Биотехнология

лық  беретін  нуклеотидтер  жиілігі  алынды.  Полимеразалы  тізбек 
реакция (ПТР) арқылы ДНҚ фрагментін (сиквенс) 
іп чііго
 
синтез- 
деуге және оны  химиялық таза зат ретінде  алуға болады.  Синтез 
үшін ДНҚ-ның қысқа синтетикалық бөліктері қолданады, оларды 
праймер
 
деп  атайды.  ПТР-ға  қажетті  қосылыстар:  а)  2  праймер 
(шамамен  20  нуклеотидтен  түратын  РНҚ  немесе  ДНҚ);  б)  100 —
 
35000  п.н.  түратын  ДНҚ;  в)  жоғары  температураға  төзімді 
Та& 
ДНҚ-полимераза (95°  жоғары жағдайда белсінділігін  жоғалтпай- 
тын 
ТЪегтиз адиаіісиз
 
бактериядан алынған фермент); г) 4 дезок- 
сирибонуклеотид (сШТР), полимеразамен жүмыс жасау үшін және 
реакцияға  қажет  жағдайдағы  рН  реттеу  үшін  М§1+  иондары  бар 
буфер ерітіндісі. ПТР амплификация 3 қайталанбалы реакциялар- 
дан  түрады:
1
) Денатурация.
 
95° температурада ДНҚ қосымша қосылыста- 
рымен бірге түрады, бүл жағдайында қостізбекті ДНҚ молекула- 
сы  денатурацияға үшырайды;
2) 
Ренатурация.
 
Қосылыстың  температурасы  жаймен  55°-қа 
түсе бастайды, мүнда праймерлер ДНҚ-ның комплементарлы тізбе- 
гімен жүптасады;
3)
 
Синтез  (элонгация).
 
Температура 75°-қа дейін  жоғарылай- 
ды, бүл 
Та%
 
ДНҚ- полимеразаға синтез бастауда ең қолайлы жағ-
дай  (
12-сурет
).
Геномның  физикалық  карталары  бір-бірінен  тәртіп  бойынша 
орналасқан векторлы молекулаларда клондалынған ДНҚ фрагмент- 
терінен жүбымен беріледі. Қазіргі уақытга гендік терапияда олиго- 
нуклеотидтерді  қолдану  арқылы  дәрілік  препараттар  дайындай- 
ды, олар геннің экспрессиясын тежейді. Гендік терапияда ауытқы 
гендерді  бөліп  алып,  олардың орнына жасанды  жағдайында син- 
тезделген  гендерді  орналыстырады,  нәтижесінде,  түқым  қуалай-
тын  аурулар  емделеді.
Жасуиіалық инженерия
 — жасушаларды өсіру, оларды будан- 
дастыру және қайта қүрастыру арқылы жасушаның мүлдем жаңа 
типін  жасау  әдісі.  Жасушапық  инженерияда  кең  қолданылатын 
бүл  сомалық  будандастыру. 
Сомалық  будандастыру
  деп  дене 
жасушаларының яғни сомалық жасушаларының қосылуын айтады. 
Ең алғаш рет будан  1960 жылы жануар жасушаларынан алынған, 
әдетте,  биология  мен  медицинаның  теориялық  мәселелерін  ше- 
шуге сомалық жасушаларды будандастыру пайдаланылды. Сома- 
лык будандастыруды 
өсімдіктің сомалық буданы
 
және 
жануарлар 
сомалық  буданы
 
деген  екі  бағытта  кең  қолданылады.  Сомалық
43

5  0 .3 '
1  цикл:
2  молеку ланыц 
пайда болуы
2 цикл:
4  молекула- 
лары ныв пайда 
болуы
3  цикл:
8 молекула- 
ларыныц пайда 
болуы
Геномды* ДНҚ
©ДНҚ-ң
денатуращисы:  жеке 
ДНҚ 
тізбектерінің 
□айда болуы
Нысана
Сиквенс
3+
3
©  Праймерлер 
көмегімен ДНҚ 
тізбекті 
үзарту
I
I
3
Праймерлер
У '
Ө  ДНҚ- по лммс раза 
өсерімен 
э р
праймерге 
нуклеотидтерді  косу
/ Ш і
I
и
12-сурет.
 
Полимеразалы тізбек 
реакция 
(ПТР) 
жэне амплификатор 
ПТР амплификация реакцияларыи 
қамтамасыз 
ететін жабдык
(Оепошез.  Сагіапсі 
Зсіепсе, 
2007)
44

буданның жыныстық буданға қарағанда артықшылығы көп.  Жы- 
ныстық  буданнан  алынған  ұрпақ  ата-анасының  қажет  емес  жа- 
рамсыз белгілерін  ала жүру мүмкін.  Онда бізге қажет бағалы бір 
ғана белгі болуы мүмкін емес. Осы себептен де жынысты жолмен 
будан ұрпақ алу генетикада шектелген. Тіпті біз көздеген қасиеті- 
мізбен қатарласып, зиянды белгінің де жарыққа шығу мүмкіншілі- 
гінде  жоққа  шығаруға  болмайды,  осындай  белгілердің  жарыққа 
шығуын жою үшін, қайта-қайта будандастыру керек. Ал бүл үшін 
уақытты зая кетіреді және қаражат жағынан шығынды артырады 
және жыныстық будан физиологиялық жағынан ғана жақын түр- 
лермен ғана шектеледі. Міне, сондықтан жыныстық будан биотех- 
нологияның даму қажетінің талабынан шыға алмайды, сол себеп- 
ті ғалымдар көп еңбек ету арқылы сомалық буданды ойлап тапты.
Сомалық будан нәтижесінде жыныстық процесс арқылы емес, 
басқа  жасушалардың  қосылу  нәтижесінде  будан  алынады.  Бүл 
будандастыру жыныстық  будандастырудағы  физиологиялық жа- 
қын  түрлермен  шектелмей,  түр  аралық  қана  емес  туыс  аралық, 
тіпті,  оданда  алшақ  түрлерді  будандастырады.
Жануарлар  биотехнологиясында  жасушалық  инженерияны 
моноклонды  антиденелерді  алу үшін  пайдаланады. 
Моноклонды 
антиденелер
 В-лимфоцитер мен ісік жасушаларды будандастыру- 
дың  нәтижесінде  гибридомадан  пайда  болған  өнім.  Медицинада 
зиянды, уытты заттарды табу үшін, қазіргі кезде әртүрлі патоген- 
ді мнкроорганизмдерді анықтау үшін моноклонды антиденелерді
қолданады.
Сомалық жасушаларды химиялык, яғни арнайы химияльщ зат-
тармен, әсіресе, фюзогендермен (мысалы, полиэтиленгликольмен) 
өндеп, және физикалық тәсілдер (мысалы, электро өрісімен өндеп) 
арқылы будандастьфады. Жасушалық инженерия әдістеріне про- 
топластарды,  сомалық  жасушаларды  қосып  будандастырудан 
басқа, жасушалардың жеке бөліктерінен оларды қайта қүрастыру 
(реконструкциялау) да жатады. Жасушаны 
қайта қүраст ыру
 (ре­
конструкция) — жасушаның  қүрамына  кіретін  ядроны,  цитоплаз- 
маны,  митохондрияларды,  хлоропластарды,  хромосомаларды  бір 
жасушадан басқа жасушаға көшіру негізінде мүлдем жаңа (химе-
ралық) жасушаны жасау.
Акуыздың инженерия және инженерлік этимология әдістері.
Ақуыз заттар тіршіліктің негізгі  көзі деп  қаралатындықтан,  орга­
низм  денесі  түтас  ақуыз  затгардың  жиынтығы  (протеом)  болып 
есептелінеді.  Осы  заттар  қазіргі  қоғамдағы  ең  көп  сүранысқа  ие
45

болған биотехнологияның ең басты зерттеу нысанысына айналды. 
Протеомика
  ғылымьшың  мақсаты  -   организмнің  геномындағы 
кодталған  барлық  ақуыздарды  және  олардың  бір-бірімен  байла- 
нысын  анықтау.  Протеомиканың  әдістемелік  базасы -  тірі  жүйе- 
дегі  ақуыздардың  биохимиялық  құрамы  туралы  ақпаратты  алу.
Ақуыз инженериясының негізгі мақсаты: табиғи ақуыздардың 
құрылымына өзгерістер енгізіп өндіріске керек олардьщ касиетте- 
рін  жақсарту  немесе  жаңа  қасиетерін  беру.  Ақуыз  инженериясы 
гендік инженерияның тәжірибелік әдістері мен тәсілдерін  пайда- 
ланып ақуыз молекуласының кеңістік құрылымының өзгеруін іске 
асырады.
Ақуыз  инженериясының  жетістіктері  әртүрлі  өнеркәсіптерде 
және медицинада қолданылады. Ақуыз инженериясының тәсілде- 
рін пайдаланып, табиғи ақуыздардың құрылымы мен қасиеттерін 
өзгертіп  биотехнологиялық үдерістердің талаптарына  сай  ақуыз- 
дар алынады.  Қазіргі таңда ғалымдар вирустар мен  ісіктердің да- 
муын қоздыратын, мутантты гендерімен байланысатын акуыздар- 
ды, мутантты гендерді зиянсыздандыратьш ақуыздарды, тиімділігі 
жоғары  екпелерді  жасайды.  Фармацевтикалық  препараттардың 
нысанасы  ретінде  қызмет  атқаратьш  жасуша  қабықшаларының 
рецептор-ақуыздарын  зертейді  де  дәрілер  әсерінің  механизмін 
анықтайды.  Ақуыз  инженерияны  ақуыздардың  сапасын  өзгерту 
үшін қолданады, нәтижесінде азық-түліктің бұзылмай сақталуын 
қамтамасыз етеді, яғни ақуыз инженериясының көмегімен тағам- 
дық азықтарды жақсартады.  Ақуыз  инженериясының пайдалана- 
тын  тағы  бір  саласы  — хнмиялық  және  биологиялық  зақымдауы 
үшін пайдапанатын заттар мен микроорганизмдерді бейтараптан- 
дыратын  ақуыздарды  қүру.
Организмде тіршілік үдерістерінің бірқалыпты жүруі фермент- 
тер  әсеріне  байланысты.  Ферменттік  реакцияларда  пайда  бола- 
тын  жайсыз  өзгерістер  әртүрлі  паталогияға,  дертті  өзгерістерге 
әкеліп  соғады.  Ферменттердің  белсенділігін  анықтау  арқылы  әр- 
түрлі  өзгерістерге  түжырым  жасап,  адамның,  жануардың  ауру 
жағдайын, диагностикасын бақылайды. Емханаларда кейбір ауру- 
ларды емдеуде пепсин, трипсин, химотрипсин сияқты протеолит- 
тік ферменттерді  пайдаланады.  Бір қатар  ферменттер тамақ және 
жеңіл  өнеркәсіптерде  қолданылады.  Ферменттерді  тоқыма,  фар­
мацевтика,  былғары,  медицина,  ауыл  шаруашылығы,  органика- 
лык  жүқа  синтезде  және  т.б.  өндірістердің  әртүрлі  салаларында 
биологиялық  катализаторлар  ретінде  пайдаланады.  Белгілі  фер-
46

менттердің каталитикалық орталықтарын ақуыз инженериясының 
көмегімен жақсарту нәтижесінде биохимиялық ферментативті үді- 
рістердің тиімділігі күшейеді. Ақуыз инженериясының көмегімен 
адам  қызметінің  нәтижесінде  табиғатқа  енген  бөтен  зиянды  зат- 
тарды  ыдырататын  жаңа  ферменттер  қүрылады.  Ақуыз  инжене- 
риясының міндеттері:
-   ферменттердің  ерекшілігі  мен  каталитикалық  сипаттамала- 
рын өзгерту. Соньщ ішінде реакцияның жылдамдығын жоғарлату, 
Михаэлис  константасын  төмендету,  рН  оптимумын  өзгерту,  те- 
жеу сайтын жою;
-  ақуыздардың қүрылымдық қасиеттерін өзгерту. Соның ішін- 
де, ферменттің температура мен органикалық еріткіштерге түрақ- 
тылығын арттыру, физикалық-химиялық қасиеттерді және ақуыз- 
дың молекулаішілік қүрьшысын өзгерту;
-  жаңа жүйелерді күру (химералы және мультифункционалды 
ақуыздарды,  ерекше домендерді  ақуыз  молекуласына енгізу)
-   фармакология  мен  медицинада  пайдалану  үшін  ақуыздар- 
дың емдеу қасиетінің тиімділігін жоғарлату.
Инженерлік энзимологияәдістщ
 негізінің бірі -  иммобилден- 
ген  ферменттерді  дайындау
.[Иммобилденген  ферменттер
  (лат. 
/ттой/7/5-жылжымайтын,  қозгалмайтын) -  табиғи  немесе синте- 
тикалық заттардың беткі қабатына бекіген немесе полимерлік гель- 
дер қүрамына енгізілген,  қозғалысы шектелген ферменттер.
Бекітілген  ферменттерді  қолдану  бүрыннан  белгілі,  мысалы, 
1916 жылы Дж. Нельсон мен Е. Гриффин көмірге адсобцияланган 
инвертаза озінің каталитикалық белсенділігін сақтайтынын көрсет- 
кең^Иммобилденген  ферменттердің  нативті  ферменттермен  са- 
лыстырғанда елеулі артықшылықтары бар. Мысалы, олар реакция- 
лык  ортадан  оңай  бөлінеді.  Бүл  реакцияны  кез  келген  уақытта 
тоқтатып, катализатормен ластанбаған өнімдерді алуға және фер­
мент  препаратын  бір  немесе  бірнеше рет  пайдалануға  мүмкіндік 
береді.  Иммобилденген  ферменттердің  технологиялары,  сондай- 
ақ,  биотехнологиялық  жүйелерді  үздіксіз  жүргізу,  катализдейтін 
реакцияның жылдамдығын реттеу агынның жылдамдығын өзгер- 
ту жо лымен, өнімді шыгару мүмкіншіл ігімен анықталады .Иммо­
билизация  әдістерімен  сәйкес  тасымалдаушыларын  іріктеп  алу, 
ферменттердің арнайылығын көрсететін рН көрсеткішіне, темпе- 
ратурага  тәуелділігін,  сондай-ақ  денатурация  әсерлерге  түрак- 
тьшыгы  сияқты  қасиеттерін  мақсатгы  түрде  өзгертуге  болады/'
Ферментті  арнайы  тасымалдаушы  (органикалық,  бейоргани-
47

калық,  синтетикалық) субстратен  байланыстырады.  Целлюлоза, 
декстран,  агароза  және  олардың  туындылары  сияқты  полисаха- 
ридтерді  тасымалдаушы  ретінде  кеңірек  пайдаланады.  Олардың 
ерекшеліктері:  әртүрлі  функционалды  топтарының  болуы,  жоға- 
ры деңгейдегі гидрофильділігі, қолайлығы болып саналады. Соны­
мен қатар қосыльіс-тасымалдаушылар -  каррагинан, альгин қыш- 
қылы  және  олардың  тұздары  альгинаттар  төмен  температурада 
қолайлы, белплі жағдайларда гель түзеді. Соңғы жылдардағы жүмы- 
старда  тасымалдаушы  ретінде  хитин  мен  хитозанның  пайдала- 
нып  жүргені  жарияланды.  Бұл  тасымалдаушыға  иммобилденген 
ферменттердің  белсенділігі  жоғары,  термотұрақты,  бактерияла- 
рға төзімді келеді.
Ферментгердің иммобилденуіне арналған синтетикалық поли­
мер  тасымалдаушылар  мына  заттардьщ:  стиролдардың  негізінде 
дивенилбензол  сияқты  тігуші  агентгер,  полиуретан  негізінде  по- 
лимерлер жасалады, ПААТ, поливинил спирті негізінде тігуші агент 
ретінде  глутар  альдегидін  пайдаланады.
Органикалық төмен молекулалы тасымалдаушылар -  бұл таби- 
ги липидтер немесе олардың синтетикалық аналогтары. Липидтік 
тасымалдаушылар әртүрлі беткейлерде моноқабат түрінде немесе 
сфера  пішінді  биқабат  (липосома)  түрінде  пайдаланады.
Органикалық  емес  тасымалдаушылар  -   силикагель,  саз-бал- 
шық,  керамика,  табиги  минералдар  және  олардың  оксидтері  не- 
гізіндегі  саңылаулы  және  саңылаусыз  матрицалар  болуы  мүмкін 
және олар түйіршікті түрінде немесе монолиттік түрінде қолданы- 
лады.  Бүл тасымалдаушылардың артықшылығы -  оңай регенера- 
цияланады және кез келген қүрылымды бере алады.
Иммобилденген  ферменттер  мен  иммобилденген  жасушалар
биокатализаторлық жүйе ретінде өнеркәсіпте қолданылады. Жыл-
жымайтын  және  агар  қосылған  ортада  өсірген  жасушалар  сүйык
ортада  өсірген  клеткаларга  Караганда  қосымша  метаболиттерді
көбірек синтездейді.  Иммобилденген ферменттер  мен жасушалар
технологияда  үзақ  уақыт  пайдаланылатын  болгандықтан  биока­
тализ  жүйесі  арзанга түседі.
>  ( 
Жасушаларды  4  тәсілмен
:
1)  жасушаларды  эр түрлі  окшау  (инерттік)  заттармен  қаптау- 
мен (альгинат гельмен,  агармен,  полиакриламид гельмен  -ПААГ, 
желатинмен, коллагенмен) 
(1 За-сурет);
2)  окшау  заттың  беткі  кабатына  ферменттерді  жэне  жасуша­
ларды  адсорбция  арқылы  орналастырумен 
(1 Зб-сурет);
48

13-сурет.  Иммобилденген  жасушаларды  алу  тәсілдері
(Уэлиханова  Г.Ж.,  2001  ж.)
3)  оқшау  заттың  беткі  қабатына  жасушаларды  биологиялық 
макромолекулалармен  (лектиндермен) «тігумен» (
ІЗв-сурет
);
4) ферменттерді және жасушаларды коваленттік байланыстар 
арқьілы  оқшау  субстратқа  орналыстырумен  (мысалы,  карбокси- 
метилцеллюллозаға-КМЦ) 
иммобшідеуге  болады
 
(1 Зг-сурет)^
Биологиялық  жағынан  оқшау  затқа  бекіген  ферменттер  мен 
жасушалар өз өміршеңдігін сақтайды.  Бекіген жасушалар төңіре- 
гінде  қоректік  орта  көп  мөлшерде  жүріп  түрады,  оның  құрамын 
өзгертіп,  өсу  каркындылығын  бәсендетіп,  қосымша  заттарды 
көбірек алуға болады.
Қазіргі  кезде ферменттер иммобилденуінен  қажетті  фермент- 
терді  синтездейтін  микроорганизмдерді  полимерлерге  түрақтан- 
дыру жүзеге асты. Яғни бактериялардың бірнеше есе үзақ жүмы- 
сы мен  өндірістік  шығындар  едәуір төмендегендей  болды.
Криосақтау  әдісі
  Жоғары  өнімділігі  бар  өсімдіктердің  жаңа 
сорттарын,  жануарлардың  асыл  түқымдарын,  микроорганизмдер- 
дің жаңа штамм-продуценгтерін  шығару үшін және ескі селекция- 
лык формаларды жақсарту үшін әр алуан бағалы  генетикалык  ма-
4-559
49

териалдар қажет. Сирек кездесетін және жоғалып бара жатқан түр- 
лердің генофонды және селекция үшін бағалы ньісаналар мен пггам- 
дарьш сақтау үшін 
іп 
уііго
 жағдайында гендер қорын (гендер банкі) 
жасау жөнінде зерттеулер өткізілуде[Г ендердің негізгі көзі -  ұрық, 
бірақ соңғы кезде биотехнология  әдістері дамьш,  селекцияда  қол- 
даныла бастаған  соң,  генетикалық материал 
іп 
уііго
  өсірілетін жа­
сушалар  мен  ұлпалар  түрінде  қажет  болып  жатыр.  Құнды  заттар- 
ды беретін жаңа жасушалар линияларын жасау үшін эталон жасу- 
шалары бола алатын жасушалар коллекцияларын да сақтау керек.
Көптеген жылдар бойы бастапқы жасушаларды сақгау мақсаты- 
мен оларды үзіліссіз ең қолайлы жағдайда өсіруді қолданды. Бірак 
мүндай  жасушалар да  генетикалық  өзгерістер  өрістеуі  ыктимал. 
Сонымен қатар, бүл еңбек пен қаражатты көп талал етеді.[Өсірілетін 
жасушаларды  сақтаудьщ  екі  жолы  бар:  олардың  өсуін  барынша 
бәсеңдету  немесе  оларды  мүздатып  сақтау -   криосақтау^
Г 
Жасушалардың өсуін бәсеңдету.
  Бүл тәсілдін міндеті, жасуша­
лардын  өсу  кинетикасын  өзгерту,  жаңа  қоректік  ортаға  көшіру 
уақыт  аралығын  барынша созу,  мысалы  3-4  айға,  тіпті  бір  жылға 
дейін/Өсуді  бәсеңдету үшін  ең  әрекетті  жол,  ол температура мен 
жарықты  төмендету  немесе  қоректік  ортаның  қүрамьгаа  кейбір 
тежегіш затгарды енгізу (мысалы, малеин қьшщыльшьщ гидрозиді, 
сукцинаттьщ 2,2-метилгидразиді, хлорхолинхлорид, абсциз қышқы- 
лы, л-диметилсукцинамин қышқылы және жоғары концентрацияда- 
ғы  сахароза,  маннит,  сорбит).  Температура  объектің  суыққа  тө- 
зімділігіне қарап іріктеліп алынады. Мысалы, картоп жасушалары- 
ның кодлекциясын сақтағанда температура  10°С, ал алма үшін  1 °С 
боладьі.; Әдетге  20°-25°С  температурада  өсетін  жасушаларға  4°- 
10°С, ал~30°С өсетін жасушаларға  15°-20°С температура қолайлы.
Аэробты  организмдердің  өсу үдерісті  тежеу  үшін  гипоксияны 
да қолданады, яғни оттегін азайтады. Г ипоксияны туғызу үшін 90% 
азот пен  10% отгегі қоспасын пайдаланады.  Кейде оттегі концент- 
рациясымен  бірге  атмосфера  қысымьш  да  төмеңдетеді.  Қоректік 
орта  сарқылмау  және  сорғымау  үшін,  оның  көлемін  ұлғайтады. 
Сүйық орта қолданылғанда, оған октын-оқтын қоректік заттар қосы- 
лып  түрады.  Көптеген  жасушалардьщ  өсуі  осы  тәсілдермен  қан- 
шама  бәсендетілсе  де,  өсуді  мүлдем  тоқтату  мүмкін  емес.  Сон- 
дықтан өсуді толығымен тоқтату жолы,  ол жасушаларды мүздату.
'  Муздатып сақтау (криосақтау) -
 жасушаларды қатты мүзда- 
тыгі  алып  өте  төмен  температурада  сақтау,  мысалы  сүйық  азот 
температурасында (-196°С).  Қазіргі уақытта жасушаларды, үлпа-
50

ларды,  мүшелерді қатты мүздатып сақтау медицина мен мал ша- 
руашылығында кеңінен  пайдаланылады.  Ал  өсімдіктерге  келсек, 
өкіншіке орай, жағдай басқаша.  Басты қиындығы,  ол өсімдік жа- 
сушаларына тән ерекшеліктері және мүздың оларға әсері. Өсімдік 
жасушалары  көлемі  үлкен,  вакуолі  зор,  суы  көп  болғандықтан 
мүздату  және  еріту  кезеңдерінде  олар  қатты  зақымданады.  Ол 
мүздың  жасуша  ішінде  де,  сыртында  да  қатуына  байланысты. 
Температура  баяу  төмендесе,  жасушаның  бос  суы  жарым-жар- 
тылай  сыртқа  шығып  үлгіреді де,  сыртқы  ерітіндіде  мүзға  айна- 
лады.  Ал  мүздату  өте  жедел  өтсе,  жасушанын  дегидратациясы 
жүріп  үлгірмейді  де,  мүз  цитоплазма  ішінде  түзіле  бастайды. 
Мүндай  қиыншылықтарды  жеңу  үшін  жасушаларды  мүздатып 
сақтағанда арнайы қорғаныш заттарды (криопротекторларды) пай­
даланады. 
Криопротектор  -
  жасушаның  мүздап  қату  нүктесін 
төмендетіп,  жасуша  ішіндегі  сумен  байланысып,  жасушаны  ме- 
ханикалық  және  осмостық  бүлінуден  қорғайтын  зат.  Криопро- 
текторларға  диметилсульфоксид  (ДМСО),  глицерин,  пролин,  са­
хароза  жатады.  Сахароза  жақсы  табиғи  протекторы.  Криопро- 
текторлардыц  өздері  осмостық  стресске  себепкер  болмаулары 
үшін,  олардың концентрациялары жеке іріктеліп алынады. Бірқа- 
тар  клеткалық  суспензияларын  нәтижелі  қорғау  үшін,  криопро- 
текторлардың қоспаларын  және  криопротекторлар  мен  осмотик- 
тер  (сорбит,  маннит)  қоспаларының  әр  түрлі  концентрациясын
паидалану  кажет.
Мүздату  баяу,  бірте-бірте,  жылдам,  өте  тез,  лезде  өткізіледі. 
Баяу біртіндеп мүздатқанда температура 0°С-тан -  40°С арасында 
минутына  0,5°С-  1°С  төмендейді.  Жылдам  мүздатқанда  нысана 
криопротектор  қосылған  ампуласымен  шапшаң сүйық азотқа са- 
лынады.  Ал өте тез мүздатқанда нысаның өзі сүйық азотқа лезде 
салынады.
Криобанктегі  нысаналарды  көп  мөлшерде  және  үзақ  мерзім- 
де  сақтағанда  бағдарламалы  мүздатуды  қолданылады.  Бүл  үшін 
арнаулы  қондырғыш  қажет,  оның  камерасына  бағдарламаланған 
жылдамдықпен  сүйық  азоттың  буы  беріліп  түрады  (
14А-сурет
). 
Басқа түрлі мүздатқышта жасушалар балқу температурасы төмен 
сүйық зат қүйылған камераға салынады. Ол камера электрмүздат- 
қышпен суытылып түрады. Оның температурасы бағдарлама бой- 
ынша реттеліп түрады.  Ең қарапайым  аспаптар,  ол Дьюар ыдыс- 
тары  (
14В-сурет
)  және  пенопластан  жасалған  қораптар.
Өсімдіктер биологиясы және биотехнология институтында ака-
51

А
В
14-сурет.
  Криосақтау үшін  қолданылатын  аспаптар:  бағдарламалы
мүздатқыш (А) және Дьюар ыдысы (В)
демик I. Р. Рақымбаевтьщ жетекшілігімен экономикалық маңызды 
өсімдіктердің гермаплазма криобанкі  және  жеміс-жидек өсімдік- 
тердің гермаплазмасын криосақтау әдістер үйлестірілді. Бүл үшін 
витрификация,  инкапсуляция-дегидратация  және  баяу  бағдарла-
малық салқындату әдістері  пайдаланылуда (
15-сурет
).  Сонымен, 
і п   \
і і г о
-
да сақталатын генофонд -  ғылыми зерттеулер мен биотех- 
нологияда қолданылатын гендердің бағалы қайнар бүлағы болған- 
дықтан, дүние жүзінде  криобанктерді  жасау жүмыстары қарқын- 
ды жүргізіледі.
і
Көлемі  1-1,2 мм апикальды меристемаларды оңашалау
и

А
Апикальды  меристемаларды 0,3 М сахарозасы бар Мурасиге Скуг  қоректік 
ортада өсіру (2 аптаның барысында ауыспалы температурада:  8 сағат 22° С,  10 
дЕ*м-  *с-  жарықта жэне  16 сагат қаранғыда, -1° С температурада)
15-сурет.
  Алманың (Маіиз ёотезйса Вогкһ.)  меристемалық ұлпалары- 
ның  витрификация  әдісі  бойынша  криоконсервилеудің  регламенті 
(мәліметтер  академик  І.Р.  Рақымбаевтың рүқсатымен  алынған)
Бақылау  сүрақтары:
Биотехнологияда  пайдаланатын  нысаналары  қандайТЫ/ 
Жасанды  ортада  өсірілетін  жасушалар  неліктен  биотехнология- 
ньщшрісаналары бола алады?
^Ферментациялық жабдықтарға не жатады?

жүктеу/скачать 16,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: