Айтбайұлы тілғ¥мырлар іп кітап павлодар 2010 1

ЕҢБЕГІМЕН ЕСЕЙГЕН
Жақында  ғана  жетпіс  жылдық  тойын  атап  өткен  қарт 
ҚазПИ-дің  (қазіргі  АлМУ)  қара  шаңырағына  кімдер  түлеп 
үшпады  дейсіз... Республикамызда  үлағатгы  үстаздар  мен 
білімді  тәлімгерлердің  талай  үрпағын  баулап,  үлкен  өмір  жо- 
лына  аттанғандырған  осы  алтын үядан  бір кездерде мыңдаған 
жас  жеткіншектер  балапан  қүстай  қанат  қағып,  талпынып 
үшқан  еді.  Сол  түлектердің  бірі  фнлология  ғылымдарының 
докторы,  профессор  Телғожа Жанүзақов  болатын.  1951-жылы 
институтты  тамамдаған  оны  ғылым  жолына  баулыған  үстазы 
профессор  С.  Аманжоловтың  өтінішімен  аспирантураға  қал- 
дырған еді.  Сол жылдың қазан айында Ғылым Академиясының 
Тіл  Білімі  институтына  қызметке  қабылданған  Телағаң  осы 
күнге дейін  тапжылмай,  табан  аудармай  бір  мекемеде  қызмет 
істеп келеді.  Міне,  оның ғылыми-үстаздық өмір жолына да 50 
жыл  толыпты.  “Әркім  өзінің  сүйген  ісінің  қүлы”  деген  емес 
пе, жоғары оқу орьшдарьша әлденеше рет түпкілікті қызметке 
шақырылғанмен  өз  өмірін  ғылымға  бағьпптаған  ол  мүлдем 
кетіп  қалмай,  әр  жылдары  университеттерде  ономастика  мен 
лексшсологиядан  дәріс  оқып,  үстаздық  жолды  да  жалғастыра 
берді.  Үлы  Абайдың:  “Ғылым  таппай  мақтанба,  орын  таппай 
баптанба” деғен нақыл сөзін берік үстанды.
Адам  баласының  өмірін  бір  арнаға түсіретін жағдайлар  бо- 
лады. Сондай бір оқиға оның да өмір жолына бағдар болды. Ол 
сәті түсіп, 1954-жылы Мәскеу-Ленинградқа іссапармен барады. 
Есімі әлемге әйгілі түркітанупп»і КСРО Ғылым Академиясының 
корреспондент-мүшесі,  профессор  С.Е.  Маловқа  жолығады. 
Қарапайым  да  кішіпейіл  ғалым  онымен  үзақ  әңгімелесіп, 
кандидаттық диссертаңияның тақырыбын білген соң сөздердің 
көп  мағыналылығы  туралы  түркітану  білімінде  қазірғе  қалам 
тартқан жан жоқ,  ол өте ауыр, күрделі тақырып екенін айтады. 
Қазақ  тіл  білімінде,  жалпы  түркітануда  ономастика  мәселесі
98

әлі тың жатқан дүние еді. С.Е. Малов оның бір саласы ретінде 
“Қазақ  тіліндегі  есімдер”  деген  тақырыпты  үсынады.  “Бүл 
халық 
тілінің 
тарихы, 
азаматтық 
тарих, 
этнография 
ғылымдарымен  тікелей  байланысты”  — дейді  атақты  ғалым. 
Міне,  осы  тақырып  бойьпппа  оның  жетекшісі  болып  акаде- 
мик  I.  Кеңесбаев  белгіленеді  де  1961-жылы  кандидатгық,  ал 
1976-жылы  “Қазақ  тілі  ономастикасының  негізгі  мөселелері” 
атгы  тақырыпта  докторлық  диссертация  қорғап  шығады.  Со- 
дан  бері  ғалым  қазақ  тіл  білімінің  ономастика,  лексика,  лек- 
сикология,  терминология  салалары  және  фолыслор,  көркем 
аударма  бойынша  қалам  тартып,  қыруар  еңбек  жазды.  Екі 
жүзден аса жүмыстарының ішінде бес монография, он үш кітап, 
кітапша, он төрт сөздік болса, басқалары көлемді ғылыми және 
ғылыми-көпшілік мақалалар.  Олар
спубликамызда  жарық  көрсе,  жақын  және  алыс  шетелдерде 
жарияланғандары да бар.
Оның  “Қазақ  тіліндегі  жалқы  есімдер”,  “Қазақ  есімдерінің
тарихы  ,  Основные  проблемы  ономастики  казахского  язы- 
ка”,  “Очерк  казахской  ономастики”,  “Ортальщ  Қазақстанның
аттары”,  “Тюркская  ономастика.  Перспектив
тие  сияқты
Сіздің  есіміңіз”,  “Қазақ
үидщ
столдары мен Азаматтық хал
тіркеитін  орындарда  кеңінен  паидаланылатын  қажетті  қүрал 
Ғалымның  зерттеулерінде  антропонимия  (кісі  аттары),  топо- 
нимия  (жер-су  аттары),  этнонимия  (ру,  тайпа  аттары),  кос- 
монимия,  астроішмия  және  зоонимия  атауларының  жасалу 
заңдылықтары  мен  ерекшеліктері,  лексикалық  қабаттары  мен 
тілдік табиғаттары, этимологиясы қоғам  омірімен, тіл тарихы, 
азаматтық тарихымен, сондай-ақ тарих, этнография, география 
ғылымдарымен  өзара  байланысы  кеңінен  талданған.  Әсіресе 
ру,  тайпа  аттарыньщ  (этнонимдер)  шығу,  тайпа  болу  тарихы, 
оның ішінде басты, негізгі тайпалар мен “қазақ” атауының шығу
99

төркіні,  этимологиясы  қалың  жұртшылық  назарьш  аударғақ 
елеулі  еңбек ретінде бағаланады.  “Қазақ” сөзінің шығуы және 
басқа  мақалаларының  Қытай  Ғылым  академиясының  ғылыми 
журналында 1989-1990 ж.ж. қытай тілінде жариялануы да бүған
толық айғақ. 
Чг :  •  г,  # - г   .  »
Ол  I.  Кеңесбаев,  С.  Аманжолов,  А.  Ысқақовтармен  бірлесе
отырьш,  көптеген  еңбектердің  жарыққа  шығуына  зор  үлес
қосқан ғалым. Телағаң “Тіл білімінің терминдері” атты тырнақ
алды түңғыш еңбегін (1956 ж.) I. Кеңесбаевпен бірлесіп жазса,
С. Аманжолов екеуі жинап бастырған “Қазақхалықжүмбақтары”
деген  кітапша  (1959  ж.)  кезінде  М.  Әуезовтің  алғысөзімен 
жарық көрген.
Телағаңның  тікелей  атсалысуымен  шыққан  “Қазақ  тілі 
түсіндірме  сөздігі”  (10  томдық),  “Қазақ  тілінің  түсіндірме 
сөздігі”  (2-томдық),  “Абай тілінің  сөздігі”,  “Қазақстан  геогра- 
фиялық атауларының сөздігі” атты еңбектер өз алдына бір төбе. 
Телағаңның ғалым ретінде қалыптасып, елеулі табыстар жетуі, 
тіпті түтас тағдыры А.Байтүрсынүлы атындағы Тіл білімі инсти- 
тутымен  байланысты.  Қаршадай  кезінде  тіл  білімі  институтқа 
келғен ол бүл кезде айтулы ғалым, ардақты аға, үлағатты үстаз. 
Барша  жүрт  қүрмет  түтар  сыйлы  азамат.  Осынша  қүрметке 
Телағаң еңбегінің арқасында жетті.
Ол  1984  жылы  Ғылым  Академиясының  Ш.Уөлиханов 
атындағы  сыйлығының,  1988  жылы  Қазақстан  Республикасы 
Мемлекеттік  сйылығының  иегері  деген  жоғары  атақтарга  ие 
болды. 1991 жылы түркітану ғылымы бойынша профессор атағы 
берілсе,  1995  жылы  Гуманитарлық  ғылымдар  академиясьпгың 
толық мүшесі (академигі) больш сайланды.
Ол  кісінің  еңбегі  ономаст  ғалымдар  арасында  өте  жоғары 
бағаланады.  Польшадағы  Краков,  Германиядағы  Лейпңиг, 
Финляндиядағы  Хельсинки  қалаларының  өткен  халықаралық 
ономастикалық  конгресстерде  ол  қазақ  ономастикасының  мә- 
селелері  бойынша  баяндамалар  жасады.  Шетел  ғалымдарына
100

қазақ  тілін,  елін  танытты.  Қазақ  ономаетикасы  жөнінде  ол 
Мәскеу,  Ленинград,  Киев,  Одесса,  Баку,  Ташкент,  Самар- 
қанд,  Қарши,  Бішкек,  Алматы  қалаларында  болып  өткен 
конференцияларға да қатысты.  Баяндамалары және жинақтар- 
да  жарияланды.  Оның  осы  мәселесі  бойьпшіа  академик 
Ә.Т. Қайдармен бірге жазған “Атамекен атауындағы ақ таңдақ- 
тар”, “О судьбе языка земли казахской”, “Атаулы-тарих айғағы”, 
“Қазақ  Республикасындағы  қазақ  азаматтарьшың  есімдері” 
еңбектері  мен  әке  атгары  және  фамилияларын  реттеу  туралы 
тұжьфымдамасы зиялы қауымға жақсы белғілі. “Республикалық 
Мемлекеттік және әкімшілік-аумақтьщ бірлестіктердің атаула- 
рын реттеудің, елді мекендердің атгарьга өзгерту және тарихы, 
географиялық атауларьш қалпына келтіру тұжырымдамасы” да 
жалпыға мәлім.
Ғалымның  қоғамдық  қызметгері  мен  ғылым  кадрлар 
дайьгадаудағы  еңбегі  де  елеулі.  Ол көп  жьшдар  ҒА  Тіл  білімі 
институты,  ҚазМ¥У,  АЛМУ  жаньгадағы  кандидаттық  және 
докторлық  диссертаңиялар  қорғайтын  арнаулы  кеңестердің 
мүшесі  болған  болса,  қазір  ҒМҒА  А.Байтұрсынүлы  атындағы 
Тіл  білімі  институты  жаньгадағы  докторлық  диссерта- 
ция  қорғайтын  кеңестің  және  Алматы  облыстық,  қалалық 
ономастикалық комиссиялардың мүшесі. Телағаң көп жылдар- 
дан бері ономастика бойьшша Орта Азия мен Қазақстанда кадр 
даярлауға белсене атсалысып жүр. Оньщ жетекшіліғімен оннан 
аса  ғылым  кандидаты,  кеңесшіліғімен  2  ғылым  докторы  дис- 
сертация қорғады.
Телағаңды көргенде менің есіме Абай  атамыздың  “Ақырын 
жүріп  анық  бас,  еңбегің кетпес далаға” деген  сөзі  түседі.  ¥лы 
ақын осы бір сөзді Телағаңа арнап айтқандай болады да түрады. 
Қашан көрсең де аяңынан жаңылмайтын маңғаз ғалым ақырын 
жүріп жетпістің асқарына шықты. Бастаған ісінен үлкен нәтиже 
шығарып, ел-жүртының алғысьша бөленіп, абьгроймен шықты. 
Қаншама биікке көтерілгенімен көзге оқшау түсуге тырыспай-
101

■
тын табиғаты сыпайы, мінезі сырбаз ағаның қажып-қалжыраған
кезін  көрген  емеспіз.
жүріп
ғылымыньщ  ауыр  жүгін  алқынбай  көтерісіп  келеді.  Тіл  білімі
институты
Қазақ
атты еңбекті (көлемі 160 баспа табақ) жауапты редактор ретінде 
өңдеп,  толықтырьпт,  баспаға  әзірлеген  Телағаңды  жетпіске
қиярсьщ
Алатаудың  қарақатындай
шыңыз  мойылдай  боп,  тойған  қозыдай  томпиып  жүресіз
Қартаймаудьщ
қалжыңдасақ, ол жы
әдеттегі
жүріп
Әмір  бізді  қиьшдықпен  сынады,  сьшбастай  болып  ержеттік. 
Өмір  болса  ойда  жүрген  жоспарларды  жүзеге  асырсақ  деген 
мақсат бар. Жанымыз қартаймасың, — деп жымиып күледі.
Ерінбеген  еңбегімен  дегеніне  жеткен  ғалым  ағаньщ  іс- 
жоспары  көп.  Ана  тіліміздің  білгірі,  айтулы  ғалым  Телқожа 
Жанүзақов нағыз кемел шағында.  Оның асықпай аяңдап жүріп
те талай-талай биік асүляпттян 
япя
 йрпрпіир грітіа* и/іптт
102

ӨЖЕТ ОИ, ӨТКІР ТІДДЩ АЛДАСПАНЫ
Қазақ рухы мен қаһармандық келбетін келістіре кескінцеген 
Махамбеттің ақындық, жыраулық, ерлікке толы мұрасы өткен 
ғасырдың  алғашқы  жартысынан-ақ  талай  әңгімеге  азық  бо- 
лып  келе  жатқанымен,  өлең-жырларының  мазмұн-мәні  мен 
табиғи  болмыс-бітімін,  өзіндік  тіл  мақамын  әлі  де  танып 
біле  алмай  жатқандаймыз.  Тағдыр  жазған  азғана  ғұмырында 
қалдырған  шағын  мұрасын  қадалыңқырап  қараған  сайын  ке- 
ремет рух тұлпарына мініп алып, жігер мен қайрат қыльппын 
қолға  құлшына  ұстап,  намысыңды  жанисың.  Салы  суға  кете 
бастаған  сананың  ауылын  шарлап,  өзіңді  өзің  қамшымен 
тартып  жіберіп  опасыз  ұйқыдан  оқыс  оятқандай  күй  кешіп, 
мынау  жарық  дүниеде  ұлтқа  керекті  нендей  тірлікпен  ай- 
налысып,  не  бітірдім  деп  күйзелісті  ойға  шомасың.  Сөйте 
отырып,  мынау  өлең  -   қүдіреттен  бойыңда  өзгеше  бір  қуат 
пайда  болғанын  сезінесің.  Оның  әрбір  өлеңі  сені  ғана  емес, 
кезінде  әрбір  қазақты  аталмьпп  арғымаққа  мінгізіп  ереуілге 
тартып кетіп жататын десек, қазір  бүл жырлар бейғамдықпен 
ағайындасьщқырап бара жатқан үлт санасын осқылап, үлттык 
намыс  пен  халықтық  жігерді  қайрай  түсуде.  Өз  еліміз  бен 
жерімізге ие бола бастаған қазірғі түста, бүл өлеңдер адамның 
азаматтық кескінін шыңдап қалыптастыра түсу үшін өте қажет 
қуатты құрал деп білемін.
Махамбеттің  қай  жырын  алсаңыз  да  адамды  бей-жай 
қалдьфмайды. Жыраумен бірге, жойқын қуатқа мініп, қаныңыз 
қызып,  намысыңыз  қозып  “ал”  десе  ереуіл  атқа  ер  салмай-ақ 
қарғып мініп аға жөнелуге дайын түрасыз.
Оқьфманды еліктіріп әкетер осындай күш -  қуат, қайрат -  
жігер  қайдан,  неден  туындап  жатады,  мүның  түп  себебі  не 
деген  сауалдар  көкейіңде  түрады.  Бүған  назар  аудармаған 
зерттеуші  аз.  Әркім  әр  қырынан  келіп,  алуан-алуан  пікір 
өрбіткен.  Қ.  Жүмалиевтен  бастап,  Махамбет  жьфлары  мен
103

оның  ерлікке  жетелейтін  тұлғасы  жайында қалам тартпаған 
қаламгер кемде кем.
Биылғы  жылдың  өзінде  қаншама  дүниелер  жарық  көрді. 
Атап айтқанда 3. Қабдолов, С. Қасқабасов, Идош Асқар, Зинол- 
Ғабден  Бейсенғали,  М.  Тәж-Мұрат,  Н.  Әбутәліпов,  Н.  Ораза- 
лиқ  Р.  Сыздық,  Ғ.  Әнес,  Қ.  Төлеуішов,  Қүныпия  Алпысбаев, 
Салықбек  Хангелдин  т.б.  қаламгерлер  жазған  материалдар 
Махамбеттануға  қосылған  жаңа  үлес  деп  білемін.  Тіпті  ерте-
ректе жазған Ғафу Қайырбеков сьшды шайырдьщ мақаласы да 
ақын арынының жаңа бір қырын аша түседі.
Намыс,  қайрат,  жігер,  алапат  күш  әрбір  өлең,  жырынан 
толассыз  тасқындап,  ақыл  арнасынан  асып  төгіліп  жатады. 
Мүның бәрі еліне, жеріне, халқына деген шексіз сүйіспеншілік 
пен махаббаттан туьшдайтындай. Осьшша ен далада еркін өмір 
сүре  алмай  қор  болған  қандастарының  күрескерлік  қабілетін 
шыңдай  түсу  үшін  де  Махамбет  сынды  рух  сардарын  қазаққа 
қүдай берген сияқты.
Ол  мынау  жарық  дүниедегі  әділетсіз  өмірдің  қыспағьшда 
отьфған  ел  күйзелісін  көріп  шьщай  алмайды.  Ел  деп  еңіреген 
Исатай батьфмен бірге тізе қосып, атқа қонады. Қолына ш  ттыт^т
мен қаламьш қатар ұстап, майдан даласьшда атой салады.
Ата-ананы сөктіріп,
Ат басына соқтырып,
Нәлет деуге болмас па.
Осылай  жүрген  жүріске!  -  деп  өзін-өзі  қайрап  “қанды көбе
киініп” (“Мүңайма”)  қамсыз жатқан момын елін еңсе көтеруге 
шақьфады. Өйткені
Аяғы төмен аққан соң,
дария больш шалқымас.
Айдан жарық нәрсе жоқ,
Сәулесі түспес жаһанға,
қараңғы түнек басқан соң.
Алалы жылқы, ақтылы қой,
104

Аңдыған бөрі жемей ме, 
Иесі ұйықтап жатқан соң... 
Махаң  (“Аймақ көл”).  Бейкаі
ИІ Оян,
үшін  күрес  қажет  дейді.  Бүл  тап  бүгін,  мына  біздерге,  біздің 
үрпақтарымызға айтылып отырғандай.
“Бір жеңнен қол,  бір жағадан бас шығарар” күнді  аңсап ар- 
ман етеді. Әсіресе Исатай батырмен үзеңгі қағыстырып жүрген
еркін  сәтін  аңсаиды.  Бүл  түста  мына  бір  жолдарды  қалайша 
еске алмай өтерсің:
Еңсесі биік боз орда,
Еңкеймей кірер күн қайда?
Қара бүланның терісін,
Етік қылар күн қайда?
Күдеріден бау тағып,
Сауыт киер күн қайда?
Күмбір-күмбір кісінетіп,
Күреңді мінер күн қайда?
Алты қүлаш ақ найза,
Үсынып шаншар күн қайда?
Садақ толы сай кез оқ,
Масағынан өткізіп,
Басын қолға жеткізіп 
Созып тартар күн қайда?
Кет -  Бүғыдай билерден
Ақыл сүрар күн қайда?
Махамбет
таңқалмаи
алмайсыз.  Қазақтың
тірліпнде қальпггы қолданыста көрініс беретін сөздерге Махам- 
бет өзгеше сапалық қызмет теліп, жігер беріп, тірілтіп әкетеді. 
Майдан алаңында мың сан қолға ие болғандай рухтанып, кісіні 
елітіп,  еліктіріп  әкететін  Махамбет  сөздері  қылыштан  бетер
түсер алдаспанға
105

Оның жырларындағы сөз қолданыстар сізді сан ғасырға жете- 
леп, көне дәуірлер әлемін шарлатады. Қайсы бір қолданыстары 
тіпті  тосын  болып  көрінуі  ықтимал.  Соньщ  өзінде  қазақтың 
сөз  әлеміндегі  керемет  дүниелерге  масатганып,  тіл  қолданыс 
арқылы тарихи шерулер жасайсыз. Мүның басты себебі, біздіңше 
Махамбет  өзінің  алдындағы  ғасырларда  қалыптасқан  ауыз 
әдебиетін,  әсіресе  поэтикалық  үлгілерді  шебер  игеруіне  бай- 
ланысты деп білеміз. Кез келген өлеңінен ғажайьш теңеулерді, 
астарлы сөздер мен айшықты тіркестерді, бейнелі фразаларда, 
басқа да толып жатқан сөз орамдарын табасыз.
Бүгінгі  оқырмандар  тосырқаңқырап  қарауы  мүмкін  жеке 
сөздер мен тіркестердің  50- дей түрін профессор Рабиға Ғали- 
қызы  Сыздық  “Қазақ  әдебиеті”  газетінде  1  тамызда  жария- 
ланған “Махамбеттің әр сөзін түсініп оқысақ” мақаласында са- 
намалап түрып дүрыс баяндап берген
Бір ғажабы қазіргі түсінік пайыммен қарағанда қисынсыздау 
болып  көрінетін  асыра  мадақтауларга  риясыз  сенесің, 
масаттанасьщ.  Исатай  түлғасының  өзі  өзгеше.  Оны  осылай 
өзгеше етіп түратьш теңеулер мен тебіреністі сөздер, фразалар. 
Махамбет  толғауларьшда  шешендік  өнерге  тән  қолданыстьщ 
бәрі кездеседі. Теңеу, эпитет, метафора, аллитерация, ассонанс, 
айшьщтау тәсілдерінің  бәрі  бәрі  қапысыз түрленіп,  рухы  биік 
дүлей күшке айналады.
Ол  Исатайға  бар  сөзін  арнаған.  Оған  теңеу  таппай 
асқақтайды. Одан артық адам жоқ. Исатайдың өзі түгілі, оның 
киген  киімі  (“Маңдайын  сусар  бөрік  басқан”,  “Айғайласа 
белдігі  байланған”)  де  өзгеше.  Исатай  батырдың  қолданған 
қару  жарақтары  да  басқаша.  Жебесіне  “сүр  тауықтың  жүнін 
қойдырған”  ал  садағы  “Сары  жебе  салдырган,  кіресін  сары 
алтьшға малдырған, көзін тереңнен ойдырған. Атқанын қардай 
боратқан  Арыстан  еді-ау  Исатай”.  Ол  қаһарланса  батырлар 
жырының алыптарындай “адырнасын ала өгіздей мөңіретеді”, 
“атқан  оғы  Еділ-Жайықтан  тең  өтеді”.  Міне,  батыр  да  ше-
106

шен  Махамбеттің  жырларындағы  Исатай  бейнесі.  Адамды 
тебірендірмей, сүйсіндірмей тьшбайды.
Махамбет  өлеңдерін  оқи  отьфьш,  негізі  халық  жырларын- 
Да жататын Асан қаиғы, Доспамбет, Шалкиіз, Марғасқа, Бүқар 
жьфау салған үлгілер өнегесін сезінеміз. Истай өлімі халықтың 
қайғысы ретінде жырланады. Сай-сүйегіңді сырқыратар сөздер 
нөпірінеқ  есеңгірей  отырып  ес  жиясың.  Жігерленесің,  ел 
үшін  еңіреген  ерлердің  опат  болуы  бірлік  пен  ынтымақтьщ 
жоқтығьгаан  екенін  ойлап  опынасың.  Өмірде  бас  біріктіре  ал- 
маУ салдарынан ылғи да қайталанатьга осы тектес оқиғалардан 
неге  сабақ  алынбайды  деп  бармақ  тістейсің.  Исатай  өліміне 
бағыпггалған  “Мүнар  күнді”  ақьгамен  бірғе  толғап,  оньщ 
әсірелеулеріне  еліге  түсесіз.  Қандай  сөздер  таңдалған.  Иса- 
тай  өлімі  ел  басьгаа түскен  орны толмас  қайғы,  өкініш.  Оның 
Дүниеден  өтуін Мүнар  күнге теңейді.  Сол  қайғьгаы  елестетер, 
қабьфғаны қақыратарлықтай сөздер нөпірін іздейді, табады.
Алма мойын аруды 
Ат артына салған күн.
Сағағы болат қылыштың 
Балдағынан сынған күн.
Қас бәйтерек жығылып,
Оған барлық дүшпанның 
Қуанып көңілі тынған күн.
Қас батьф, альга бәйтерек
Исатай  өлген  соң,  елдің  де  халі  мүшкіл  “”Сағағы  болат 
қылыштың,  балдағынан  сынған  күн” деп Махамбет Исатайды 
ғана  емес,  елдің  белі  бүгілғенін  меңзейді.  Ел  басына  төнген 
қасіретті өзекті өртер сөздермен жеткізеді.
Бүл  күнді  ол  қырсық  шалған  күн  еді  деп  те  жырлаған.
“Тайманның  үлы  Исатай”  атты  өлеңіндегі  мына  бір  сөздерге 
зер салалық.
Т айманның үлы Исатай 
Ағайынның басы еді,
107
I

Алтын ердщ қасы еді,
Исатайды өлтіріп, 
~ 
• 
. 
м   Щ
Қырсық та шалған біздің күн.
Ерінің  қасы  кеткен  жауынгер  қалай  шоңқнса,  елдің  ерінің 
қасьшдай болған Исатай кеткен соң сол ел де шоңқиып қалғанын 
өкінішпен жырлайды ақын.
Шынында  Махамбет  сөз  қолданысының  табиғаты  мүлдем 
бөлек  талғам  -   таразьшы  талап  ететін  ерекше  қүбылыс.
Мәселенің бүл жағы әлі зерттеушілер тарапьшан жөңді ашыл-
май жатьф. Қолданысқа түскен әрбір сөздің төркінін барлай от-
ырып,  Махамбеттің  биік парасатын,  оның ізденімпаздығы мен
эстетикалық талғам-талайын аңғаруға болады. Көне сөздер мен
тосын  тіркестерді  қолдану  уәжін,  әлеумет  өмірін  таразьшап,
сол кездегі әлемдік ой-пікірдің қақтығысьша қапысыз түсерлік
қабілет  қарымын  ашып  беру  бүгінгі  ғылыми  ізденістерге 
сүранып түр.
Сондай  сөздер  мен  сөз  тіркестерінің  қайсібірін  біз  де  тілге 
тиек еткенді жөн көрдік:
Аламан,  алаш,  азамат,  бүлан,  емсеу,  еңіреу,  көдіре,  күдері, 
қарашы,  қүм  (қом)  сулар,  сайғақ  (жаяу),  үдерім  жер,  қу 
толағай, алаулау, жетім байтақ, астана, алғаным тентек, қараша 
жебе,  тарпақ,  тарлан,  еріскен  тәрізді  тольш  жатқан  тосын 
қолданыстармен қатар,  астана жүрттан айналу,  адырнасын ала 
өгіздей  мөңірету,  темір  қазық  жастану,  қу  толағай  бастану, 
халыққа тентек атану, түлкідейін түн қату, бөрідейін жол жату, 
қүландай ащы дауыстым, қүлжадай айбар мүйіздім, маңыраған 
қойдай  шулау,  еңіреу  үлы  емшек  боз,  толарсақтан  саз  кепіу, 
еңселігім екі елі, егіз қоян шекелі, тебінгі теріс тағыну, терлігі 
майдай  еру,  ертеден  салса  кешке  озған,  ылдидан  салса  төске 
озған,  егескен  жерде  шарт  кетер,  аз  сөйлесіп  көп  тыңдар,  хас 
асылдың  баласы,  шамырқансам шарт  сынар  болатпын,  шорта- 
ны қара бақандай,  бақасы сары атандай, балдырғаны білектей, 
баттауығы  жүректей,  қымыздығы  күректей,  сонасы  қоңыр
108

үйректей (қоныс -  Ө. А.) ит алған қу, балдағы алтын ақ болат, 
шарға үстаған қара балта, екі тарл ан бөрі едім, Еді лдің ен тоғайы,
қондьфсам
туған
хандығынан
Туралық  ісі  болмаса?  Ақырып  теңцік  сүрау,  жабыдан  айғыр 
салмау,  қанды  көбік түкірмей,  мүз  үстіне  от жағу,  мен  келелі 
қара  бүлтпын,  келе  жаумай  ашылман,  ағыны қатты  Жайықты 
тіземмен  бүзып  өткенмін,  Толарсақтан  қан  кепгу,  Қылыш
бүрынғы
Шарға  шауып  мүқалдым  т.т.  і 
ргісіз  сөз  үйірлері  Махамбетгі
оқшауландырып  түрады.  Осы  санамалап  өткен  мысал  сөздің 
әрқайсысына арнайы тоқтап, таратып, талдай түссе қазақ сөзінің 
қүнарьша қанығар едік. Бүл мынадай сәт талабьгаа сәйкес келе 
бермейтін болғандықтан, осылайша қысқа қайыруға тура келді. 
Мүны алдағы арнайы зерттеулер сыбағасына қалдырдық, ниет- 
ке жеткізсін де лік!
Қазақ тілінің осыншама маржан сөздерін үлы мақсат жолында 
алмас қылыштай жарқылдатып,  өзінің қуатты қүралына,  кесіп 
түсер алдаспанға айналдыра білғен, және ел рухын асқақтатып 
өткен үлы ақьпшың насихаты бүдан былай да үдей түскені аб- 
зал Яғни,  көп науқанды шаруаның бірі іспетгі, кілт тоқтамаса 
екен деймін.
Қазір өз қазағымызға өз ана тілін бүлдап өткізе алмай жатқан 
мына  заманда,  үлттық  намысын  жоғалтқан,  үлтгық  санасын
жатта
нып,  өзгеріп  бара  жатқан  жіғерсіз,  жетесіз  қандастарымызға 
өлі денеге де  жан  бітірер  оның қаһарлы жырары аса  керек-ақ. 
Қазақ  сөзінің  есіңді  жиғызар  әл-қуаты,  қамал  бүзар  қаһары, 
өңменіңнен өтер өткірлігі, батьфлыққа, ерлікке, отансүйгіпггікке 
жетелер жойқын нөпірі, бәрі-бәрі  Махамбет өленінде түп.  Ма-
өлеңдерін  оқып,  одан  рухтана  білмеген,  үлттық
109
I

сын  оятып,  ұлт 
Т1Л1НЩ 
қүнарьгаан  сусындаи  алмаған  пендені 
қазақ қатарына қосу қиын. Өйткені данышпан М.Әуезов сөзімен 
айтқанда,  “Бүкіл XX ғасыр  әдебиетінде қимыл  мен күрес жы- 
рын Махамбетгей жырлаған ақын болған емес.  Алды да,  арты 
д а -б ір ө з і”. 
..  :  • -  р-  . 
• ім
ИО

СӘКЕН -  ҚАЗАҚ ТІЛШЕ 
МЕМЛЕКЕ ГТІК МӘРТЕБЕ АЛЬШ БЕРУШІ
Кезінде  қазақ  дейтін  көктүрік  әулетінің  елі,  жері,  тілі 
үшін кескілескен адайдан алаңьшда жүріп,  ержүректіктің ала- 
пат  түрін  көрсеткен  Сәкен  сынды  ғажайыптың  түр-түлғасы 
ғана  емес,  іс-әрекеті,  болмыс-бітімі,  парасат-пайымы,  кесек- 
кескіні  таң  қалдырмай  қоймайды  екен  Оның  сезім  дүниесін 
тебірентіп  өтер поэзиялық туьшдылары мен “Тар жол, тайғақ 
кешу”  атты  тарихн  шежіресінің  өзі  сан  алуан  толғаныстарға 
жол ашары анық. Айтулы зерттеуші ағаларым Түрсынбек пен 
Серіктің  бүл  жөніндегі  тебіреністерінің  жөні  бөлек.  Орны 
толмай  жүрген  олқылықтардың  орнын  толтырды,  сусынды 
қандьфды.  Бірақ Сәкен туралы шежіренің әлі бітер түрі жоқ. 
Бітпейтін  де  тәрізді.  Өйткені  табиғи  қайнар  бүлақтың  нәрін 
тауысу мүмкін  емес.  Қазақ әдебиеті  мен  мәдениетінде  Сәкен 
таусылмас  кәусар  бүлақтың  бірі  ғой.  Ендеше  сол  қайнардан 
қанып  ішіп,  рахатын  сезінуге  мүмкіндік  туьш  отырғанының 
өзі бір ғанибет емес пе?!
Ақын,  революционер,  мемлекет  қайраткері  Сәкен  Сей- 
фуліганің  мен  бүл  жолы  қазақ  пен  қазақ  тілінің  тағдырына 
қалай  араласып,  күйзеліп  қана  қоймай  нақты  іс-әрекеттерге 
барғаны  туралы  ойларды  қайталап  ортаға  салмақпын. 
Қайталап  деп  отырғаным,  сөз  болмақ  мәселе  бүдан  бүрын 
да  тілге  талай  тиек  етілген.  Осыған  орай  Сәкен  жайында 
жазылған көптеген материалдарды тағы да қарап шығуға тура 
келді.  Бүл  жөнінде  Сәкентанушы  Т.Кәкішев  ізденістерінің 
көп  жәрдемі  тиді.  Сондықтан  мен  Сәкенді  біз  қалай  оқып, 
қалай  бағалап  жүрміз  деген  ыңғайда  сөз  етуді  жөн  көрдім. 
Әсіресе,  қаншама  жылдар  бойы  қазақ  тілінің  қадіріне  жете 
алмай  келе  жатқан  билік  басындағы  бүгінгі  шенеуніктерге 
ой  түсер  ме  екен  деген  мақсатпен  баяндама  жасауға  бірден 
келісе кеткен едім.

жүктеу/скачать 12,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: