2010. 
– 269 с. 
2.Лаумулин,  М.Т.  Центральная  Азия  в 
зарубежной политологии и мировой геополитике. 
Т.II:  Внешняя  политика  и  стратегия  США  на 
современном  этапе  и  Центральная  Азия.  - 
Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2006. - 348с. 
3. Юн, С.М. Политика Европейского Союза 
в  Центральной  Азии:  от  «открытия»  региона  к 
«стратегии нового партнерства» (1992-2008 гг.). - 
Томск, 2009. – 266 с.  
4.Сыроежкин,  К.Л  Китай  в  Центральной 
Азии:  интересы,  позиции,  стратегии  и  взаимо-
отношения  на  современном  этапе.  -  Алматы, 
2009. – 299 с. 
5.  Николаев,  С.А.  Центральноазиатский 
вектор  внешней  политики  Японии.  ДипломАти-
ческая служба. - 2009. - №6. С. 15-20. 
 
 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАРЫ 
 
40
Түйін 
Қазіргі  заманда  халықаралық  қатынастар  жүйесінде  Орталықтық  азиаттық  аумақ    рөлі 
көкейтесті.  Мақалада  аймақ  елдердің  жетекші  елдермен  саяси  қарым  -  қатынастарының 
нәтижелері талдалады. 
Resume 
In modern times the role of the Central Asian region is updated in the system of international relations. 
The article analyzes the results of the political relations of the region with the leading countries of the world. 
 
ӘОЖ 811.512 122 
 
ҚАЗАҚТЫҢ МИФТІК ТАНЫМЫНДАҒЫ «ӘЙЕЛ» КОНЦЕПТІСІНІҢ КӨРІНІСІ 
 
Әбсадықов А.А. – ф.ғ.д., Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры 
Есетаева  А.М.  -  А.Байтұрсынов  атындағы  Қостанай  мемлекеттік  университетінің 
магистранты 
 
Мазмұндама 
Осы мақала қазақ мифологиясындағы «әйел» концептісін қарастырады. 
Негізгі ұғымдар: әйел, концепт, мифология,қазақ әйелі, қазақ мифологиясы. 
 
Адамзат  мәдениетінің  бастау  тегі  мифоло-
гиялық  таным-түсініктерден  нәр  алады.  Адамзат 
баласының  нәсілі  мен  тегіне  қарамастан  мифтік 
ойлау мен сана ортақ құбылыс болып саналады. 
Мифологиялық  дүниетанымда    «әйел»,  «еркек» 
категориялары  ықылым  заманнан  бастап  шын-
дықты  игерудің  әу  бастағы  деңгейі  ретінде  қа-
лыптасты. 
Энциклопедиялық 
анықтамаларда 
мифке  мынадай  сипаттама  берілген:  «Мифоло-
гия,  миф,  –  ойдан  шығарылған  қиял  емес,  ол  – 
өткен  заманның  адамының  шындығын  бойына 
сақтап  қалған  ата-баба  сарқыты.  Ол  өткенді  са-
налы  бұрмалаудың,  жалғандықтың  есерткіші 
емес, бірнеше мәрте бүктетіліп, оралып, ақиқаты 
мен  қасиеті  қатар  өрілген,  еріксіз  шатасудың  то-
занының  арасында  байқалмай  қалған  ақиқаттың 
өрім қамшысы» [1, 12 б.]. Сонымен қатар  «мұнда 
поэзия  мен  алғашқы  білімнің,  дін  мен  әдептің, 
өнер мен өмірлік тәжірибенің ерекше бірлігі орын 
алады »[2, 32б.].  
Қазақ  мифологиясының  арғы  тегіндегі  ор-
тақ қазан – көне түркілік дүниетаным екені мәлім. 
Сондықтан  қазақ  мифтік  әңгімелері,  ертегі,  жыр-
аңыздарындағы «әйел»  концептісінің қалыпта-
суын сол түркілік кезеңнен бастап суыртпақтауға 
тура келеді.  
Әйел-құдай  жасампаздығы.  Көне  түркілік 
мифологияда  әйел  -  дуалистік  дүниетанымның 
бір  бастау  көзі.  Ертедегі  түріктер  дінінің  негізі 
Көкке  (Тәңір)  және  Жер-Суға  (Йер-  Суб)  сиыну 
болған.  Түркі  руникалық  жазбаларындағы  мына 
бір жолдарға назар аударайық: «Биікте көк тәңірі, 
төменде қара жер жаралғанда, екеуінің ортасын-
да адам баласы жаратылғын. Адам баласы үстін-
де  ата  тегім  Бумын  қаған,  Естеми  қаған  отыр-
ған».  
Бұл мифтік танымда адам баласын жарату-
шы  көк  пен  жер.  Ежелгі  түріктерде  құдірет  деп 
есептелген бұл қос күштің негізгісі Көк болды. Қа-
ғандар  нақ  осы  Көктің  еркімен  билік  құрып,  олар 
«Көк  тектестер  және  Көкте  туғандар»  деп  атал-
ды.  Ал  оның  жасампаздық  қызметіндегі  жұбы  – 
жер.  Кейбір  түркі  халықтарының  мифтерінде 
жердің  иесі  әйел  құдай  -  Ұмай”  [3,  3б.]  екенін  ес-
керсек,  жер  бейнесінде  «Құдай-Ананың»  кейіпін 
танимыз.  Байқап  отырғанмыздай,      Құдай-Ана-
ның  қызметі  жаратушының  қызметімен  үндес, 
яғни  оның  негізгі  қызметі  –  жасампаздық.    Бірін-
шіден,  бүкіл  ғаламды  жасаушыға  серік,  екінші-
ден, кейінірек, жаратушы Көк тәңірісінің жұбы ре-
тінде ретінде адам баласын тудырушы. 
Жасампаздық  қызметте  көк  тәңірісінен 
кейін  тұрған  әйел  тәңірісі  Ұмай  -  от  басы  мен 
бала-шағаны  қорғаушысы.  Сондықтан  Орхон-
Енисей  жазба  ескерткішіндегі  атақты  қолбасшы 
Күлтегіннің  батырлық  есім  алғанын:  «Он  яшда 
Умай  тег  өгім  қатун  құтына  інім  Күлтегін  ер  ат 
болты»  (Он  жаста  інім,  Ұмай  қатын  құты  қолдап, 
Күлтегін ер есімін алды) [4, 53б.] деп жырлайтын 
жыр  жолдары  Ұмай  ананың  –  отбасы  қорғаушы-
сы, ұйытқысы екенін білдіреді.  
Күлтегін  сөзінің  этимологиясы  «отбасының 
иесі»  (күл-отбасы,  ошақ+тегін  –  ұл,  мұрагер)  де-
генге саятынын [5, 43б.] және оның кіші ұл (кенже 
ұл)  екенін  ескерсек,  оның  батырлық  есімі  әйел 
құдайына қатысты көне мифтік түсініктен нәр ал-
ғанын  байқатады.    Қазақтарда  бүгінгі  күнге  дейін 
отбасына ие болатын ұл кенже бала болып сана-
лады.  Сонымен  қатар  қазақ  халқының  ғұрпында 
үйге түскен жаңа келіннің бетіне май жағу сақтал-
ған. Мұның бәрі  Ұмай құдайға табынуының көрі-
нісі деп санауға болады.  
Көне  түркілердің  мифтік  түсінігінде  әйел 
жаратуышы  көк  тәңірінің    жұбы  болса,  мемлекет 
ісінде  әйел  -  ел  басқарған  қағанға  серік  тұлға. 
Бұл  сенімнің  көрінісін  сол  руникалық  жазбалар-
дан таба аламыз. Бұл орайда Білге қаған руника-
лық  жазбасы  былай  дейді:  «Көк  өз  биігінен  (көк 
жүзінен) менің әкем Илтериш-қағанға және менің 
анам  Илбілге-қатынға  жөн  сілтей  отырып, 
оларды  (халықтан)  жоғары  қойды,  менің  өзімді 
түрік  халқының  аты  мен  даңқы  жойылып  кетпеу 

ГУМАНИТАРНЫЕ И СОЦИАЛЬНЫЕ НАУКИ
 
 
41
үшін  қаған  етіп  отырғызған  (қағандарға)  мемле-
кетті сыйлаушы Көк деп ойлау керек».  
Көк  тәңірінің  Елбілге  (Илбілге)  қатынға  ел 
басқаруда ер адаммен қатар (Елтеріш қағанмен) 
«жөн  сілтеуі»  әйел  адамдардың  мемлекет  ісіне 
араласуына  «жол  ашып»  отырған.  Бұған  тарих-
тан көптеген мысалдар бар. Қазақ тарихынан ба-
ласы  Уәли  өлгеннен  кейін  ел  басқаруға  аралас-
қан,  Ш.Уәлихановтың  әжесі  Айғанымды  атауға 
болады. 
Ұмай  ананы  отбасының  жебеушісі  ретінде 
тану танымы адам ғұмырының отбасылық дәстү-
рінің  өне  бойында  тұрақты  сақталады.  Адам  ба-
ласының  дүниеге  келуі  мен  өмірінің  соңына 
дейінгі  аралығындағы  атқарылатын  ғұрыптың 
ішінде  әйел  баласы  араласпайтын  тұсы  жоқтың 
қасы.  Тіптен,  кейбір  ғұрыптар,  айталық,  бала  дү-
ниеге  келгенде  атқарылатын  «шілдехана  күзе-
ту»,  «бесікке  салу»,  «тұсаукесер»,  кісі  дүниеден 
өткенде  айтылатын  «жоқтау»  бірыңғай  әйелдер-
дің қатысуымен өткізіледі. 
Шілдехана күзету  –  отбасына  жаңа  нәрес-
те  қосылған  үйде  әйелдер  шырақ  жағып,  түнде  
ұйықтамай күзет құруы. Шілдехана – екі түбірден 
біріккен  сөз:  шілде  парсының  «шілдә»  сөзінен, 
яғни қырық деген мағынаны берсе, хана «бөлме, 
жай»  дегенді  білдіреді.  Екінші  сөзбен  айтқанда, 
нәрестені үйдің бір бөлігінде қырық күн бөлек ұс-
тау.  Мұндағы  наным  –  қырық  күнге  шейін  тәңірі 
баланы  бұл дүниеге  толық  бермейді.  Оның  ықы-
ласын алу үшін оны тойындырып, оған жалынып, 
жалбарынып, жағыну қажет. Осыған байланысты 
тілімізде  «Отыз  күн  ойын,  қырық  күн  тойын»  тір-
кесінің «қырыққа» қатысты сыңары қалыптасқан. 
Бесікке  салу  –  ағаштан  жасалған  арнайы 
үйшік  сынды  жабдық. Ол  кеңістікті шартты  түрде 
үшке бөліп тұрады. Бұл көне мифологиядағы дү-
ниені  тұтас,  бөлінбес  космос  деп  қабылдап,  оны 
жоғары,  орта,  төменгі  дүние  деп  үшке  бөлген, 
бұл  үш  бөлікті  «өмір  ағашы»  жалғастырып  тұра-
ды  деген    түсініктің  сенімі.  Үш  тағандық  космос 
моделі  қазақ  арасында  кешегі  күнге  дейін  сақта-
лып  жетті.  Мәселен,  ХІХ  ғасырда  Ш.Уәлиханов 
жазып  алған  «Өлі  мен  тірінің  достығы»  атты  қа-
зақ ертегісінде:«Аспанда да адамдар өмір сүреді. 
Олар белдікті тамағына тағынады, жерде, ортада 
өмір сүретіндер біздер белімізді буынамыз, өзде-
рінің  біздегідей  күн  мен  айы,  жұлдызы  бар  жер 
астындағылар  белдікті  аяқтарына  байлайды»,  - 
деген жолдар бар. 
Осы  үштағандық  космосты  жалғастырып 
тұрған  «өмір  ағашының»  бөлігі  –  бесік.  Баланы 
бесікке  бөлеу,  яғни  өмір  ағашына  таңу  арқылы 
оны  үштағандық  космостың  бөлшегі  ретінде  та-
нып,  баланы  түрлі  қаскөй  күштерден  қорғауды 
мақсат еткен. Бесікке бөленген баланы жыр құді-
ретімен-магиялық  сөздермен  желеп-жебеп  оты-
руды да көзделген. 
Тұсаукесер  -  бала  бір  жасқа  толар-тол-
мас  шағында  өз  бетімен  тұрып,  талыпынып 
жүруге  ұмтылады.  Сол  кезде  әйел  атаулысының 
қатысуымен  ырымдалатын  рәсім  –  тұсаукесер 
ғұрпы. Жиналған жұрттың ішінен қасиеті мол кісі, 
әдетте  ол  жасы  үлкен  кемпір  ала  жіп  есіп,  «күр-
меуіңді шешейін,  тұсауыңды  кесейін»  деген  жол-
дар  кездесетін  жырды  айтып,  баланың  тұсауын 
кеседі. Мұндағы сенім жас нәрестенің аяғын тыл-
сым күш иелері буып, жібермей тұр. Оған қасиет-
ті кісі көмектесуі қажет. Ала жіп – ақ пен қара тү-
сіндегі  жақсылықпен  жамандықтың  немесе  тыл-
сым  күштердің  адамға  жағы мен  қасы бейнелен-
ген символ. 
Аталмыш  ғұрып  үстінде  айтылатын  жыр-
да  тұрақты  түрде  қайталанып  отыратын  «Қаз, 
қаз,  қаз  балам//  Қадамыңа  мәз  болам»  деген 
жолдар бар. Ақ тілекке оранған жыр жолдарында 
өз  бетімен  жүруге  талпынған  сәбидің  талабына 
қуану  сезімі  «қаз»  етістігімен  берілген.  Бұл  кез-
дейсоқ қалыптасқан тұрақты жыр жолдары емес. 
Зерттеушілердің  пайымынша,  «қаз»  етістігінің 
көне  мағынасы  «еркін  өмір  сүру,  өз  бетімен  күн 
көру» дегенді білдіреді[6, 159-165 б.]. 
Бұл  дүниеге  тылсым  күштердің  қолдауы-
мен келіп, алғашқы қадамын тәй-тәй басқан сәби 
халық танымында «енді ол бөтен дүниеден бергі 
дүниеге  (бұл  дүниеге)  өтті»  деген  қуанышты  біл-
діреді. Екінші сөзбен айтсақ, 1 жасқа толған бала 
бұл дүниеге толық өтті деп есептеліп, адам сана-
тына  қосылады.  Еркін,  азат  адамға  айналып, 
оған ат беріліп, айдар тағылады. Отбасының мү-
шесіне  айналады.  Бұл  ғұрыптардың  барлығы 
Ұмай-ананың, яғни әйелдердің қатысуымен атқа-
рылады.  
Әйелдің  адамды  жаратушы  ретіндегі 
серіктік  сипаты  адамның  өз  отбасынан  басқа  от-
басына  (мысалы,  келін,  күйеу)  барған  кезеңінде 
де  сақталып  отырады.  Мысалы,  қайын  ене, 
қайын сіңілі, қайын бике т.б. 
Қайын  ене  -  әйелге  күйеуінің  шешесі, 
күйеуге әйелінің шешесі. Ол – күйеу  мен келіннің 
екінші  анасы.  Келін  қайын  ененің  топырағынан 
жаралады. 
Қайын  сіңлі  –  жеңгелер  үшін  күйеуінен 
жасы кіші қыз қайын сіңлі болып табылады. 
Қайын  бике  –  күйеудің  әйелінің  апалары. 
Ола  да  күйеу  баламен  әзілдесіп  отырады.  Алай-
да  ол балдыздардай  емес,  көбінесе  әдеп  сақтап 
отырады. 
Әйел  әдептері.  Жас  келіндер  қара  шаңы-
рақтың  немесе  ақсақалы  бар  үйдің  төріне  шық-
пайды. Жүкті әйелге күлу - әдепсіздік. Аса бір ты-
ғыз  шаруасы  болмаса  әйелдер  отырған  жерге 
ерлер, еркектер отырған жерге әйелдер кірмейді. 
Бұрынғы  кезде  жас  келіншектер  таңертең  ерте 
тұрып,  ауылдағы  үлкен  үйлердің  түндігін  ашқан. 
Қазақ  дәстүрінде  туыстығы  ер  мен  әйел  оңаша 
отырмайды.  Келіндер  қайын  жұртының  үлкен 
адамдарына  иіліп  сәлем  береді.  Келіндер  үлкен 
кісілерден  қайтқан  табаққа  сәлем  жасаған.  Қазақ 
әйелдері  еркектер  отырған  жаққа  көз  салмайды. 
Әйелдер  жолаушының,  еркектің  алдын  кесіп  өт-
пейді.  Қазақ  әйелдері  кісіге  қарсы  қарап  отыр-
май,  бір  қырындап  отырған.  Қазақ  әйелдері 
күйеуінің атын атамаған және оның айтқандарын 

жүктеу/скачать 6,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: