'Ә бсагтаров  Р .Б .  Саяси  билік  срекш е.іікгері  мен  проблемалары  / /   Абай  атындагы

биліктін баска да түрлеріне де міндетгілігі,  кез келген когамдык проиестер 

ішіне ену кабілегтілігі. Бүл б и лікб и л іктің б аскатүрл ерін ін  ыкпал ын оларды 

акылға конымды мөлшерде шектеуі мүмкін,  немесе,  оларды тіпті аластай да 

алады.

2.  Ж ал пыл ы к,  яғнн  көпш ілік.  Бүл  -  саяси билік  күк ы к негізінде бүкіл 

коғаматынанә р е к е т е т е аладыл е ген с ә з. 

; 

r  '

3. М ем лекет көлемінде билік ж үргізудін күші  мен баска да күралдарын 

колданудағы ашыктык.

4.  Бір  орталы кты н ,  ягни  ш еш імдер  кабылдауда  ж алпы -м ем лекеттік 

орталы кты н болуы.

5.  Билікті ж еңіп алу,  үстагі түру ж ән е жүзеге асыру үшін  колданылатын 

күралдардын,  кездердін кен жиынтығы. 

■

 

5

С аяси  билік  еркін  д ем ократи ялы к сайлауды ң  нәтиж есінде де,  әскери 

төнкеріс гіен канды теңкеріс нәтижесінде де калыптаса алады. Алайда мүндай 

соңғы   жағдайда  халыктын  кеп  бөлігі  үшін  қасірет  әкеліп.  миллиондаған 

адам күрбан болып,  елдің ш аруаш ылығын  күйретіп,  тұралатып  кетеді.

М енінш е,  саяси  билік  кұбылысын  талдаудағы  ғылыми  көзкарас  бүл 

биліктін  негізгі  белгілерін  ескеруді  ж эне  он ы н   ж екелеген  белгілерінін 

ерекш е езгеш еліктерін ашып корсетуді талап егеді.

С аяси  биліктін  ен  әуелі.  негізгі  белгілері  болып  суверенитеттік,  ерік, 

бедел,  зорлаусияктыларесептеледі. 

■

  ■:и-  іп,- ь т г

 

г

С уверенитеттік  —  бүл  белгілі  бір  әлеум еттік  субъ ектінін  кандай  да 

болмасы н баска  күш терге.  ж агдайлар мен  адамдарға теуелсіздігі  жағынан 

жоғарылыгы. С уверендіктінтүбегейлі аны ктамасы н  XVI ғасырдын өзінде- 

ак ф ранцуз ойш ылы  Ж ан  Боден  өзіітін  ‘'С аяси  кауы мдастык  туралы  ал гы 

кітабының” ( 1576 ж. ) бірінші кітабындағы сегізінш ітарауындабергенібелгілі. 

О ны н түж ы ры мдауы нш а “С-уверенитеттік деген  -  саяси  коғамдастыктагы 

азам аттар  мен  оны н  коласты на  карайты н  адамдар  үстінен  жүргізілетін 

жоғарғы,  ш ексіз ж ән етұракты  б и л ік ”.

С ая си   б и л ік тін   сувер ен и теттігі  —  тек  кан а  т ә у ел с ізд ік к е   ж етудін, 

бөлінбеудін және ішкі-сырткы дүшгіандардан коргану күкыгы емес,  сонымен 

бірге  баскару  мен  бұйыруга  деген  күкығы,  саяси  ш еш імдер  кабылдауға, 

жоғары  өкім еттің барлы к  міндеттерін  іске  асы руға деген  бостандыгы деп 

түсінеміз.

С аяси билік  еркіндігінін тәуелсіздігі  мен  бөлінбейтіндігінін  көрінісі  -  

саяси  билікке  катысты  әр   түрлі  саясн  түрғыдағы  әлеум еттік  субъектілер 

түптеп келгенде бөліне алмайды деген сөз.

Тіпті,  елде көппартиялык парламент пен коалициялык,  бірлескен үкімет 

бола  түрса да,  саяси  билік  бәрібір  бірнеше  саяси  күш тердін  ымыраласуы 

негізінде  бір  түрғыда  іске  асырылады.  Осы  жерде  айта  кетерлік  бір  жайт.

141

гарихта кос өкіметтін орнайтын кездерінің ұшырасатыны,  біракта мүнын, өзі 

елдегі саяси күштердін шиеленіскен күресімен сигіатгалатын когамнын ерекше, 

киын халі калыптаскан кезінде болатынын ескеруіміз керек. Қоғамнын мұндай 

халі  үзак  уакытка  созылмайды,  кайта  көп  жағдайда  ол  азамат  соғысына 

жалғасып  отырады,  ал  баска  бір  жағдайда  ол  тобырдын  билікке  ш ығуына 

немесе биліктегілердінбірініндиктатурасына үласады.Тексирек жағдайларда 

ғана  коғамдағы  мүндай  шиеленіс  кантвгіссіз  ж олмен,  яғни  биліктін  бәрі 

толығымен бір саяси күштін колына көш уімен ғана шешімін табады.

Ал,  енді  ерік  жөнінде бірер сөз.  Ерік дегеніміз -  әлеуметтік субъектіні 

жете  тү сін іл ген   саяси   м аксатты н  ж ә н е   оны   д әй екті  түрде  іске  асы ру 

ж олы ндағы   кабілеттін,  дай ы нды к  пен  б останды кты н  болуы .  Ғылыми 

әд еб и етте  ер ік  ж өн ін д е  б ер іл ген   ан ы қ т а м а   әр к и л ы .  М үн ы н   өзі  бүл 

күбылыстынкүрделілігін,  кеп кырлылығын көрсетеді.  Бұл аныктамалардын 

әркайсы сы   әдетте  еріктін бір кырына,  не  болмаса  көріністеріне  аударады 

да,  оны талдауда белгілі  бір көзкараспен  байланыстыруға тырысады.  Ерік 

субъектісі үшін  “мен осыны калаймы н” деп оіілау сипаттыемес.  керісінш е, 

“керек”,  '‘мен тиістімін"дегі ойлану сипатгы.

К ісі  ер к і  к ал аған   әр ек ет ті  іске  а с ы р а   огы ры гі,  адам   к е к е ііг е с т і 

каж еттіліктердің,  кажырлы кимылдардын өкгемдігіне карсы түрады .

Ерік үғы.мы өзінін күрылымы бойынш а шешімді кабылдау ж әне оны іске 

асыру сатыларыиа бөлінеді. Түракты түрде ерік күшін жүмсамайынш а саяси 

биліктің өмір сүре алмайтындығын ж әне билік жүргізуші өзінің саясп ерік- 

күшін  жоғалтып алса,  онда билікгін озі де жоғалатынын айту  керек.

Ал енді бедел ж еніндебірерсөз. Беделдегеніміз —бүкіл елдеде және оның 

сыртындада саясі і бнлік субьектісінін жалпынын мойындаған ыкпалы  . Алайда 

саяси  билікгің  беделін  моііындау,  оған  ерікті  түрде  бакынуға  келісім  беру, 

халыктын басым бөлігінін кұндылыктарына,  дәстүрлеріне,  артыкшылыктары 

мен талпыныстарына сүйенген жағдайда ғана мүмкін болады.

Бедел дегенім із  — адамнын,  не  болмаса  адамдар тобынын  (беделге  ие) 

күш керсетпей,  баска адамнын (болмаса адамдардын) іс-әрекегі мен ойларын 

бір арнаға бағыттай  алу  қабілетінен  білінеді.  Беделдін омір сүруі  адамны н 

алдында туындаіітын көгітеген киын мәселелерді тиімді түрде багалауда онын 

мүм кіндіктерінін  ш ектеулілігімен  байланысты,  ал  бүл  өз  кезегінде  өмір 

ш ындығынын күрделілігіне байланысты. Д ем ек,  жедел саяси биліктің іске 

асы ры луы ны н  негізгі  ф орм алары ны н  бірі  болып  табылады  да,  осынын 

көмегімен адамдардын кимыл әрекеттеріне бақылау мен олардың ортак жене 

ж еке  мүдделеріндегі  келісімі  кам там асы з  етіледі.  Бедел  саяси  биліктін 

объектісі мен субъектісінің ортак мүдделестері мен бағынушылартарапынан 

басш ы ны н ерекш е кабілетінедеген сенімділігіиіннегізінде  калыптасады.

'Караныз:  Ә бсаттар ов   Р .Б .  Білік  пен  бедел  / /   К азак әде б и ет і.  —  1999,  № 7 ,  8 ,  9. 

142

Бедел  дегеніміз — бағы нуш ы ларды н  басш ы  бойынан  табатын,  жоғары 

бағаланаты н  ж эне оларды к ж үгіііуш ілігін айттырм ай-ак және жазалаумен 

к орк ы тп ай -ак аныктайтын сапалар. Д ем ек,  бедел келісімге негізделеді де, 

басшы түлгага не болмаса мекемеге деген сыйлаушылык пен сенімді білдірелі. 

Егер,  басшы бағынуш ылардын оны н бойынан табатын жоғары сапаларға ие 

болса.  сонда ғана шынайы болалы. Е герде бедел басш ынын жеке сапалары 

жөнінлегі адасуш ылыктарға негі шелсе,  онда ол жалған бедел болалы.

Белел  когамдык  катынастар  субъектілерінің  саяси  бплік  субъектісінін 

б ұ й р ы кіар ы н а,  нұскаулары на,  ж арлы ктары на  бағынуға  дайындығынан 

көрініс табады деп ойлаган жон.  Бағынуға деген мүндай дайындыктын шарты 

өмір  сүруш і  ж эне  осы  жағдайда  занды  билік  деп  аталатын  саяси  биліктін 

ш арттары на багы нуш ы ны нтабы нуы  болып табылады.

Енді  юрлау немесе мәжбүр ету ж өнінде бірер сөз. Зорлау,  мәжбүр ету — 

билік жүргізуші субъектінін әзектем дігін күш колдану мүмкіндігін пайдалана 

отырып  іскеасы руы . Эрине,  саяси биліктін  мәнін тек кана зорлау,  мәжбүр 

ету  мен  күш теуге  әкеліп  тіреу  лүрыс  болмас  еді.  Зорлаулы.  можбүр етуді 

саяси  биліктін  елеулі  белгісі  ретінде  баскаруды н  негізгі  күралы  күштеу 

болатын диктатурамен де шатас гыруға болмайды. Алайда,  зорлау,  мәжбүр 

ету саяси биліктің бірден-бір күралы болмаса да ерекш е түрде занды тармағы 

болып табылады,  сондыктан да,  ол — осы биліктік негізгі белгілеріне кіреді.

Баскаш аайткапда,  мәжбүрлеу,  зорлау,  күш қолдану турасын айтканда, 

саяси  биліктін  ажырамас  касиетті  бөлігі  болып  табылды.  Ал,  бүл  касиет 

саяси билікке сапалы айкындык береді. "М емлекет дегені.міз — леп  көрсетгі 

М акс  Вебер,  — занды  түрде  күш теуге  бір озі  ие,  кож алы кка  ортак болып 

табылады. О н ы б аск аш аан ы к тау габолмайды ”  .

Сонымен.  егер жогарыдагы корсетілген негізгі белгілерінінбәрібіріккен 

жағдайда ғана когамда саяси билікгін орнайтынын айтуга болады.

Д ем ек,  осыған  байланысты  ескертетін  бір  жайт.  егер билік  жүргізуш і 

субъ ект  озін ің   беделін,  еркін,  суверенитеттігін-еріктілігін.  я  болмаса 

зорлауға.  м әж бүр  етуге  деген  кабілетін  ж оғалтса,  бүл  саяси  биліктін 

дагдары сы на  әкеліп  соғады.  Ал  мүны н  өзі,  әдетте,  биліктін  баска  саяси 

күш тін колы на көш уімен аякталады.  Енді,  саяси биліктің негізгі  белгілері 

мен  мәнін  аныктаған  сон,  оны н  механизмін,  көздерін  ж ән е  ресурстарын 

карастыруына мүмкіндік аламыз.

;  < :cs 

2. Саяси биліктін механизмі,  көздері мен ресурстары 

s»e  с ‘

Саяси билік кы зметінінтабы сты  болуы көптеген ф акторларга,  сырларға 

б ай л а н ы с ты .  Б үл ар д ы н   ар асы н д а  аса  м аны зды   оры н  са яси   б и л ік т іи  

механизміне,  көздеріне және ресурстарына беріледі. С аясибиліктің сырткы

'В ебер   М .  И збранны е  произведенгия.  —  М .,  1991.  —  с.  318.

143

заттапған  белгілері  -   мекемелердін,  ұйымдардын,  ауы зш а  ж ән е  жазба 

дүниелердің  (кұж аттарды ң,  зандарды ң,  ереж елердің,  б ұйры ктарды н , 

нұскаулардың) әртүрлі формадағы жиынтығы оны ңм еханизм ін  кұрайды.

Өз кезегінде саяси биліктін механизмі сіңісіп кеткен жалпы механизмінін 

кұрамды бөлігі  болып табылады.  Ал,  ж алпы  механизмнін көм егімен саяси 

биліктін катынастары  іске асырылады.  М ұндай  карапайым  ж алпы  жүйені 

коғамнын саяси жүйесі деп атайды.

Саяси биліктің дамыған механизмі өте күрделі де көп мағыналы кұрылым 

екені  аны к.  О ны ң  негізінде түтас  алғанда  коғам тұрады,  ал  негізге  ж акы н 

жерде үстемдік етуші саяси күш тер мен оларды ң үйымдары,  ең жоғарыда -  

биліктін  парлам ент,  үкімет,  мем лекет  басш ы сы ,  баска  да  дереж едегі 

басш ылар,  соттар,  бакылау  органдары  сиякты   өзіне  тән  кұрылымдары  

түрады.

С аяси   б и л іктің   ұйы мдасу  ж эн е  к ы зм ет  жас  .у  м еханизм і  көп теген  

нәрселерден — элементтерден тұратынын айту керек.  Бұл жерде біз назарды 

осы   механизм  ж үй есін ің  тек  б асш ы л ы к  ж э н е   баскару  сиякты ,  кей бір 

ж актарына аударғымыз келеді.

Басш ы лы к дегеніміз  —  баскаруш ы   топ  тарапы нан  коғам  үш ін  түбірлі, 

манызды шешімдерді жасактап,  кабылдаудан,  онынмаксаттарын,  міндеттері 

мен  болаш ағы н  аны ктаудан  түрады.  М ұндай  ш еш імдер  үстемдік  етуші 

әл еу м еттік   к үш тер  ер к ін ін   м азм ү н д ы к  ж ағы н  күрайды .  Бұл,  әдетте, 

коғам дағы   үстемдік  етуш і  саяси   ұй ы м дарды н  ж оғарғы   ж и ы н д ары н ы н  

( с ъ е з д е р ін ін ),  ү л к ен   м ә ж іл іс т е р д ің ,  ж и н а л ы с т а р д ы ң   м а к ұ л д а ға н  

кұжаттарында бекітіледі.

Кейіннен  бұл  шешімдер  м ем лекеттік-күкы кты к актілерде  занды түрде 

жасакталады да,  осыдан кейін олар коғамның б арлы кмүшелері үшін міндетті 

шешімдерге айналады.

Баскару дегеніміз — баскарушы топты н іс жүзінде кызмет ету кабілетінін 

өмірлік  тәж ірибедегі  көрінісі  болып  табылады.  Әдетте,  баскаруды   коғам 

оны н тиімді түрде кызмет жасауы мен дамуын камтамасыз ету максатындағы 

оған жасалатын саналы түрдегі ыкпал ретінде аныктайды. Бұл,  әрине осылай, 

алайда,  мүндай аныктама баскаруды н теренде жаткан мәнін аш а алмайды. 

Ал,  бүл  мән  баскару дегеніміз -  биліктін  іс-жүзіндегі  колданылуы,  яғни, 

коғам ды к  каты настарды н  әр   түрлі  субъ ектілерін е  билік  ж үргізуш і  топ 

тарап ы н ан   белгілі  бір  талап тард ы ң   койы луы   ж ән е  субъ ек тілерд і  алға 

койылған максаттарды орындау жолында осы талаптарды басш ылыкка алуда 

итермелеуі дегенде жатыр.

Бүл  ж ердегі  колданы латы н  кұрал д ар  мен  әдістер  тым  ж ан -ж ак ты . 

Олардын ісөлемі билік жүргізуші топпен әр  түрлі әлеуметтік күштердін ерікті 

түрдегі  ынтымактастығын пайдаланудан бастап,  осы топ тарапынан күш

144

көрсету кұралдары ны н колданы луы на дейінгі  жерге созылады.

Б а ск аш а   сезб ен   ай ткан д а,  б аск ар у   д еген ім із  —  кабы лданған  саяси 

ш еш ім д ер д ің   іске  асы р ы лу   ж олы н д ағы   гікелей  іс  ж үзін д егі  кы зм еті. 

К ы зм еттің  бұл  түрі  мен  билік  кұры лы мы   үш ін  күры латы н,  көбіне-көп 

мемлекеттік баскару органдары,  — деп аталатын әкімш ілік аппарат ең бірінші 

кезекте шұғылданады.

Сонымен, саяси билік механизмінін жогарыдан теменге карай жасакталған 

к ү р ы л ы м ы н ы ң   н ә т и ж ес ін д е   б аск ар у ш ы   то п т ы ң   ү л к е н д і-к іш іл і  саяси 

проблемаларды н  көптеген  саны  бойы нш а  ш еш імдер кабылдауда  үстемдік 

етуші әлеуметтік-саяси күш тергетәуелділігі ж о к катән  болып шығады. Яғни, 

баскаруш ы   гоп бұл ж е р д е толы ктай ж еке (автономно) аткарады.

Д еген м ен  де,  үстемдік  етуші  әлеум еттік-саяси  күш тер  билік  жүйесі 

аркы лы  баскаруш ы  топты белгілі бір ш енберде әрекет ж асауға мәж бүр ете 

алады.  М үндай  ш енберден  шығып  кету баскаруш ы  топ  гіен  үстемдік  етуші 

әлеум еттік  күш тер  арасы нағы   озара  каты настарды н  ш иеленісуіне  әкеліп 

соғады.

Үстемдік етуші әлеуметтік күштер өздерінін түбірлі мүдделеріне нактылы 

кауіп  төнген  кезде  бұзы лған  калы пты   жағдайды  калпы на  келтіру  үшін 

баскарушы топ кұрамына өзгерістер енгізуге дейін батыл шаралар колданады. 

Осыған байланысты ай тарж ай т,  саяси билік механизмі осы биліктін негізгі 

көздерім ен т ы ғы збайланысты екендігі.  Бұл  көздер әрки лы .  М ысалы,  олар 

дене  күш тері,  байлык.  білім,  лауазы м  жағдайы,  үйым,  т.б.

Д ене  күш тері  биліктін  бастапкы   негізі  болып  табылады.  Бпліктің  бүл 

көзі талап етілген тәртіпке жету жолындағы күш ретіндегі  коркытыгі-үркіту 

тәсілін есүй енеді.

А лғаш кы   кездегі  “ кім н ін  кім  е к е н ін ”  корсететін  тайталас  м әселесін 

ш еш уде  кім  көп  күш ке  не  болса,  оны н  үстемдік  кұруға  колы  жетеді,  осы 

күш тін  көмегімен  ол  өзін ін  дегенін  бакталастары на  істете  алады.  Алайда, 

күш теу казіргі  кезде,  саяси билік негіздерінін бірі ретінде корініс табуда.

Казіргі  кездегі  коғамдардын  көпш ілігіндегі  саяси  билік  күрылымдары 

мен  м еханизм дерінің  револю ииялы к,  не  болм аса  б аска  зорлы к  көрсету 

әрекеттерінін нәтиж есінде пайда болғаны белгілі.  Күнделікті саясу  күресте 

акы р аяғында кобінесе дәл ресми күш көрсету күрылымдары басшыларынын 

үстанған  бағыты  үстемдік  ж ағдайды н  кандай  саяси  топка  берілетіндігін 

аныктайды.

Өте  ерте  кезден  бастап-ак,  билік  көзін ін   бірі  бай лы к  болып  келеді. 

М үны н ен басты себебі,  байлы к иелерінің баска адамдардын тірш ілік етуі 

үшін  керек заттарды тауып бере алатындығында жатыр.  М үны н қайтарымы 

ретінде  б ай л ы к   и елері  к е р е к -ж а р а к   заттар   ж ө н ін д е  ө зд ер ін е  тәуел д і 

адамдарды өз дегендеріне жүгіндіреді.

С аясапану жоне онын проблемалары-10

10-321

145

Д ем ек,  байлык биліктін көзі ретінде ж екелеген адамнын немесе топтын 

мүддесіне сүйенеді.  Казіргі дүниеде байлыктын тек өзі саяси биліктін тікелей 

кезі  бола  алмауы  да  мүмкін.  Алайда,  б ай л ы к  иелерінің  бүгінде  билікке 

жетуге ыкпал жасау мүмкіндіктері,  сірә,  бүрығы уакытпен салыстырғанда 

өте  зор.  М ысалы,  бүкаралы к акпарат  күралдары ны н тиісті  жүмыстарына 

ком акты   карж ы   төлеу  аркы лы   белгілі  бір  саяси   топ ты н   үстем дік  күру 

жағдайын  камтамасыз етуге ш еш уш і күш  бола алады.

С аяси  биліктін  тағы  бір  көзі  болып  білім  мен  теж ірибе  кызмет  етеді. 

С о н д ы ктан   п атш ал ы к  к үрган   т а н д ау л ы л ар д ы ң   түсы н да  б ілім д ілердің  

канш алыкты үлкен  ыкпалга ие болған мысалдары  гарихта оте кеп.

Саяси биліктін көзі ретіндегі білім мен  іс  жүзіндегі тәж ірибенің мацызы 

әсіресе,  казіргі  дамыған  еркен и ет  жағдаііында  артуда.  Себебі.  бүлардын 

өмір сүруі  әр түрлі  ж эне  кен   аукымда  акнараттарды ,  сондай-ак,  барлык 

мүмкін болған  жакдайда ш еберлік пен дағды ларды ң үлкен санын  иеленуді 

талапетеді. 

. г »  

' ■ : : * ■ ■ ■ *

  і к ч  

.4  х

Тиісінше билік жүргізуші күрылымдарда білім мен когам ды ктәжірибенін 

әр түрлі салалары бойынш а маманданған кызметкерлердің салмағы да барган 

сайын артатүсіп отыр. 

ь 

у о 

ы

..„

 u* 

.

ù

*» *

С аяси  биліктін манызды  көзі  болып ерте  кездерден  бастап-ак адамнын 

лауазы мды   кы зм ет  орны  саналғаны н  айту  каж ет.  Д әстүрлі  когамдарда 

артыкш ылы к жағдайдағы топты ң катарында ж үру билікке жету жолындағы 

міндетті  ш артболы п табылады.  Қазіргі  коғамдардын көпшілігінде адамнын 

лауазымды  кызмет орны мен  когамдагы жагдайы оны н саяси билікке жетуі 

жолындағы манызды  негіздердін бірі болып табылады. М ысалы,  президент, 

я болмаса  министр ездерін ін осы кы зм еторы ндары нда істеген  кезінде  кана 

белгілі бір кеністікте билікке ие. Ал егер осындай жогары лауазымды кызмет 

о р н ы н ан   т ү с ір іл г е н   ж агд ай да  б и л ік   и ел ер і  о зд е р ін ін   б и лік  ж ү р гізу  

е к іл д ік т е р ін е н   а й ы р ы л а д ы .  Б и л ік   ж ү р г із е т ін   м ін д етте р д і  а т к а р у г а  

байланысты кызмет орындарында болудын,  сондай-ак адамнын әлеуметгік 

ж ағд айы ны нд аелеулі манызы бар. 

л а ю

Индивид  өзінін  тиісті  кы змет  саласы нда  негүрлым  жогары  лауазымга 

жетсе,  онын,  саяси  билік  құру  саласы на  енуіне  мүмкіндіктер  сокұрлым 

көбірек болады. 

и Н.?У-> . Г У ^ і і

^-1 

' 

:'г*

 »•-

Көріп отырканымыздай,  казіргі жагдайда әлеум еттік-саяси ұйым саяси 

биліктін ен куатгы басты кездерінін бірі болып табылады. Әлеуметтік-саяси 

үйым  ерте  кезден  б астап -ак   адамдарды   ж ән е  м үліктік  м үм кіндіктерді 

ұйымдастырука,  жұмылдырукакана кызмет етіп койкан ж ок,  сонымен бірге 

кабылданатын билік басындакылар шешімін де өмірде іске асыруына кызмет 

етеді.

Ш ын  мәнінде  лауазы мды   кы змет  орны   саяси  биліктің  көзі  есебінде

146

әлеум еттік-саяси уйымнын бөлігі ретінде ғана мағынаға ие болатынын айту 

керек.  М ү н ы ң д әл  осындай екені  мемлекеттік те,  коғам ды кта,  неболм аса 

ж еке ұйымдардын да күрылу ж эн е  кызмет жасау жүйесіне енуінен  керініс 

береді.  Бүлардын  барлығы  да  белгілі  бір  эконом ика  саяси  ж эн е  рухани 

м аксаттарға  жетудін  күралы ретінде көрінеді.  Ә леуметтік-саяси  ұйымнын 

елеулі  өзгеш елігі  ен  алдымен  оларды н өзара  бір-бірімен  беделді-биліктік 

ка ты н астар м ен   б ай л ан ы скан   б ел ім д ер ін ін   ж оғары дан  төм ен  карайғы  

баспалдакгы   күрылысында  жатыр.  Бұл  үйым  бөлімдерінін  әркайсы сы   ез 

б остандьн ы ны ң  бір  болігін  “ ж о ға р ы ға ”  беруі  әл е у м еггік -с а я с и   үйым 

құры лы м ы ны н неғүрлым  жоғары катарларында биліктін кордалануы үшін 

жагдай  жасайды.  Онын  есесіне.  элеум еттік-саяси  үйым  өзін  кұрайтын 

адам дар  алдына  оларды н  ж ек е-дара  ж үргенде  еш кайсы сы   кол  ж еткізе 

алмайтын  максаттар койып.  орынднуға мүмкіндік береді. Яғни,  б ір адамнын 

күш і жетг/емтін максат ортак куш тін аркасында орындалады.

Бір  индивидтін  б аска  ин ди видке  ыкпал  ж асау  кабілеті  саяси  билік 

субъектісінде  мүмкіндіктердің  бар  болуымен  байланысты  екенін  тарихи 

тәж ірн б е  көрсегуде.  Осыған  байланысты  ғылыми  әдебиетте  саяси  билік 

ресурстары ны н  әр   түрлі  гоптарының  кездесетіндігін  айткан  жөн.  Саяси 

биліктің  ресурстары  дегеніміз  —  оларды н  үстінен  бағынуш ыларга  ыкпал 

жасау мен биліктік ерікті іске асыруға бағытталған әдістер мен  кұралдардын 

ж и ы н т ы ғы   б о л ы п   т а б ы л а д ы .  С а я с и   б и л ік т ін   р е с у р с т а р ы   р е т ін д е  

эконом икалы к.  күшке^іе (зорлауш ылык),  әлеуметтік,  мәдени-акпараттык 

ж эн е баска да ресурстар көріне алады.

Э коном икалы к ресурстарға жататындар:  коғам д ы кж ән е езіндік ©ндіріс 

пен түтыну  үшін  кажетті  к ер ек -ж ар ак  кұндылыктары,  бүлардын жіілпыға 

о р гак  манызы  бірдей  белгісі  ретіндегі  акш а,  техника,  кұнарлы   жерлер. 

пайдалы казбалар,  т.б. 

• ■. .іи.імг:’.:

С аяси  билік  экон ом и калы к  ресурстарды  коптеген  мем лекеттік  ж әне 

х а л ы к а р а л ы к   си п ат т ағы   п р о б л е м а л а р д ы   ш еш у  ү ш ін   п а й д а л а н а д ы . 

Э к о н о м и к а л ы к   күралд ард ы н ,  атап  ай ткан да,  к о ғам д ы к   прои естерді 

мемлекетгік реітеу кұралдарынын көмегімен саяси билік көп нәрсені жүзеге 

асыра алады. Мысалы,  оте үлкен жылдамдыктағы экономикалы к процестерді 

баяулатуға мәж бүр етеді (каж ет болған  жағдайда керісінш е де істей алады):

-   ғы л ы м и -тех н и к а л ы к   р ево л ю ц и я   ж ет істік т ер ін   іс  ж ү зін д е  игеру 

максатында шаруашылыкты күрылымдыктүрғыдан кайта күруына дем бере 

алады; 

v 

-і ' 

■

  •"

 ■

  -

-

  үлтгык эконом икаға каржы  жүмсауды  пәрменді түрде колдайды;

—  ш аруаш ы лы к салалары на  бір  не  болмаса  екі  серікгестіктін  кож алы к 

жасауш ылығына жол бермейді; 

■

  • 

■

 

.•••«u-w  «нь,-

— ел  ішінде күрделі  карж ы ны н аса зор колемде кордалануы на тойтарыс

147

беріп,  оны шетелдерге ш ығаруға колдауш ы лы к жасайды;

— 

ақш а  күн ы н ы ң  түсу  каркы ны н  баяулатыгі.  жүмыссыздыісгы  елеулі 

түрде кы сқарта алады,  т.б.

Күш колдану (зорлау шылык.) ресурстарына күш көрсету аркылы көндіру 

кондырымдары  (секмелер)  ж әне  бұл  үшін  арнайы  дайындаған  адамдары 

ж атады .  Б ү л ар д ы н   б өрі  е л д ің   к о р ғ а н ы с ы н ,  іш кі  т ә р т іп т і  с ак т ау д ы  

камтамасыз етеді.

Ә рбір  м емлекетте  күш ке  ие  ресурстарды н  гүйінін  ә ск е р ,  полиция, 

к а у іп с ізд ік т і  с а к т а у   ісін д егі  тү р л і  к ы зм е т   о р ы н д а р ы   ж э н е   с о т   пен 

п р о к у р а т у р а ,  б ұ л а р д ы н   ғ и м а р а т т а р ы ,  к а р у -ж а р а ғ ы ,  т е х н и к а с ы , 

абактылары,  т.б.  күрайды.

Т ар и х и   т ә ж ір и б е   к е р с е т к е н д е й .  с а я си   б и л ік   ор ы н д ар ы   к ү ш к е   ие 

м ү м к ін д ік тер д ін   ж ек елеген   б ө лім д ер ін   ө те-м өте  жиі  кол д ан ад ы .  Бүл 

мүмкіндіктер биліктің неғұрлым откір кездерінін кагарына жатады да,  үрей 

гу.ғыза  алады.  Ал  мүндай  кұралдарды  колдану  адамдарды н  м енш ігінен, 

бостанды ғы нан  айырады,  тіпті,  біраз  ж ағдайларда  кұрбанды ктарға  да 

соктырады.

Саяси билік күш ке ие ресурстарды, әсіресе, өз күш інін,  куаты ны н және 

коғамға деген ыкпалы ны н әлсіреген кездерінде эконом икалы к ж эн е саяси 

дағдарыстар етек алған жылдарда жиі колданады.

Ал  енді  әлеум еттік  ресурсгар  ж онінде  аздап  сөз  етелік.  Ә леуметтік 

ресурстардеп -  әлеуметтік мәртебені,  не болмаса дәреж ені,  мекен-ж айды  

әлеум еттік стратиф икацияда (ж ікке белінуш ілікте) кетерудін,  не болмаса 

тө м ен детуд ін   кабілетін  айтады .  Ә леум еттік  р есурстар  к ы зм ет  ор н ы н , 

дәреж ені,  білім беру,  дәрігерлік кызмет,  әлеуметтік түрғыдан  камтамасыз 

ету т.б. сиякты к өрсеткіттерд і камтиды.

Қ азір кейбір батыста өмір сүруші елдер саяси билікті сактауға халыктын 

кепш ілігінін мүдделілігі  гүрғысынан күрылады. Яғни,  бұл елдерде халыкты 

әлеуметтік корғаудын кенжүйесі жүмыс жасайды,  зейнетакымен камтамасыз 

ету  денгейі  жоғары  (зейнетакы   мөлш ері  бүрын  алған  енбек  акы н ы н   90 

п а й ы з ы н а   д е й ін г і  м е л ш е р ін   к ү р а й д ы ) , 

к а й ы р ы м д ы л ы к   к ө р с е т у  

үйымдарынын кен жүйесі дамыған,  т.б.

Ал,  енді мәдени-акпараттык ресурстар жөнінде айтсак,  бүған жататындар 

білім мен акпарат,  сондай-ак,  оларды кабылдау мен таратудыц күралдары: 

ғылым  мен  білім  мекемелері,  бүкаралы к акпарат  кұралдары,  т.б.  Казіргі 

кезде және келешектебілім мен акпарат саяси биліктіңөте манызды көздеріне 

айналуда ж әне де айнала бермекші.

Білім мен бүкаралык акпарат күралдарына саяси билікті орнату кезенінде 

де өте-мөте манызды орын берілетінін айыру керек. Өз кезегінде бүкаралык 

акпарат  күралдары  саяси  билік  ресурстары  ретінде  билік  ресурстары ны н

148

баска түрлерінін айы рмаш ылы ғы н көрсететін өзіндік ерекш елікке ие.  Көп 

ретте акпарат күралдары “төртінш і билік тарам ы ” деп агалады. Бұл олардын 

коғам д ы к  пікірге  ж асайты н  ы кп алы н ы н   ш ын  мүмкіндіктері  мен  күш ін 

көрсетеді.

Т үтас  алған да,  тәж іри б е  к е р сет к ен ін д ей ,  ресурстарды н  ж оғары да 

келтіріл ген   б арлы к  түрлері  са яси   б и лік  үш ін  каж етті,  түракты   кимыл 

ж асауш ы  мүмкіндіктерге жатады.

А л,  енді  саяси   б и л іктін   е зін д ік   ер ек ш е  ресурсы на  адам н ы н   өзі  — 

дем ограф иялы к ресурстар жатады. Адам — әмбебап,  көп міндетті ж эне баска 

ресурстарды өндіретін мүмкіндік козі. Адам — керек-ж арак игілік жасауш ы, 

білім  мен акпарагка ие ж әне оны  таратуш ы.  Бұл  жерде саяси биліктін әрбір 

ресурстары ны н  көздері мен механизмін  іс жүзіне асы ры луы ны ң шарттары 

мен тиімділігінін шегі барлығын,  өздерінін ким ы л-әрекеттерінінең колайлы 

нысандары мен уакыттары бар екендігін атап айткан орынды. Осы байланыста 

м аңы зды оры нды  б и ліктердін бәл ін у мәселесі алады.

3.  Биліктердің белінуі  — с а я с а п ы н  теориясы мен 

принципі  (негізі)  ретінде

Бнліктерді  болу саясаты д үниеж үзі  елдеріндегі  билік күры лы м ы н  одан 

әрі  ж етілдірудінбірінш і  кезектегі  м еселелерінін катарындатүрады.  Билікті 

бөлу тікелей де.  колд ен ең д е  ж олдарм ен  іске асырылады.  Б и л іктін тікелей  

б өлін уі  д еген ім із  -   б и л іктін   ә р   түрлі  денгейдегі  м ем лекеттік  баскару 

субъектілері  арасындағы  бәрін ен   бұры н,  жалпы  үлттык  (орталы к)  ж ән е 

жергілікті баскару денгейлері арасындағы бөлінуді айтады.

О рталы к пен биліктін жергілікті органдары арасында аралы к денгейлер, 

мысалы аймакты к деңгей сиякты лар болуы мүмкін. Мұндай жағдайда аймақ 

(облы с,  е л к е,  кала)  кон сти туц ия  аркы лы   орталы к  үкімет  киянаты нан 

сакталатын билікпен камтамасыз етіледі. Биліктін мұндай жүйесі федералдык 

(күрамалык) жүйе деп аталады.  Егер де биліктін айм акты кденгейі ж ок болса, 

я  орталы кка тәуелді  болса,  онда  биліктің бұл  жүйесі,  бірынғай  жүйе деп 

аталады. Мысалы,  А Қ Ш -та,  Индияда,  Ресейле биліктін 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: