Айтбайұлы тілғ¥мырлар іп кітап павлодар 2010 1

Бұл -  қазақ зиялыларының  соғыстан  кейінгі  жылдары  еңсе 
көтеріп  рухани  дүниемізді  зерделей  бастаған  дәуірі.  Газет, 
журналдарда  қазақ  мәдениетінің  мәселелері  көтеріліи,  жазу- 
сызуымызға  көңіл  бөліне  бастайды.  Сол  кездегі  баспасөз  ма- 
териалдарьшан  көптеген  интертерминдердің  қазақша  балама- 
лары  жасалып,  орыс  сөздерінің  қазақша  сөйлей  бастағанын 
байқаймыз.  Тіпті  әсіре  арабшылдьщқа  барғыштап,  асыра 
сілтеп  те  жіберген  кездеріміз  болды.  Соған  қарамастан,  бұл 
өз  тіл  байлығымыздың  қадіріне  жете  бастаған  сәт  есебінде 
бағаланды.
Бесінші  кезең  80-  және  90-жылдардың  екінші  жартысына 
жататын  аралықты жатқызуға  болады.  Бұл  жылдардың  ішінде 
болған сан алуан қоғамдық өзгерістер ыңғайына қарап, мүның 
өзін  үш  билікке  жіктеп  қараймыз.  Алғашқысы  -   тоқырау 
жылдары  атанып  тарихқа  енген  Брежнев  заманы,  екіншісі  -  
қайта  қүру  (Горбачев  заманы),  үшіншісі  -   Кеңес  Одағының 
қүлап,  Тәуелсіз  мемлекеттер  достастығының  пайда  болған 
заманға  сәйкес  туындаған  тіл  қозғалысы.  Бүл  қүбылыстын 
әр  қайсысының тілде  қалдырған  өзіндік  ізі  бар.  Әсіресе қайта 
қүру  мен  тәуелсіздік  туы  желбіреген  соңғы  бес-он  жылдьш 
мемлекеттік  тілімізге,  онын  ішінде  қазақ  терминологиясының 
қалыптасуы мен дамуына жасаған ықпалы үшан-теңіз. Болашақ
зерттеулер  оіздщше  осы  кезеңцпс  сипат негізінде  жүргізілгені 
мақүл деп ойлаймыз. Сонда ғана ғылым тілінің қалыптасу жол- 
дарын нақты саралауға болады.
I. 
Самойлович  А.Н.  Разработка  научной  терминологии  на 
язьпсах  тюркской  системы.  -   В  ш :  “Революңия  и  письмен- 
ность”,  19.46,  к.  2;  Шәріпов Қ.  Терминология принңиптері ту- 
ралы //“Соц. Қазақстан”,  1939,27 желтоқсан,  1297; Балацаев М. 
Термин жасау принциптері жөнінде. -  Ғылым  академиясының 
хабарлары  1947;  Бәйііиев  С.  Қазақ  тілімін  терминологиясын 
жасаудың  негізгі  принциптері  мен  міндеттері  // Терминология 
сөздігі.  1-кітап. Алматы,  1948.
49

ТІЛСТАН ТАРЛАНЫ
Октябрьдің  таңы  атқанда,  небәрі  он  жасқа  толған  Түркі- 
стан,  Таппсент,  Ленинград  шаһарларындағы  ірі  де  іргелі  ғы- 
лым  ордаларьшда  оқып,  атақты  ғүламалардан  дәріс  алды. 
Содан  бері  ол  ана  тіліміздің  алуан-алуан  қүбылыстарын 
жемісті  зерттеп  келеді.  Көп  жылдар  бойы  Қазақ  мемлекеттік 
университетінде  сабақ  бере  жүріп,  қазақ  тілі  мен  әдебиетінің 
мамандарын  дайьшдады.  Студенттер  мен  аспиранттарды 
ғылыми-зерттеу  жүмысьша  баулиды.  Әйтсе  де,  оның  бүкіл 
ғылыми-творчестволық  өмірі  Қазақ  СРО  Ғылым  академия- 
сьшың  қабырғасьпвда  өтін  келеді.  Оның  ғылым  жолындағы 
сапары  қазақ  ғылымының  қара  шаңырағын  қаз  түрғызудан 
басталған болатын
1940  жылы  ғылым  кандидаты, 
1944  жылы  ғылым 
докторлығына  диссертацин  қорғап,  ал  1945  жылы,  профес- 
сор  атағын  алған  ол  1946  жылы жаңа  үйымдасқан  Қазақ  СРО 
Ғылым  академиясының  алғашқы  академиктерінің  бірі  болып 
сайланды.  Содан бері ол қоғамдық ғылымдардың, оның ішінде 
әсіресе филология ғылымының дамуына көп еңбек сіңіріп, сан- 
салалы ғылыми проблемаларға басшылық жасап келеді.  Әуелі 
ССРО  Ғылым  академиясы  Қазақ  филиалыньщ  аға  ғылыми 
қызметкері, содан соң Тіл және әдебиет, Тіл білімі институты- 
ньщ  директоры,  Қазақ  СРО  Ғылым  академиясының  вице- 
президенті, Қазақ СРО Ғылым академиясы қоғамдьщ ғыльшдар 
бөлімінің академик секретары больш қызмет етті.  Күні бүгінде 
Қазақ  СРО  Ғылым  академиясы  Тіл  білімі  институтының  ди- 
ректоры және Қазақ СРО Ғылым академиясы Президиумының 
мүшесі. 
.
Қазақ  тіл  білімі  енді-енді  қаз  түрып,  тәй-тәй  баса  бастаған 
сонау 40 жылдары теориялық мәселелерден гөрі,  практикалық 
мәселелерге  ел  мүқтажырақ  болатьш.  Оның  қолынан  шыққан 
“Қазақ тілінің грамматикасы мен емлесі” атты оқулығы, “Әліп-
50

пе’ ,  орта  мектепке  арналған  “Қазақ  тілінің  оқулығы”,  “Қазақ 
тілінің  грамматикасы”  -   қазіргі  қазақ  интеллигенциясының 
көбінің сауатьш ашуға септігін тигізген мәнді еңбектер. Аталған 
оқульщтар  мен  қүралдардың  көбі  қайта-қайта  басылып,  жас 
үрпақ тәрбиесіндегі қажетімізді күні бүгінге дейін өтеп келеді.
Ісмет  Кеңесбаев  -   қазақ  тіл  білімінің  теориялық  мәселе- 
лерімен де тікелей айналысьш, үлкен жаңалықтар ашқан адам.
Алайда  ғалымның  ғылыми  еңбектерін  сарапқа  салғанда, 
оның  фонетика  мен  түрақты  тіркестер  жайындағы  теориялық 
түйіндеулері әсіресе қүнды.
Ғалым  Ісмет  Кеңесбаев  фразеолоғизмдер  хақында  да  бүкіл 
тюркологияда 
бүрын-соңды 
айтылмаған 
қүбылыстарды 
зерттеді.  Тіліміздің  керемет  бай  қазынасы  болып  табылатын 
осы түрақты тіркестер мен мақал-мәтелдерді, идиома сөздерді, 
олардьщ  барльщ  ерекшеліктерін,  белгілерін  саралай  отьфып, 
зерттеудің өзгеше бір үлгісін жасады.
Бүл  саладағы  жазылған,  көтерілген  қыруар  мәселелердің 
бәрі  де  түбегейлік  жаңалық  екені  даусыз.  Сол  көп  жылғы 
ізденістің,  түбеғейлі  зерттеудің  үлкен  бір  қорытьгадысы 
ретінде  “Қазақ тілінің  фразеологиялық  сөздігі” деп  аталатьга 
80  баспа  табақ  еңбегі  “Ғылым”  баспасынан  жуьфда  жарық 
көрді. Бүл еңбектің де бүкіл тюркологияда ерекше бір ғылыми 
қүбылыс ретінде бағаланары сөзсіз.
Иә,  үлкен  ғалым,  қоғам  қайраткері,  Отанымыздың  адал 
перзенттерінің бірі,  Ісмет Кеңесбаев -  осындай  адам.  Ол  қазір 
75-ке керемет тың күш-қуатпен, қайтпас-қайсар жігермен келіп 
отыр.  Ендеше  оның  тіл  ғылымына  әлі  талай  тьщ  дүниелер 
әкелеріне, әлі талай үрпақты тәрбиелей беретініне сенім зор.
5

АКАДЕМИК Ә.Т. ҚАИДАРМЕН СҮХБАТ
1.  Сіздің  шәкірт  дайындау  үлгіңіз  қызықтырады.  Сон- 
да  оларға  тақырыпты  қандай  принңип  бобынша  таңдап 
бересіз?
Ж ауап:  Принцип  болғанда мен берген тақырьштардьщ бар- 
шасы  көне  де  жаңа үрдіске  еліктеуден туындаған  тақырыптар
емес.  Олардың барльпы  өзім пгүғылданып,  ойланып-толғанып 
жүрген  идеялардан  туындаған,  өз  зерттеулерімнің  бір  жалға- 
сы,  жаңа  деректер  арқылы  жаңа  қырларын  ашып,  тереңдете 
түсетін, өзім зерттеуге уақытым болмай жүрген мақсат, нәтижесі 
алдьш ала айқындалған, тек соны ғылыми жүйеге салып, орын- 
дап шығуды талап ететін тақырыптар.
Сондықтан да болар, жетекшілік жасап, ақыл-кеңес айту мен 
үшін қиын емес. Мен мүны өз ой-пікірімді шәкірттерім арқылы 
жалғастьфу  деп  түсінемін  Мүны  рухани  жалғастық  деп  те 
айтса болар.
2.  Өз  идеяларыңызды  ойдағыдай  жалғастырушылары 
бар ма?
Ж ауап:  Әрине,  бар.  Мәселен,  түркі  тілдер  түбірін  зерт- 
теу  идеясын  доктор  шәкіртім  Ерден  Қажыбеков  ойдағыдай 
жалғастырды.  Оның  синкретикалық  бір  буьшды  түбірлерге, 
байьфғы  түркі  сөздерінің  мағьшасьша  байланысты  еңбектері 
осыньщ айқьш айғағы.  Этнолингвистика саласы бойьпппа док- 
тор шәкірттерім Жамал Манкееваны, Әділ Ахметовты т.б.  атай 
аламын
Кандидаттық  диссертация  деңгейіндегі  зертгеулердің  бар- 
шасы өз идеяларымның жалғасы.
3.  Сіз  саналы  өміріңіздің  25-30  жылын  ұйғыртану  сала- 
сына  бағыштадыңыз.  Бұл  мамандықты  таңдауыңыздың 
сыры неде?
Ж ауап:  Университеттің  соңғы  курсысында  оқып  жүрғенде 
мен  Шоқан  Уәлихановтың  үйғырлар  туралы  еңбектерімен
52

таиыса  бастадым,  оған  қызықтым,  ұйғыр  тілін  білгендігімді 
пайдаланып,  мен  де  Шоқан  дәстүрін  жалғастырғым  келді. 
“Болмасаң да ұқсап  бақ,  Бір  гылымды  көрсеңіз” деген  еді  ғой 
ұлы  Абай.  Мен  де  солай,  ұйғыр  тілін  таңдап  алдым.  Ол  үшін 
мен өкінбеймін Кандидаттық, докторлық диссертацияларымды 
мен ұйғыр тілі бойынша қорғадым. Сөйтіп өз өмірімнің саналы 
да сапалы жас кезеңін мен ұйғьфтануға арнадым.
Еңбектерім бағаланды.  Шәкірттерім де бар.  Үйғыр тілі бой- 
ынша  ұжымдық  еңбегіміз  қытай  тіліне  аударьшды.  Қытайда 
ұйғырша араб жазуымен қайта басыльга шықты.
4. 
¥стаздарыцыз  кім?  Және  олар  өзінің  қандаб 
ерекшеліктерімен Сіздің жадыңызда қалды?
Жауап: Ғылымдағы ұстаз дегенді мен кең мағынада және тар 
мағынада түсінемін. Кең мағынада өз зерттеулерімізде еңбегін, 
ғылыми  мүрасын  пайдаланған  ғүламалардың  баршасы  мен 
үшін үстаз. Олар ақыл-кеңестің, өнеге-үлгісін жазып қалдырған 
ұстаздар. Және олар біреу емес, көп.
Ал, тар мағынада тікелей жетекшілік еткен, ақыл-кеңес беріп, 
жөн-жоба көрсеткен  ұстаздарьшды  айтамын.  Олар  да  бір  адам 
емес,  тілін  сүйіп  өсуіме  ұстаздық  еткең,  оның  асыл  қасиетін 
болмысыма  сіңіріп,  бойыма  дарытқан  анамды  да  (Жанбала, 
ол  95-де  дүние  салды)  ұстаз  санауыма,  екінші  ұстазым дұрыс 
сөйлеуге  үйреткен  алғашқы  мұғалімім -   Алтынбекова Мырза 
апай.
Ғылым-білімнің тіл саласына баулыған ұстазым -  академик 
Ісмет Кеңесбаев. Тіл құдіретін тілші маман ретінде танып-білуге, 
жол-жоба көрсеткен ұстаздарым  С.Е.  Малов пен  К.К.  Юдахин 
сынды ұлағатты жандар.
Олардың әрқайсысының бірін-бірін қайталамайтын өз орны, 
ерекшеліктері  бар.  ¥стаз шәкіртке  сыншы дейді,  әдетте.  Мен 
айтқан  болар  едім:  “Шәкірт те -  үстазға сьгашы”.  Сондықтан 
да бұл өз алдына әңгіме.
53

5.  Сіз  14  жыл  директордың  орынбасары,  18  жыл  дирек- 
тор  болдыңыз.  Басшылық  пен  ғалымдықты  қатар  алып 
жүру жүмысыңызға кедергі келтірген жоқ па?
Ж ауап:  Басшыльщтьщ  өсуіме  зияны  болған  жоқ,  бірақ 
ғальшдьщ  мүмкіншілігімді  толық  пайдалануыма  кедергісі 
(әсіресе  уақыт жағынан)  болды.  Бастықтың көп уақыты жина- 
лыстар мен қоғамдық-әлеуметтік шараларды орындауға кетеді.
75-тен  кейін  жариялап  жатқан  жүмыстарымды  да  көп  жыл 
директор болмасам, әлдеқайда бүрын шығарған болар едім.
Міне,  ғыльшда  басшы  болудың  пайдасы  мен  зияны  осын-
дай. 
_  ^ 
; “ 
V
6.  Сіздің  зерттеулеріңіз  тілтанудың  негізгі  салаларын
түгел қамтиды. Осының себебін түсіндіре кетсеңіз?
Ж ауап: Біріншіден, ғалымдар үжымын басқару деғен сөз өз 
тақырыбыңмен ғана шектеліп қалмай, тіл білімінің сан сала- 
сынан хабардар болуды талап етеді. Міне, осындай өндірістік 
қажеттілік  менің  де  әр  салаға  қызығушылығымды  арттыра 
түсті. Біріншіден, үжымға бастық болу сол үжымдағы істеліп 
жатқан  зерттеушілердің  баршасына  бағыт-бағдар  беру 
ғана  емес,  “баға  беру”  міндетін  де  жүктейді.  Үшіншіден, 
тіл  білімінің  (синтаксистен  басқа)  әр  саласына,  әсіресе 
лексиколоғияның салаларына (этимология,  фразеология, па- 
раммилология,  лексикография  т.б.)  жеке  басымның  маман 
ретінде қызығуы басымырақ болды.
Қазақ  тіл  білімінде  де,  жалпы  түркітану  саласында  да 
бүрын  болмаған  зерттеу  нысаны  -   этнолингвистика  да  мені 
қатты  қызықтырды.  Бүл  салада  ғалымдардың  пікірі  бойынша 
(М.Копыленко)  менің  өз  мектебім  қалыптасты.Түбіртану  бой- 
ынша да осыны айтуға болады.
7.  Егер  Сіз  дүниеге  қайта  келіп,  мамандықты  қайта 
тандаған жағдай бола қалса, қандай мамандықты таңдаған 
болар елініз?
54

Жауап
аңғарғаным
бастауы
ұстыны, мән-мағынасы, маңызы. Сондықтан
болу -   барлық  ғылымнан  хабардар  болу  деген  сөз.  Ең  басты-
сы  тілші,  адам  дүниесін,  рухын,  дінін,  ой-түжырымын,  өткені
мен  бүгінгісін,  болашағын  түсінуге  болатын  асьш  қазына,
мәңгіліктің  мәңгілігі.  Этнос  өзін-өзі,  тек  өз  тілі  арқылы  ғана 
танып-біле алады.
8. 
Жастық  шағыңыздың  ұмытылмай  жүрген  сәттері 
бар ма?
Жауап:  Жастық шақ -  ол  қызығы  мол  өткен  өмірдің  елесі 
ғой. Әрине, есте қалған, жадымда сақталған жайттар баршылық. 
Бұған  сол  жастық  өмірдің  өзі  (егер  ол  өмірді  25-ке дейін  деп 
есептесек) де  мен  үпгін  тұгас  дүние  бола қойған  жоқ  қой.  Ол
жылдарым  отты  жылдардың  өртіне  шалдықты.  Отан  соғысы
оасталғанда мен  16 жаста едім.  17-мде өзім  сүранып майданға 
аттанып  кеттім.  Содан  22  жасымда  оралып,  қиыншылық 
кезеңде мектеп пен КазГУ-ді  бітірдім.  Студенттік өмірді де  өз
қатарымнан ересек шағымда өткердім. Мұның аржағы түсінікті 
болар.
9. 
Сіз  9-сыныпты  бітіре  салып,  соғысқа  өзіңіз  сұранып 
кеттіңіз? Бұл не, патриотизмдік сезім бе, жоқ әлде басқа ма? 
Қалай түсіндірер едіңіз?
Жауап:  Бүл  сауалға  дәл  сол  жылдардағы  сезіміммен  жа- 
уап берсем, иә, бұл Отанға деген шынайы патриоттық сезімнен 
туған әрекет еді. Бүкіл ауыл еркектерсіз қаңырап бос қалғанда, 
бір  үйден  бірден  3  адам  (әкем,  екі  ағам)  атганып  үй  іші  бос 
қалғанда  мен  өзіме  лайықты  орын  таба  алмадым.  Солардың 
қатарында болғым келді.  Соғысқа сұранып  арыз жазуыма,  бүл 
бір  себеп  болса,  екінші  себеп  41-жылдың  қыркүйегінде  еркек 
мүғалімдердің баршасы майданға кетіп, мектегіте  10-сыныптың 
сабағы басталмай кал

“Бәрі Отан үшін, жеңіс үшін!” дейтін үран жас та болсақ жан
дүниемізге  қатты  әсер  етті.  Көшеде  ойнап  жүруді  ар  көрдік!
Несі  бар,  жас  болсақ та,  азаматтық борьпнымызды  абыроймен
орындап қайттық.  5  әскери орден,  12 медаль соның бір белгісі.
Ғылыми  тірлік  “Олжабай”  болып  қайтқаннан  бергі  тірлік 
нәтижесі. 
-  . 
.
10. Қызметтес болған ғалымдар жөнінде не айтар едідіз?
Ж ауап:  Мен  өмірім  54 жыл  бойы  Тіл  білімі  институтьшьщ
қара шаңырағы астында өтіп келеді. Барым да, базарым да осы 
үжым  қүзырында  болды  деп  айта  аламын.  Үжым  болғаннан 
соң  онда  әр  түрлі  адамдармен  қызметтес  болуға  тура  келеді. 
Әсіресе  бастық  үшін  солардың  бәрімен  тіл  табысу  міндетті 
нәрсе. Мен де соны істеуге тырыстым. Бірақ сөйтіп жүрсеңцағы, 
хальщ айтқандай,  “Біреу даттап кетеді,  біреу мақтап...”.  Талас- 
тартыс  та  болды,  үстімізден  “домалақ  арыз”  домалатқандар 
да  болды,  мақтап-мадақтағандар  да  аз  болған  жоқ.  Қысқасы, 
өмірді  өз  салтымыз  бойынша  “қазақша”  өткізіп  келеміз.  Олай 
дейтін  себебім,  қазақтың  бір  қасиеті  біреуді  мақтаса,  алты 
қабат  аспанның  ар  жағына  асырып  жіберетін,  ал  датгаса, 
жетіқабат жердің астьша батырьш жіберетін әдеті бар гой.
11. Ғылымнан басқа уақытта немен шұғылданасыз, яғни 
хоббиіңіз не?
Ж ауаи:  Күлкі  болса  да  айтайын,  “Ғылымнан  басқа”  де- 
ген  уақыт  менде  жоқ.  Болған  да  емес.  Өйткені,  ғылым  де- 
ген  -   түңғиьщ  терең  мүхит  қой.  Ғылымға  тұтас  берілген 
адам  (атақ-дәреже  алу  үшін  ғана  жүрген  адамдардай  емес) 
оның  өз  саласы  бойынша  толық  меңгеруге  тырысады.  Ол  де- 
ген  табиғат  сыйлаған  дарын  мен  қасиеттен  басқа  үланғайыр 
уақытты  талап  етеді.  Ал,  ол  уақытты  карта  ойнауға,  бильярд 
ойнауға,  аңшылық,  балықшылық  т.б.  осы  сияқты  еркектердің 
қүмартып  істейтін  кәсіптеріне  жұмсасақ,  сөзсіз  ғылымың 
ақсайды.  Ал  дәл  осы  қүмарлық  ойындарында  “қызықты”,  ра- 
хаттанатын  ермекті  сол  ғылымның  өзінен  тапсақ  көп  дүниені
56

орывдауға  болады.  Мен  осы  аталған  қызығы  мен  рахаты  мол 
дүниені  сөз  қүдіретінен  таптым.  Сөздіктерді  карап,  сөздердің 
табиғатьша үңілу,  соны танып-білу мен үшін ең жоғары рахат 
сезімін алумен бара бар. Менің досым, қүрдасым Шора (сүхбат 
алушының бірі) сияқты “коллекңионерлік” кәсіпке мен үйрене 
алмадым.  Менің  коллекңиям  қазақ  тілінің  (басқа  түркі 
тілдерімен салыстьфмалы түрі деп) сөз байлығын жинақтаумен, 
жүйелеумен,  соларды  аньщтаумен  ғана  шектеледі.  4  томдық 
“Қазақтар:  ана тілі әлемінде”  атты этнолингвистикалық сөздік 
т.б. сөздіктер, міне, соньщ нәтижесі.
12. Тіл білімі, тілтану Сізге рухани, моральдық азық бола 
алды  ма,  жоқ  әлде  ол  мамандық  дәрежесінде  ғана  қалып 
қойды ма?
Жауап:  Егер  таңдап  алған  мамандығың  жан  дүниеңе, 
болмысыңа  рахат  сезім  сыйламаса,  овдай  өмірдің  өзі  де 
қызық  емес.  Мен  өз  өмірімді  мәнді-мағьгаалы  өткізіп,  тавдап 
алған  мамандығымның  маған  мол  рухани,  моральдық  азық 
сыйлағандығьша  байланысты  болғандығы.  Сондықтан  өмірді 
тек мамандық деңгейімен ғана өлшеуғе болмайтын сияқты.
Сүйіп  істеген  ісіңнен  еш  уақытта  шаршамайсың  да 
жалықпайсың.  80-ге  келгенше  54  жыл  бойы  шүғылдансам  да, 
мен  тіл  табиғатын  зертгеуден  жалыққан  емеспін.  Әрқашавда 
ойлайтьгаым:  өзімнің ең сүйікті, “үкілі” еңбегімді, әлі жаза ал- 
май жүрмін ғой деймін. Мүмкін, Алла тағала рақым қылса, оны 
әлі жазармын да.
13.  Достарыңыз  кім?  Дос  таңдауда,  достық  қатынасты 
сақтауда ұстанатын принципіңіз қандай?
Жауап:  Дана  халқымыздың  “Мың  досың  болса да  аз  сана, 
бір дүшпаның болса, көп сана” деген дана сөзі бар.
Әрине,  дүшпавдарым  жоқ  емес,  бірақ  достарым  көбірек. 
Қолынан  келген  жақсыльпын  күнде  емес,  күндердің  күнінде, 
әсіресе қиьга қыстау сәттерде  істеген достарды үнатамьш  Күн 
ашықта  көлеңкедей  жаньщнан  қалмайтық  бүлтгы  сәттерде
57

іздесең  де  табылмайтын  достардан  аулақ  жүргенді  абзал 
көремін. 
. 
;
Сондықтан  да  болар  барша  сьпшан  өтіп  сүрыпталған, 
“барлауға бірге баруға болатын” достарым көп емес және олар 
жыл өткен сайын азайып келеді.
14. Ғылымдағы жастарға деген көзқарасыңыз қалай?
Жауап:  Ғыльшға,  тіл  біліміне  бүгін  келіп жатқан жастар -
ертеңгісі  сол  ғылымның  болашағы.  Менің  түсінігім  бойынша 
ғылым  да,  ғылымның  болашағы  да  санымен  емес,  сапасымен 
өлшенеді.  Шора  Шамғалиүлы  Сарыбаевтьщ  мүқият  жинақтап 
жүрген  мағлүматы  бойынша қазақ тіл  білімі  саласында  бүдан 
10-15  жыл  бүрынғы  70 жылдай дәуірде  қорғалған  (докторлық 
және кандидаттық) диссертациялардың жалпы саны бір мыңға 
жетер-жетпестей  болса,  ал  сол  кейінгі  10-15  жыл  барысында 
қорғалғандардьщ саны 500-ге жетіп қалыпты.
15.  Қазақ  тіл  білімінің  бүгінгі  даму  үрдісі  мен  барысына 
көңліңіз тола ма? 
,
Ж ауап: Тіл білімі боиьшша істеліп жатқан зерттеулердің са- 
нына,  тақырып  аумағына  көңілім  толғанымен  сапасына  онша 
көңілім  толмайды.  Толмайтын  себебі  жаңалық  аз,  қайталау, 
таптауырын болған ізбен жүру көп сияқты.
Біз  кеше  егемендік  алғанға  дейін  өз  зерттеулерімізде 
коммунистік идеолоғия шеңберінен шыға алмай, диссертация- 
ларьшызды тек орыс тілінде қоргауға, еңбектерімізді тек орыс 
тілінде  жазуға  мәжбүр  болып,  көп  нәрседен  шектеліп  келсек, 
бүгін “еркіндіктің” екінші бір әсеріне душар болып отырмыз.
Филология  саласында  қазір  ғылыми  жүмыстар  жаппай 
қазақша  жазыла  бастады.  Ол  ғылымдардың  өз  пікірін  еркін 
айтуға  мүмкіндік  тудырады.  Әрине,  айтатын  нәрсе  болса, 
қазақша  айтқан-ақ  жақсы  ғой.  Бірақ  сол  айтылып  жатқан 
пікірлердің,  теориялық  түжырымдардың  басым  көпшілігі  кей- 
де  түркология  саласындағы  орыс  т.б.  ғалымдардың  бұрын  ай- 
тып, тайға таңба басқандай танытып кеткен ой-тұжырымдарын
58

аударып,  өңін  айналдырып  қолдану,  қайталау  болып  келетіні 
өкініпггі-ақ!
Тіл ғылымының бұл үрдісі мен даму барысьга өзгерту қажет 
сияқты.  Түркология  мол  қазьгаа-мұра  қалдырған  көне  сала. 
Оны  жеке  тілдерді  зерттеу  арқылы  дамытқымыз  келсе,  әрбір 
зерттеуші аз болса да, бір жаңалық қосқаны жөн болар еді.
Тіл  білімі  бойьгаша зертгеулердің саньгаың көп, сапасының 
төмендеу  болуының  тағы  бір  себебі  -   бүл  ғылымның  табы- 
сы  мен  жаңалығын  бақылау  және  бағалау  орталығы  жоқ. 
“Әр кәлладағы -  бір хиялға” бүгін де жол ашық.
16.  ССРО  ыдырағаннан  кейін  Отандық  түрколоғияның 
бүрынғы  тығыз  байланысы,  түрколог  ғылымдардың  тығыз 
қарым-қатынасы тоқтаған сияқты.
Сіздің осыған көзқарасыңыз қандай?
Жауап:  Тоқтағаны  рас.  Жеке  тілдерді  ғана  зерттеумен 
шектеліп,  жалпы  түркологиядан  томаға-түйық  қалу  осы 
ғылымның болашағына нүқсан келтіретіні сөзсіз.
Иә,  отандьщ  түркітану  ғылымының  бір  түтас  ірғетасы  да 
қүлаған  сияқты.  Ғальгмдардьщ  бүрьгағы  озара  тьгғыз  қарьгм- 
қатынасы  тоқтадьг,  байланыс  үзілді,  түркі  тілдеріне  тән  ортақ 
идея, ортақ проблемалар бары байқалмайдьг.
Жалпы  бүл  түрколоғия  үшін  оң  қүбылыс  емес,  келешекте 
бір орталық - түркология қауымдастығын қүру қажет.
17.  Халықаралық  “Қазақ  тілі”  қоғамын  құрып,  көп 
жылдар  бойы  тіл  майданында  жүрсіз.  Осы  еңбегіңіздің 
нәтижесіне қанағаттанасыз ба?
Жауап:  Біріншіден,  ол  іске  мен  емес,  барша  хальгқ,  қазақ 
қауымы  қанағаттанарлық 
сезімін 
әлдеқашан 
білдірген. 
Өйткені  біз  қүрған  Қоғам  қалғып  кеткен  халқьгмьгздьгң  сана- 
сын оята алдьг.  Жүздегеқ  мыңдаған қазақ  балабақшалары мен 
мектептері ашылды.  Қоғамдьщ өмірден тәркілене бастаған ана 
тілімізғе  мемлекеттік  мәртебе  берілді.  Енді  біз  оны  қорғауға 
заңцы  қүқьгқ  алдьщ.  Қоғам  әрекеті  алғапщы  4-5  жьгл  ішінде
59

бұқаралық  қозғалыс  сипатына  ие  болды.  Бірақ  амал  ыешік, 
Қоғамды  қолдаушы  заң,  қаржыландырған  өкімет  бола  қойған 
жоқ. Оның үрдісі бәсеңдеді.
Бірақ  қоғам  өз  жұмысын  жалғастырып  келеді,  әлі  де 
жалғастыра бермекке мен президенттікті тапсырдым.
18. 
¥стаз  бенен  шәкірт  арасындагы  қарым-қатынастың 
қалай болуын қалайсыз?
Жауап:  ¥стаз  бенен  шәкірт  арасындағы  қарьш-қатьшас 
әдетге  ресми  сипатқа  не  болады.  Бірақ,  кейбір  шәкірттер 
бүл  шеңберден  шығып,  ғалымдықпен  қатар  адамдық  қарым- 
қатынасқа да бейім келеді.
Олармен ғылым туралы ақылдасумен қатар өмір және өмір 
тәжірибесі  туралы  да  сырласуға,  пікірлесуге  болады.  Мүндай
шәкірттер  менщ  өмірлік  ғылыми  тәжіриоемнен  көоірек 
тағылым, өнеге-үлгі алуға мүмкіншілігі көбірек болады.
Ал,  кейбір  шәкірттер  о  бастан-ақ  тек  ресми  қатынаста 
жүруді  қалайды.  Ондайлардың  кейбіреулері  диссертациясьш 
қорғағаннан кейін ұстазын ұмытып, тіпті аман-сәлеміңді жөнді 
алмайтыны болады.

жүктеу/скачать 12,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: