пайдаланыла-  ды.  Ол  зиянды  шыбын  шіркейлерге  үтымды  эсер  етеді,  токсин 82

адам,  жануар  және  өсімдіктер  үшін  зиянсыз  (зиянкестердің  150- 
ге жуық түрі  препараттарға сезімтал  келеді).
Өсімдіктерге зиянсыз болғандықтан инсектицидтерді өсімдік- 
тердің  әртүрлі  вегетациялық  фазаларында  қолдануға  болады. 
Мысалы, триходермин (дәндік дақылдары кенеп), мақта өсімдікте- 
рінің  ауруларына  қарсы 
Тгісһосіеппа
  саңырауқүлақтың  негізінде 
жасалған  препарат.  Биопестицидтер  бактоларвицид,  лепидоцид, 
энтеробактерин, дендробациллин,  биотрол,  агритрол,  дипел,  спо- 
реин т.б. ауылшаруашылық өсімдіктерін, жеміс-жидек дақылдарын 
қабыршақ қанатты шыбын шіркейлерден (ақ көбелек, қоңыр кобе­
лек,  күйе,  жібек  қүрттарынан,  шіркейлерден  және  масалардан) 
қорғау үшін  қолданылады.
Энтомопатогенді  бактериялардың  ішінде  қарапайым  қоректік 
орталарда энтомоцидті токсиндер синтездейтін бактериялар ерек- 
ше орын  алады,  әсіресе,  аэробты спора түзуші  бактериялар ерек- 
ше  қызығушылық тудыруда. 
Микробтык инсектицидтер
  өнді- 
рісінің негізі  болып  табылатын 
Васіііш  іһигіп^іепзіз
  бактериялар 
энтомоцидті  белсенділігі  жоғары  спецификальщ  кристалды  ток­
синдер (18 аминқышқылынан түратын ақуыздар, 60°С температу­
рада  ыдырайды)  бөліп  шығару  қасиетімен  ерекшелінеді.  Спора 
түзілгеннен  кейін  токсиндер  сыртқы  ортаға  босайды,  кристал- 
дардын  көлемі  бактерия  штамына  карай  1-3  мкм  дейін  жетеді. 
Энтомоцидты кристалл токсиндер қабыршақ қанатты зиянкестер- 
ге  уытты  эсер  етеді  себебі  кобелек  қүрттың  ортаңғы  ішегінің 
парализдеуін  тудырады,  бірақ  жылы  қандыларға,  бал  араларға, 
балықтарға және өсімдіктерге зиянсыз келеді. 
Васіііш Іһигіп%іеті5 
бактерияларының кейбір түрлерінде  кристалды токсиндерден ба­
ска ортаға суда еритін энтомоцидты заттар бөледі, олардың ішінде 
термотүракты токсин (100-120°С ьщырамайды) немесе Р-экзоток- 
син мамандардың ерекше кызығушылығын тудыруда. Бүл қосылыс 
томен  молекулалы  нуклеотидті  зат,  экзотоксин  қүрамында туыс- 
тығы жағынан жақын А және В турингиензиндер болады. Энтомо- 
цидті  және термотүрақты  қасиетке  ие  экзотоксин  көптеген  зиян- 
кестерге өзінің бірегей таңдағыштық эсер етеді. Энтомоцидті кри- 
сталдар мен басқа да бактериалды токсиндердің әсеріне насеком- 
дардың имунитеті және бейімделуі болмайды.  Экзотоксин  препа- 
раттары  жылы  қандыларға,  бэлықтарға  және  өсімдіктерге  зиян­
сыз болып табылады.
Инсектицидті  препараттарды  өндіргенде,  түрлі  қоспаларды 
(ағу, жабысу, бүрку қасиеттеріне ие) араластырады, олар бактери-
83

алды инсектицидті қолданудың тиімділігін арттырады.  Препарат- 
тардың  бүрку  нормасы  зиянкестердің  түріне,  метеорологиялық 
жағдайларға,  өнделетін  өсімдіктің  мөлшеріне,  бүркуге  тәуелді. 
Микробтық инсектицидтерді түрлі химиялық қоспалармен қосып 
пайдалану болашағы зор,  себебі олардың энтомоцидті  әсерлерін- 
де  синергизм байқалады,  энтомоцидті  әсе ету спекторы үлғаяды, 
шығымы азаяды.
Васіііт  рорііііае
 
бактерияларды  жапон  қонызының  тікелей 
қүрттарда өсіреді  (имаго  сатысында).  Өлі,  кептірілген  қүрттарды 
топыраққа  себеді,  онда  бактериялардың  споралары  үзақ  уақыт 
тіршілігін  жоймайды  әрі  қонызға  вирулентті  болады.  Бүл  бакте­
рияларды насеком организмінде өсіру қиын әрі көп күш жүмсай- 
тын процесс. Осыған орай, кейінгі жылдары осы бактериялардың 
табиғаты  жетік  зерттеліп,  оларды  жасанды  қоректік  орталарда 
өсіру әдістерін жасау көзделуде. Химиялық инсектицидтерге кара- 
ганда 
бактериалды  инсектицидтерден  жасалган  препараттар- 
дың
 
сапасы жағымды  қасиеттермен:
1
)таңдамалы  әсерімен;
2
) жогары белсенділігімен;
3) қолдану жиілігінің төмендігімен;
4) өндеу дозасының  аздығымен;
5)  зиянкестердің  препараттарға  бейімделмейтіндігімен  ерек- 
шелінеді.  Әйтсе  де  оларды  химиялық  инсектицидтермен  қосып 
пайдалану  препараттардың  сапасын  анағүрлым  жоғарылататьшы 
дәлелденген.
Микроб  биомассасының  биоинсектицид,  биотыңайтқыш  рет- 
інде  соңғы  өнімі  болса,  бүл  өндірістік  микроорганизмді  жасауда 
қарапайым  болады.  Сонымен,  өсімдіктерді  зиянкестерден  қорға- 
уда  биотехнологиялық  үдерістерді  пайдалану  өзекті  мақсат,  бүл 
үшін пайдаланатын микроорганизмдердің дақылдары қауіпті емес 
және экологиялық зияны жоқ. Өсімдіктерді қорғайтын бактериал­
ды  препараттарды  өндіру  Қазақстанның  қажеттілігін  қамтама- 
сыз  етіп,  өсімдіктерді  қорғайтын  химиялық  препараттардың  им- 
портын  азайтуға  мүмкіншілік тудырады.
Биотыңайтқыштарды
  азотобактерин,  нитрагин,  фосфобак- 
терин,  т.б.  1986  жылы  Албанияда  Ноббе  мен  Гильтнер  он  тоғыз 
бүршақтылар  түрлері  үшін  түйнекті  бактериялар  қоспасы  бар 
коммерциялық препарат -  нитрагинді жасап шығарды.  Осы күнгі 
азотобактерин  мен  нитрагин  тыңайтқыштар  ретінде  түйіндейтін 
бактериялар  мен  азотобактериядің  биомассасы  болып  табылады,
84

оларға  тұрақтандырғыштарды  (меласса  мен  тиомочевина)  және 
толтырушыны  (бентонит,  топырақ)  қосады,  топырақты  азотпен 
байыту  үшін  пайдаланылады.  Фосфобактерин  -   фосфордың 
күрделі органикалық қосылыстарын қарапайым, жеңіл қорытыла- 
тын  түрге  айналдыратын  өсімдіктің  биопрепаратына  жатады. 
Көбінесе,  цитрогин  және  азотты  бактериялар  препараттары  то- 
пырақта  байланысқан  азотпен  байыту үшін  қолданылады.
Эубиотикалық  препараттар
  —
  пропиолвит,  пропиацид  —
 
пропион қышкыл ы және ацедофилдік бактериялар негізінде, ауыл- 
шаруашылық  мал  төлдері  мен  күстардың  балапандарының  асқа- 
зан-ішек  ауруларының  алдын  алу  мен  емдеу  мақсатьшда  қолда- 
нылады. Антибиотиктер тамақ өнеркәсібінде тез бүзылатын өнім- 
дерді, мысалы, балық, ет, қатты және жүмсақ ірімшік, түрлі көкө- 
ністер  сақтау  үшін  консервант  ретінде  пайдаланылады.  Кейбір 
антибиотиктер,  мысалы  низин  (
ЗігерШсоссиз  Іаеііз
 
синтездейді), 
субтилин 
(Васіііиз  зиЫИіз
 
синтездейді)  -   томаттарды,  жасыл 
бүршақтарды,  түсті  орам  жапырақтарды,  көкөністерді,  т.б.  кон- 
сервілегенде колданады.  Оны қосқанда көкөністердің термиялық 
өңдеуі  әжептеуір  жүмсарады,  бүл  витаминдердің,  дәмдік  сапа- 
сын  және  консервіленген  өнімнің  консистенциясын  сақтауға 
мүмкіндік  береді.  Тағам  өнеркәсібінде  жиі  қолданылатын  анти­
биотик низин сүтқышқылды стрептококк 
Зігеріососсгіз Іасііз
 
себ- 
індіден бөлініп алынады. Низин грамм оң және қышкылдың әсер- 
іне төзімді  бактериялардың дамуын тежейді,  ал  грамм теріс  бак- 
терияларға,  ашытқы және зең саңырауқүлақтарына эсер етпейді. 
Бүл антибиотик пневмококтар, стрептококтар, 
Ваеіііиз, Сіозігісііит, 
МусоЬасІегіит  іиһегсиіозіз,  ЬасіоЪасіПиз,  СогупеЪасІегіит
 
әр 
түрінің, 
Зігеріотусез,  Місгососсиз руо^епез
 
кейбір түрлерінің да­
муын тежейді, бірақ 
Е.соіі, Ваітопеііа іирһі, Зһщеііа
 
және 
Иеіззегіа 
кейбір түрлеріне эсер етпейді. Низиннің биологиялық белсенділігі
а
, 
(5
  — қанықпаған  аминқышқылдардың, 
а ,
  /3-дегидроаланин 
мен 
р
 -метилдегидроаланиннің болуына байланысты. Низин оған 
сезімтал бактериялардың спораларына эсер етеді. Споралар вегета- 
тивті  жасушаларға  қарағанда  катиондарға  бай  келеді,  ал  низин 
катиондық детергент түрінде эсер етеді. Низин споралардың сыр- 
тында  адсорбцияланады,  споралар  дамып  жаткан  уақытта  олар- 
дың  цитоплазмалық  қабықшаның  өткізгіштігін  бүзады,  сонымен 
бактериялар жасушаларының өсуін  тежейді.  Низин  биологиялық 
маңызды заттардың сульфгидрил (
8
Н) топтарымен реакцияласады 
да,  оларды  алмасу  реакциялардан  шығарады.  Низин  өндіргенде
85

5
ігеріососст Іасііз
 продуценттерді стерилдейді, рН 
6
,5-6,
8
, қорек- 
тік ортада колбаларда өсіреді. Қоректік ортаға көміртек атомдары- 
ның көзі ретінде глюкозаны,  азотпен  байытылған  пептон,  казеин 
гидролизатын немесе ашытқының автолизатьга, органикалык қыш- 
қылдардың  аммоний  тұздарын  қосады.  Бұл  жағдайда  антибио- 
тиктің жоғары  шығымы  байқалады.  Низин  медицинада  пайдала- 
нылмайды, бірақ тағамдық биотехнологияда кең пайдаланылады.
Триходермин мен трихоцетин 
( Тгісһосіетш зр:
  бөледі) -  көкө- 
ністік,  дәндік  және  техникалық  дақылдардың  тамыр  шіруімен 
күресу  үшін де  керек.  Фитобактериомицин 
(8іг. Іауапсіиіа
  бөяеді^) 
бактериоздың,  тамыр  шіруіне  қарсы  профилактика  мақсатымен 
үрмебүршақ,  бидайдың,  соя  түқымдарын  өңдеуде.  Бластицидин 
{8іг.§гізеосһгото§епез
-дан  бөліп  алады^,  күріштің саңырауқүлақ- 
тық ауруын емдеуде.  Тағам өнеркәсібінде  пайдаланылатын анти- 
биотиктерді  медицинада  қолданбауы  керек.  Бүл  адам  үшін  ауру 
тудыратын  микроорганизмдерде  антибиотиктерге  төзімділіктің 
пайда  болуы  мен  таралуының  алдын  алумен  байланысты.  Анти­
биотиктер  ауыл  шаруашылығы  үшін  емдік  препарат  ретінде  өте 
керекті  зат,  соның  ішінде  мал,  қүс,  ара,  өсімдік  шаруашылыкта- 
рында,  ал  жеке  арнайы  антибиотиктік  заттар  өсуін  реттеушілер 
ретінде  пайдалынады.
1966 жылы  алғаш  рет жануарлар  азығына немесе  кейбір  жағ- 
дайларда  тағамдарға  қоспа  ретінде  пайдалануға  арналған  бал- 
дырлардың,  бактериялардың,  ашытқылардың  және  саңырауқү- 
лақтардың  бүтін  түрде  кептірілген,  өлі  жасушалар  үшін  «біржа- 
сушалылардың  белогы»  немесе 
8
СР  (8іп§1е  Сеіі  Ргоіеіп)  термині 
үсынылды. 
Микробты биомассаны
  ақуыздардың орнына пайда- 
лану идеясын Дельбрюк жариялады. Қазіргі кезде биотехнология- 
ның ашытқы жасушаларынан ауылшаруашьшығына қажетті ақуыз 
өңдіретін  саласы  қарқынды  дамуда.  Мәселен,  ашытқылардың 
биомассасының  екі  еселенуіне  3  сағат,  ал  торай  мен  балапандар 
үшін  30  тәулік  қажет.  Сонымен  қатар  ашытқыларды  дақылдау 
үшін  субстрат ретінде -  клетчатка,  метан,  мүнай  өндіру  орында- 
рының қалдықтарын және басқада арзан шикізаттар қолданылады. 
Қүрғақ биомассаның 40-65%-ға ғана ақуыздан түратындығы белгі- 
лі,  мүндай  ақуыздардың  адам  және  жануар  организміндегі  80- 
90%,  ал  өсімдік  тектес  ақуыз  80%,  жануар  тектес  ақуыз  100% 
қорытылатындығы көрсетілді. Жем қоспалары -  жемнің биология- 
лык күндылығын жоғарылатуға және жануарлардың ішек микро- 
флорасын  қалыпқа  келтіруге  арналған  қосындылар.  Жем  қоспа-
86

ларын алудың ең тиімді әдісі микрооиологиялық әдіс, яғни микро- 
оргаиизмдерді  пайдалану.  Мысалы,  ашытқыларды  өсіру  арқылы 
жемдік  ақуыздарды  алуға  болады.  Қазіргі  таңда  үлкен  көлемді 
өнеркәсіптік өндіріске қажетті микроорганизмдердің екі түрі ғана 
белгілі.  Бүларға л-алкандарға жататын 
Сапсіісіа
 түқымдасына жа- 
гатьш ашытқылар және 
Меіһуіорһіііиз теіһуіоігорһиз
 бактерияла- 
ры жатады. Сонымен бірге, ақуызды балдырлардан және бактерия- 
лардан  алуға  болады.  Балдырлардан  алынған  ақуыздар  тек  қана 
тағамдық мақсаттарда емес, сонымен бірге жем қоспаларында да 
қолданылады.  Фототрофты қоректену және биомасса түзілуі кез- 
інде  олар  атмосфералық  көмірқышқыл  газын  қолданады.  Техни- 
калық жағынан осылардың ішінен ашытқылар ең жақсысы. Олар- 
дьщ ең басты артықшылығы олардың технологиялылығында: ашы- 
тқыларды ондірістік жағдайда ондіру оңай.  Олар өте жылдам кө- 
бейеді,  жат  микрофлораға  түрақты,  кез  келген  қорек  көзіне  тез 
бейімделеді,  оңай  бөлінеді,  ауаны  спорамен  ластамайды.  Ашыт- 
қы жасушасының 25% қүрғақ заттар. Ашытқы ақуызының биоло- 
гиялық бағалылығы оның қүрамындағы ауыстырылмайтын амин- 
қышқылдарына  байланысты.
Бір жасушалы организмдер ақуызын өндірудің артықшылығы 
орасан зор. Мысалы, 500 килограмм ашытқы бір тәулікте 80 тонна 
ақуыз  береді.  Осындай  салмақтағы  өгіз  организмінде  бір тәулік- 
тегі жиналатын белок мөлшері 400-500 грамды қүрайды.  Микро- 
организмдерді  осіру  арнайы  ферментерлерде,  үздіксіз  дақылдау 
әдісі арқылы жүргізіледі. Альшған биомассаны дақылдық қоректік 
ортада  сепарациялау  және  сүзу  (фильтрациялау)  арқылы  бөліп 
алады әрі қарай оны жуады, концентрлейді және 80-90°С жылуы- 
мен  ашытқыларды  залалсыздандырады.  Ондай  әдіспен  алынған 
қаймақ тәрізді қою биомассаны ыстық бумен үрлеу арқылы кепті- 
реді, одан кейін қораптарға салынып, түтынушыларға жіберіледі.
Бір  жасушалы  организмдерді  өсіріп  алудың  тағы  бір  жолы  —
 
субстрат ретінде өнеркәсіптік қалдыктарды пайдалану.  Оған мы­
салы, қағаз шығаратын онеркәсіптен өңделген сульфидті ерітінді 
жатқызуға болады. АҚШ-та бүл ерітінділерде тағамдық ашытқы- 
ларды  өсіреді.  Мал  азықтық  ашытқы  саңырауқүлақтар  акуызы 
аса  қүнды.  Онда  басқа  өнімдерде  кездеспейтін,  мал  организміне 
аса  қажетгі  лизин  амин  қышқылы  бар.  Сонымен  қатар  мүндай 
жемде  В  тобына  жататын  витаминдер,  темір,  мыс,  мырыш,  ко­
бальт сияқты микроэлементтермен катар фосфор, кальций  ионда- 
ры жеткілікті. Ашытқы саңыраукүлақтар жемдің дәмін жақсарта-
87

ды және түрлі витаминдермен байытады. Мал жем азықтың ашыт- 
қы  саңырауқұлақтарды  өсіру  үшін  әдетте  ағаш  үнтақтары  және 
өсімдік қалдықтары (жүгері тамыры, сабан, мақта қауашағы) қол- 
данылады.  Мал  жем  азығына  микробты  ақуызын  қосқанда олар- 
дың  өнімділігі  артады  және  одан  өнімнің  өзіндік  қүны  да  төмен 
болады.  ТМД  елдерінде  жемдік  азық  ретінде  ағаш  гидролизаты 
және  мүнай  көмірсутегілері  негізінде  микробтық  ақуызды  көп 
тоннажды  өндіру  өндірісі  қүрылған.  Өндірістегі  ашытқылардың 
бір жылдық өнімі  1  млн тоннаға тең.  Бүл өнімде шамамен 20 млн 
тонна аралас  жемдік азықты және тауық  шаруашылығы  мен  шо- 
шқа шаруашылығында қосымша 
1
  млн.  тонна етті ақуызбен  бай- 
ытуға мүмкіндік беретін  60%-ға жуық протеин болады.
Микроорганизмдер  ылғалды  жерде  жақсы  тіршілік  ететіндік- 
тен,  көптеген  азықтарды  сақтағанда  ылғалды  реттеу  қажет.  Шы- 
рынды  мал  азығын  даярлау  үшін  сүрлеу  әдісі  пайдаланылады. 
Сүрлеу
 дегеніміз -  микробиологиялық және химиялық факторлар- 
ды пайдалана отырып, жемшөпті маңызды биологиялық қосылыс- 
тармен  байыту  және  сақтау.  Сүрлеу  — сөлді  өсімдік  массасын 
консервілеудегі микробиологиялық және биохимиялық үдіріс. Сүт 
қышқылды бактериялар түзетін қышқылды реакция ортасы жемді 
сақтаудың  негізгі  талабы.  Микробтар  көмегімен  түрлі  органика- 
лык  қышқылдар,  витаминдер,  амин  қышқылдары  түзіліп,  азық 
сапасы едәуір жақсарады. Сапалы сүрлемде сүт қышқылы  1-1,5% 
болады. Осы сүт қышқылы көмегімен жем үзақ уақыт бойы бүзыл- 
май  сақталады,  яғни  консервіленеді.  Сүт  қышқылының  қажетті 
мөлшерде түзілуі үшін сүрленетін жемде жеткілікті мөлшерде қант 
пен  оның  эпифит  микроорганизмдерінің  қүрамында  сүт  қышқы- 
лы бактериялары мол болуы тиіс. Үйытқыны сүрлеу кезінде дүрыс 
қолданса сүт қышқылды ашу үдерісі жоғарлап, жағымсыз микро- 
биологиялық үдерістерді жоюды, нәтижесінде қүнды жем алына- 
ды.  Биологиялық  қасиетіне  келсек,  сүт  қышқылды  бактериялар 
шіріткіш  микрофлораны  тежеп,  ақуыздың  жақсы  сақталуын  (
1 0
- 
15%),  2-8  есе  қүргақ  заттың  жоғалуын  жоюды,  қүрамындағы  А, 
С,  В
]2
  витаминдерінің  сақталуын  қамтамасыз  етеді.  Ұйытқымен 
жасалған  сүрленген  жемді  мал  жақсы  жейді,  олардың  өнімділігі 
арттырады.  Егер  сүрленген  жемді  шошқаға  берсе  тәулігіне  5,7- 
12%, сауылым малына берсе 5-7% сүттегі май 0,1 % жоғарылайды, 
сонымен  қатар  сүттің  қышқылдылығы  1%  төмендейді.  Химия- 
лык  консерванттарга  Караганда  сүрлеу  ашытқылары  әлде  қайда 
пайдалы,  себебі  оның  қүрамында  пайдалы  бактериялар  бар,  ток­
син және бөтен иісі, нитрат болмайды. Бүл экологиялық таза өнім.
88

Жалпы  сүрлем  даярлаудың:  салқын 
және 
ыстық  сияқты  екі 
әдісін  ажыратады.  Салқын  әдіспен  жемшөпті  сүрлегенде  онда 
температура +30...+35°С-дан аспайды. Бүл үшін алдын ала сүрлем 
салынатын  орға  шабылған  шөпті  турап  салады  да,  оны  әбден 
нығыздайды, үстінен ауа енбейтіндей етіп, қымтап жабады. Сонда 
сүрлемде 
тез 
арада  органикалық  қышқылдар  түзіледі,  оның  ба- 
сым  көпшілігі  сүт  қышқылы  болады.  Ыстық  әдіспен  сүрлегенде 
орды  азыққа бірден толтырмайды.  Алдымен жемшөпті  қалыңды- 
ғын  1,5  метр етіп салады да  1-2  күндей  нығыздамай, сол  күйінде 
қалдырады.  Сонда  мүндай  жемшөп  өздігінен  қыза  бастайды  да, 
температурасы  +45...+50°С  көтеріледі.  Бүдан  кейін  сол  шөптің 
үстіне  қалыңцыгын  сондай  етіп  тағы  да  шөп  салады.  Осы  шөп 
салмағының  әсерінен  төменгі  қабаттағы  ыстық  ауа  жоғары 
көтеріліп, сонғы салынған шөпті қыздырады. Мүнда жоғары темпе- 
ратурада амин қышқылдары мен  қанттар өзара әрекетгесіп, орга- 
низмге  жағымсыз  меланоидин  деген  зат  түзеді.  Сондықтан  бүл 
әдісті  қазір  шаруашылықта  қолданбайды.  Бірақ  осы  әдіспен  қү- 
нарсыз  азықтарды  (топан,  сабан,  қүнарсыз  қурап  кеткен  шөптер) 
және  ірі  сабақты  өсімдіктерді  сүрлеуге  болады.
Генетика  және  микроорганизмдер  селекциясы  институтында 
треонин  аминқышқылды  артық  мөлшерде  синтездейтін  микроб- 
тык  пггамды  шығарды  (мутантық  ішек  таяқша  бактерияға  не- 
гізділген  штамм).  Егер  треонинмен  байытылған  ақуызды  малға 
беретін  жемге  қосса,  малдардың  салмағы  артады  да  мал  шаруа- 
шылығына бірнеше  миллиард тенге пайда түседі.  Гендік инжене­
рия  көмегімен  треонинді  кодтайтын  генді  бактериялардың  гено- 
мына  енгізіп  треонинмен  байтылған  ақуыздық  биомассаны  тез 
арада  алуға  болады. 
1
3.1.3.  Микроорганизмдерді  экологияда 
және  биоэнергетикада  қолдану.
Биодеградация  жене  биоконверсия
Адам  әрекетінің  әсерінен топырақтын  және  судың  органика- 
лык  затгары  негізгі  биотопты  күртады,  осыған  байланысты  мик­
роорганизмдер топтарының арасындағы метаболизм процесі өзге- 
реді де, негізгі тазалау процестері бүзылады. Күнделікті ластанган 
топырак  микрофлорасында  100  грамм  субстратты  ластаушылар 
бар деп  есептелінеді.  Қазіргі  танда да тіршілік үшін өте маңызды 
топырақтың  ластануын  экологиялық  биотехнология  зерттеу  үс- 
тінде.  Табиғатта  кездесетін  түрлі  микроорганизмдер  топыракпен
89

өте тығыз байланыстар  құрады.  Мәселен,  бір грамм бақша топы- 
рағынан табылған ондаған миллион микроорганизмдер, атап айт- 
сақ, сапрофиттер, саңырауқұлақтар, олигонитрофильдер, азот сіні- 
руші бактериялары, түйнекті бактериялар, бактерия жасушаларына 
жайылған  аммонификатор  анаэробты  азот  фиксаторлар.  Микро- 
организмдермен  бірге  топырақты  тазалаушы  микрофлора  тобы 
құралған  метаболизмнің  нәтижесінде  өлген  организмдерді  қара- 
шіріктерге айналдыруды іске асырылады.  Ластанған экожүйедегі 
микрофлорадан  зиянды  микроорганизмдер  пайда болады.  Бүлар- 
дан  қаншалықта  пайданың  бар  немесе  жоғы  жайында  биотехно- 
логтар  зерттеу  жүмыстарын  жүргізуде,  жалпы  техногендік  және 
антропогендік қауіпсіздіктер экологиялық баланстың санитарлық 
жағдайын  төмендетеді.
£  /   Экологиялық биотехнологияның бірнеше бағыттары бар және 
олар  алуан  түрлі  бүл — 
биодеградация,
  яғни  тіршіліктегі  зиянды 
заттарды  жою  болып  табылады  және 
биоконверсия  —
 керегі  жоқ 
зиянды заттардың қалдықтарын төгіп тастамай,  оларды  барынша 
қажетті  пайдалы заттарға айналдыру ретінде жүргізіледТ) Әсіресе 
ауыл шаруашылығына үлкен септігін тигізетін бағыттары әрі пай­
далы, яғни бүл — биогаз алу үшін және тағы да басқа түрлі жолдар- 
ды қарастырады. Мысалы, биоремедиация деген бағыт -  табиғатта 
адамдардың  қатысуынсыз  қамтамасыз  етілетін  экожүйеде  таби- 
ғатты  өз  бетінше  тазартушьІ^Экобиотехнологтардың  көмегімен 
топырақтағы органикалық қалдықтарды жасанды ыдыратады (ути- 
лиздейді),  яғни  бүны 
биоремедиация
  дейдц Бүл  сөз  грек тілінен 
аударғанда 
Ъіо
 
— өмір, 
гетесііо 
—
  пайдалы  немесе  емдеу  деген 
мағынаны білдіреді. Биоремедиация жоғарғы қарқынды түрде ла- 
станған қоршаған ортада экологиялық және гигиеналық қауіпсіз- 
діктерді  қалпына келтіруде  немесе  сақтап  қалуда  ерекше рөл  ат- 
қарады. Яғни бүл жағдайда қоршаган ортаның қалпына келтірілуі 
микроорганизмдердің  қатысуымен  жүзеге  асып  отырады.  Таза- 
ланған орта немесе өңделген қалдықтардың жоғарғы ерітінділері- 
нен емдік қасиеті бар микроорганизмдер тобын шығаруға болады.
Әрине, бұл үдерістер жасанды орталарда іске асырады. Микро- 
организмдердің мүмкіншіліктері шексіз, мәселен олар күрделі орга- 
никалық қосьшыстарды деградациялау, трансформациялау арқы- 
лы  ыдыратуға  қабілетті  және  олар  қоршаған  ортаның  химиялық 
заттармен ластану дәрежесін төмендетуге үлесін қосады.  Микро- 
организмдердің  адсорбциялануға  қабілетгіктері  сүйылтьшған  ер- 
тінділерден (мысалы, металлургиялық өнеркәсіптің ағын сулары-
90

нан)  сирек  кездесетін  және  түрлі-түсті  металдарды  бөліп  алуға 
пайдалынады  (биогеотехнологияда).
Бүгінгі биотехнологияда жасалып жатқан игі шаралардың бірі
-   түрлі  проблемаларды  шешу  үшін  арнайы  биопрепараттарды 
жасау жүмыстары іске асыру. Мәселен, биологиялық препараттың 
бір  түрі  І   «Микрозим№».  Осы  биопрепарат  арқылы  экожүйедегі
ластануы
аламыз
тазарту
зетін  биопрепараттардың  бізге  мәлім  түрлері  -   «Микрозим  ^», 
«Гриз Трит», «Вэйст Трит», «Дэйри Трит», «Септи Трит», «Петро 
Трит».  Осылармен ағын суларды тазарту және тағыда басқа про- 
цестер іске асырылады. Экожүйені тазарту нәтижесінде биология-
лык баланс қалпына келеді.
Қазіргі таңдағы ауаның ластануы үлкен экологиялық шығынға
әкеліп  соқтыруда,  осы  мәселені  шешу  жолында  экотехнологтар
қызмет  етуде.  Ластанған  ауаны  тазартуда  түрлі  биотехникалық
қүралдар  орнатылуы  тиіс.  Мысалы,  биогаз  саласында  бүгінде
ауаны газдың ластануынан сақтау үшін бензин майына —
 спирттің
бір 30-40% қосса, онда бензин қүрамы өзгеріп, экологияға барын-
ша аз  әсерін тигізеді  және  «биоотын»  мәселесін  шешеді.  Жалпы
ағын суларды ластандыратын заттардың табиғаты және концент-
рациясы оның шығу көзіне байланысты болады.
Ағын  сулар  өнеркәсіптік  және  түрмыстық  болып  екі  топка 
бөлінеді.  Түрмыстық  ағьш  сулар  көбінесе  кошелердегі  қалдық, 
қоқыс,  жуғыш  заттармен ластанады.  Олар суда (99%) суспензия- 
ланған  қатты  және  үшқыш  заттар  түрінде  кездеседі.  Суспензия-
қатты
органикалық
қышқылдары
түзшетін
крофлорасы
әртүрлі
факультативті
түрлері бактериялар,  ашытқылар,  саңырауқүлақтар мен зеңсаңы- 
рауқүлақтары  және  вирустар  кіреді.
^ГС оңғы   кезде  қалдық  ағынды  сулар,  біріншіден,  су  коймала- 
рьгадағы тірі мекендеушілерге зиян келтіреді, екіншіден, қалдық- 
тарды оңдеудегі аэробты және анаэробты процестерге қатысатын 
микроорганизмдердің кырылуына әкеледі. Қорыта аитқанда, био-

жүктеу/скачать 16,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: