Алматы мектегь 1989

Р* С ЬІ З Д Ь І Қ ОВ А* Б. Ш Л Л А Б А Е В
КӨРКЕМ ТЕКСТІ 
ЛИҺГВИСТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
АЛМАТЫ «МЕКТЕГЬ 1989

Б Б Қ 74.261.4
С 94
вели
н с т - к т у т
ЯИЬЛИСИГРУ 4 I
С ы з д ы қ о в а Р., Ш а л а б а е в Б.
С 94 
Қ ө р к о м т е кст і л и н г в и с т и к а л ы қ т а л д а у . — А л м а т ы , Ме к -
теп, — 1989. — 128 бет.
І 5 В К ’ 5-625-00484-6
Филология гылымының докторы, Қ а з а қ ССР Ғылым академиясының 
корресиондент-мүшесі Раб иға 
С
ы з д ы қ о е э
мен филология ғылымыныц 
кандидаты, доцент Бердібай Ш алаб аевты ң бүл 'о қ у құралында қ азак 
филологиясындагы 
тыц 
тақыры птардың бірі — көркем тексті 
тілдік 
тал д ау д ы ң өзіндік ерекшеліктері, міндеттері мен принциптері сез етіледі. 
Лл қ алган тақ ырыптар әр алуан көркем текстерді тілдік талдлудыц үл- 
гілерінсн тұрады.
Кітап ж оғары оқу орындары филология факультеттерінің оқытушы 
лары мси студенттеріне және мектеп мұғалімдсріне арпалган.
г 4003010000—043 
40-1(05)—89
226—89
Б Б К 74.261.4
І З В Ы 5- 625-00484-6
( О «Мектеп» баспасы, 1989 ж

А Л Ғ Ы С Ө З
А л д а р ы ң ы з д а ғ ы к і т а п — п е д а г о г и - к а л ы қ і и н с т и т у т т а р д ы ң ф и ­
л о л о г и я ф а к у л ь т е т т е р ш д е ж ү р г і з і л е
>бастаған « К ө р к е м төксті 
л и н г в и с т и к а л ы қ т а л д а у » к у р с ы б о й ы н ш а о қ у қ ұ р а л ы . Б о л а ш а қ
ә де б и е т ші , т і лш і ұ с т а з ғ а өт е қ а ж е т т і бі лі к , д а ғ д ы л а р д ы қ а л ы п -
т а с т ы р у ғ а к ө м е к т е с е т і н б ұл к у рс ж о ғ а р ы мөктептін, о қ у ж о с п а -
р ы н а 1983 ж ы л ы еніп, а л ғ а ш қ ы п р о г р а м м н ы 1986 ж ы л ы ш ы қ -
ты. О қ у қ ұ р а л ы о с ы п р о г р а м м а ғ а с ә йк е с ж ' а с а л д ы .
Қ ө р к е м т е кс т і л и н г в и с т и к а л ы қ т а л д а у д ы , бір ж а ғ ы н а н , к а з а қ
ф н л о л о г и я с ы ғ ы л ы м ы н ы ң к ө н е а р н а л а р ы н ы ң бірі р е т і н д е а л ы п
қ а р а у ғ а д а , е к і н ш і ж а ғ ы н а н , о н ы м ү л д о м ж а ц а пән д е п с а н а у ғ а
д а б о л а д ы . А л ғ а ш қ ы т ұ р ғ ы д а т үсгнуге негіз б о л а т ы н ж а й : көр- 
кем ш ы ғ а р м а т і лі н 
з е р т т е у — қ а з а қ ф и л о л о г н я с ы н д а
ә р і д е н 
ж а л ғ а с ы ү з і л м е й к е л е ж а т қ а н і рг ел і с а л а . О л і л і м н і ң і р г е т а с ы
Қ. Ж ү б а н о в , С. А м а н ж о л о в , М. Әу е з о в , Қ. Ж ұ м а л и е в . М. Б а л а -
қ а е в с и я қ т ы а ғ а б у ын ғ а л ы м д а р ы м ы з д ы ң е ң б е к т е р і н д е қ а л а н д ы .
С о д а н б ері к ө р к е м ш ы ғ а р м а т і лі н і ң әр т ү р л і м ә с е л е л е р і н е а р н а -
л ы п
0
' н д а ғ а н д и с с е р т а ц и я л а р қ о р ғ а л д ы , кө п т е г е н м о н о г р а ф и я -
л ы к е ң б е к т е р мен м а қ а л а л а р ж а р ы қ ке р д і . С о н д ы қ т а н көркеім 
ш ы ғ а р м а тілі н з е р т т е у б ү г і н д е ғ ы л ы м д а о р н ы қ т ы м ә с е л е б о л ы п
т а н ы л а д ы ж ә н е ол з е р т т е у л е р « Қ ө р к е м т е кст і л и н г в и с т и к а л ы қ
т а л д а у д ы ң » т е о р и я л ы қ б а з а с ы н қ ү р а й д ы .
Е ’кі нші ж а ғ ы н а н , к ө р к е м
т е кс т і л и н г в и с т и к а л ы қ
т а л д а у —
ө з і п д і к талідау п р и н ц и п т е р і мен м е т о д т а р ы б а р , с о н д ы қ т а п өзіп- 
д і к е р е к ш е л і г і б а р о қ у пәні. 
Әрине, ол к ө р к е м ш ы ғ а р м а ті лі п 
з е р т т е у с а л а с ы н д а ғ ы ж и н а қ т а л ғ а н іліім-тәжіриібеге н е г і з д е л е д і ,
с оны б а с ш ы л ы қ қ а а л а о т ы р ы п , с т у д е н т т е р г е ө з і н д і к т а л д а у д ы ң
п р а к т и к а с ы н ү йр е т е д і , к ө р к е м т е к с п е н ж ү м ы с і с т е у д і ң п р и н ц и п -
тері мен ә ді с - т ә с і л д е р і т у р а л ы ұ ғ ы м - т ү с і н і к т е р қ а л ь ш т а с т ы р а д ы .
О қ у қ ұ р а л ы н д а к ө р к е м т е к с т і л и н г в и с т и к а л ы қ т а л д а у д ы ц
т е о р ия с ы мен п р а к т и ж а с ы сөз б о л а д ы . А л ғ а ш қ ы т а қ ы р ыг і көр- 
кем тексті т і л д і к т а лд а у д ы и , т е о р и я л ы қ м ә с е л е л е р і п е арпа лыг і ,
3

о н д а т а л д а у пр-инцшітері мен ә ді с - т ә с і лд е р і , м і н д е г т е р і т у р а л ь і
т ү с і н ж б ер і ле д і . О с ы к у р с т ы өт у д е п а й д а л а н ы л а т ы н ә д е б и е т т е р -
д і ң т і з і мі д е с о д а н соң кө р с е т і л г ен . Ал, қ а л ғ а н т а қ ы р ь ш т а р әр 
а л у а н к ө р к е м т е к с т е р д і т і л д і к т а л д а у д ы ң ү л г і л е р і н е н т ұ р а д ы .
О қ у қ ұ р а л ы н д а т е к с т е р д і т а л д а у д ы ц с х е м а л а р ы б і р д е й емес, 
т ү р л і қ ұ р ы л ы м д а б о л ы п ке лг е н. Б ұ л м ы н а д а й ж а й л а р ғ а б а й л а -
ныст ы: б і р і н ш і д е н, қ а н д а й
тексті қ а л а й т а л д а у з е р т т е у ш і н і ң
а л д ы н а қ о й ғ а н м а қ с а т - м і н д е т т е р і н е н т у ы н д а й д ы , е кі н ш і д е н, әр 
т е к с т і ң ө з і н д і к е р е к ш е л і к т е р і е с к е рі ле ді . О қ у қ ұ р а л ы а в т о р л а р ы
е з а л д а р ы н а т а л д а у д ы ң әр т ү р л і ү л г і - в а р и а н т т а р ы н к ө р с е т у
м ақ с а т ь г н д а қ о й ғ а н ы н а й т п а с қ а б о л м а й д ы . Т а ғ ы бір е с к е р е р
ж а й : кейбі р т е к с т е р ж е н і н д е т а л д а у д ы ң д а й ы н ү л г і л е р і ү с ы н ы л -
са, к е й б і р е у л е р і н с т у д е н т т е р д і ң өз б ет і ме н не о қ у ш ы л а р ы н ы ң
көмегіамен әрі қ а р а й т е р е ң д е й т а л д а у ж а ғ ы кө з де л і п, ж е ц і л д е у
т ү р л е р і б ері л д і .
Т е кс т і т а л д а у д ы ң а с п е к т і л е р і , т ү р л е р і мен ә д і с т е р і д е а р а -
л а с , к о м п л е к с т і т ү р д е жүрг і з і л і г і о т ы р у ы мүмк і н . О л а р ж е к е - 
ж е к е қ о л д а н ы л м а й , б і рі н- бі рі
т о л ы қ т ы р ы п , бірі не-бі рі кірігіп 
о т ы р а д ы .
К ө р к е м текст і т а л д а у ү ш і н 
с т у де н т т е р қ а з а қ ә де б и ті лі ні ң 
ж у й е с і н ж е т і к білуі ш а р т . Қ ' а з а қ ә де би тілгнің қ а з і р г і норіма- 
л ы қ қ ү р ы л ы с ы н , т а р и х ы н , б о л а ш а қ да>му т е н д е н ц и я л а р ы н біл- 
ме й і н ш е , к е р к е м ш ы ғ а р м а ті лі н т е р е ң т а л д а у м ү м к і н емес.
Л и н г в п с т и к а л ы қ т а л д а у ғ а о б ъ е к т і б о л ғ а н т е кс т ер, негізінен, 
м е к т е п п р о г р а м м а с ы н а енген ш ы ғ а р м а л а р д а н қ ү р а л д ы . О л а р -
д ы ң і ш і н д е к ө л е м і ш а ғ ы н т ү р л е р і де, к е с е к т у ы н д ы л а р д а н үзін- 
д і л е р д е б ар. Әрине, т е кс т і ң к е л е м і ш а ғ ы н б о л ғ а н ы т а л д а у д ы
ж е ң і л д е т е д і . С о и д ы қ т а н т өменг і к л а с т а р д ы ң про г р ^ а мма л а р ын а
енген ш а ғ ы н әңг і ме, ө л е ң д е р бұл т а л а п қ а сай келеді. Ал ж о ғ а -
р ы к л а с т а р д а өт і л е т і н к е л е м д і ш ы ғ а р м а л а р д ы т а қ ы р ы б ы н а к а ­
р а й б і р н е ш е б е л ж т е р г е б әл і п а л ы п т а л д а у ғ а б о л а д ы . С о ны ң
ө з і н д е о н д а й т а л д а у д ы ң а л ғ ы ш а р г ы — о қ у ш ы н ы ң т ұ т а с ш ы ғ а р -
ма м а з м ұ н ы м е н а л д ы н а л а т а и ы с б о луы. О қ у ш ы ж а з у ш ы н ы ң
ө з г е ш ы ғ а р м а л а р ы м е н , ж а л п ы сол д ә у і р д і ң б а с қ а д а көрнект і
т у ы н д ы л а р ы м е н т а н ы с б-олса тіпті ж а қ с ы .
Ш ы ғ а р ; м а т ексі н т а л д а у м ү ғ а л і м н і ң а л д ы н а қ о йғ а н м а қс а т -
мі н д е т т е р і н е , о қ у ш ы л а р д ы ң б і лі м д ең г е й і н і ң д әр е же с і н е , ш ы ғ а р -
м а н ы ң ә з і н д і к е р е к ш е л ж т е р і н е б а й л а н ы с т ы ж ү р г і з і л е ді .
Ө л е ң т е к с т е р і н е Қ а з а қ С С Р Ғ ы л ы м а к а д е м и я с ы н ы н коррес- 
п о н де нт - м ү ш е с і , ф и л о л о г и я ғ ы л ы м ы н ы ң д о к т о р ы Р. С ы з д ы қ о в а ,
п р о з а
т е к с т е р і н е ф и л о л о г и я ғ ы л ы м ы н ы ң к а н д и д а т ы ,
д о ц е нт
Б. Ш а л а б а е в т а л д а у ж а с а д ы .
4