Сборник научных трудов г. Кокшетау, 2016

54 
11.
 
Щацкий С.Т. Избранные педагогические сочинения. - М.: Изд-во акад. пед. наук РСФСР, 
1962. - 502 с. 
 
 
М. МОНТЕССОРИ ІЛІМІ БОЙЫНША МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ 
БАЛАНЫҢ ТІЛІН, ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН ДАМЫТУ 
 
Сенкубаев С.Т. - педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент 
Жапарова А.З. - «Педагогика және психология» мамандығының магистранты 
 
Елбасы  Нұрсұлтан  Әбішұлы  Назарбаев  айтқандай  Қазақстан  Республикасының  2015 
жылға  дейінгі  білімді  дамыту  тұжырымдамасында  «Мектепке  дейінгі  тәрбие  үздіксіз  білім 
берудің  алғашқы  сатысы  ол  баланың  жеке  бас  ерекшелігін  ескере  отырып,  дамытатын 
орталық».  Жас  бүлдіршіндерге  ана  тілімізді  үйрету  барысында  қазақ  халқының  озық 
дәстүрінің мәнін ашу, ата - бабаларымыздың тәрбиесінің мағынасын таныту, отаншылдыққа, 
тілге деген сүйіспеншілікті халық ауыз әдебиеті арқылы тәрбиелейміз [1]. 
Яғни,  біздің  мақсатымыз  -  халқымыздың  ғасырлардан  қалыптасып  келе  жатқан 
ұлттық рухани құндылықтарын балдырғандарға, жас буындарға насихаттау. 
Халықтың  ғасырлар  бойы  ауызша  жасаған  көркемсөз  өнерінде  ананың  нәрестеге, 
атаның  балаға,  әженің  немереге  ең  асыл  дүниесіндей  аманат  қалдырған  мол  мұрасы  ол  - 
халық ауыз әдебиеті. 
Баланың  табиғи  дамуына  кәсіби  қолдау  жасаудың  4-түрлі  формасын  көрсетуге 
болады: физикалық, психологиялық, физиологиялық, интеллектуалдық.  
Рухани  байлықтың  түп  -  тамыры  ең  алдымен,  әр  халықтың  ұлттық  салт  -  дәстүрі, 
мәдени  байлығында  жататыны  белгілі.  Жас  ұрпақтың  қабілеті  мен  талантын  ашу, 
шығармашылық  ойлау  қабілетін  жетілдіру,  осы  арқылы  өзіне  деген  сенімін  нығайту,  өз 
жолын  өз  тануына  түрткі  болу  -  бүгінгі  таңның  басты  мәселесі  болғандықтан  мен  өз 
тәжірибемде  мынандай  мақсаттарды  қолданамын:  халық  ауыз  әдебиеті  арқылы  баланың 
құнды адамгершілік, психологиялық, эмоциялық, эстетикалық қасиеттерін бойына дарытып, 
санасына орнықтыру; жас ұрпақты ұлтжандылыққа тәрбиелеуде ұлттық санасын оятып, тілін 
дамытып және білім беруді тиімді әдістемемен жандандыра түсіп, дамыта оқыту; отбасында 
тәрбиені жандандырып, жан-жақты мәдениетті тұлғаны тәрбиелеу. 
Бұл мақсаттарымды жүзеге асыруға менің педагогикалық ұстанымдарымның негіздері 
мынадай: 

 
тәрбие және оқыту жұмысының тиімді әдіс - тәсілдерін ұйымдастыру; 

 
тәрбиелеу  және  білім  беру  барысында  әдеби,  мәдени,  салт  -  дәстүр  мұраларын 
қолдану; 

 
баланың денсаулығын сақтау және нығайту, оның физиалогиялық дамуы; 

 
ақыл  -  ой  қызметінің  дағдылары  мен  біліктерін,  интеллектуалдық  қабілеті,  таным 
процестері мен қызығушылықты, білуге құмарлықты дамыту [2]. 
Оқу, жеке жұмыс, ойын сауық, үйірме жұмыстары, балалар театыры, мерекелер мен 
ертеңгіліктер, ата - аналармен жұмыс. А. Байтұрсынұлы «Бала оқытуын жақсы білейін деген 
адам әуелі балаларға үйрететін нәрселерін өзі жақсы білуі керек, екінші баланың табиғатын 
біліп,  көңіл  сарайын  танитын  адам  болу  керек.  Оны  білуге  баланың  туғаннан  бастап  өсіп 
жеткенше тәнімен қатар ақылы қалай кіретін жолын білуі керек. Баланың ісіне, түсіне қарай 
ішкі қаліне хабар аларлық болуы керек» - деп түйіндейді.  
Ғасырлар  бойы  қазақ  халқы  өзінің  даму  барысында  тәрбиеге  зор  мән  берген.  Сол 
себептен  болар  жеке  тұлғаны  тәрбиелеу  баланың  сәби  кезінен  басталады.  Халқымыздың 
көркем жиынтығы бесік жыры, тұсаукесер, мақал - мәтел, жұмбақ, жаңылтпаштар, ертегілер, 
аңыз  әңгімелер,  батырлар  жыры  өзіндік  ерекшеліктерімен  бала  тәрбиелеу  ісінде  маңызды 
рөл атқарады. 
Бесік  жырларында,  қазақ  халқы  дүниеге  жаңа  келген  жас  нәрестенің  болашағын 
ойлап, баласының сегіз қырлы, бір сырлы болуы көзделген.Бесік тербете отырып айтылған 
әлдиі арқылы ана болашақта баласынан күтетін зор  үмітін, арман тілегін, ерекшелік өмірін 

55 
жастайынан баланың құлағына құйып отырған. 
Бесік  жырының  басты  функциясы  -  баланы  тыныштандыру,  ұйқыға  ұйықтату  ғана 
емес, халық ауыз әдебиетін бастау бұлағы. 
Айналайын шырағым,  
Көлге біткен құрағым,  
Жағамдағы құндызым,  
Әуедегі жұлдызым. 
Әлди, балам, әлди - ай [3]. 
Қазақ  халқы  тек  бесікте  жатқан  жас  сәбиінің  тәрбиесіне  көңіл  бөліп  қоймаған. 
Сонымен  қатар,  аяғын  жаңа  апыл-тапыл  басып,  қаз  тұра  бастағанда  қалай  қарау  керектігін 
өлеңге қосып қуаныштаған. 
Мысалы: «Қаз, қаз балам, қаз балам,  
Қадам бассаң мәз болам. 
Күрмеуіңді шешейін,  
Тұсауыңды кесейін» - деген тілек әсем сазды өлеңмен айтылған. 
Халқымыздың көркем жиынтығының бірі - ертегілер. 
Ертегілер  еш  уақытта  қартаймайтын  жанр,  ол  жанардан  біз  балалық  дәуірімізді 
көрсек,  екіншіден,  ертегі  біздің  жанымызды  жасартады,  пәле  -  жаладан  тазартады,  сөйтіп 
рухани  мықтылығымызды  танытады.  Демек,  ертегінің  қай  түрін  алсақта,  онда  халықтың 
отансүйгіштік,  елін,  жерін  сүюге,  отбасының  бауырларының  амандығын  ойлаған  арман 
тілектеріне негізделген патриоттық сезімі жатыр. Міне, сондықтан «Ертегі - халық жанының 
айнасы» деп атаған.  
«Мақал  -  мәтел  ауыз  әдебиетінің  ең  тәтті  қаймағы,  халық  даналығының  ең  құнды 
қазынасы».  
(М. Әуезов) [4] 
Халық  арасындағы  тәрбие  құралы  ретінде  жиі  қолданылатын  рухани 
байлықтарымыздың  бірі  мақал  -  мәтелдер.  Олар  мағынасы  терең  де  көркем  ерте  замаңнан 
келе жатқан асыл ойдың көркем жиынтығы. Мұнда бүкіл ғасырлар бойы сыннан өткен халық 
даналығы,  арманы,  тілегі,  мақсаты,  өмір  тұрмысының  көрінісі  айтылады.  Адамгершілікке, 
бауырмалдылыққа,  бірлікке,  білімділікке  тәрбиелейді.  Мысалы:  «Атаңның  баласы  болма, 
адамның  баласы  бол».  Сондықтан  жеке  тұлға  ретінде  жасөспірімнің  ақыл  ойын, 
адамгершілігін,  өмірге  деген  көзқарасын  дұрыс  қалыптастыруда  мақал  -мәтелдердің  тәлім-
тәрбиелік ықпалы ерекше. 
«Жастардың,  бала-шағынаң  жиналып,  ойын-күлкі  дүкенін  құрған  орында 
айтылатын айтыстың бірі - жаңылтпаш». 
(Сәкен Сейфуллин) 
Халық  шығармаларының  ішінде  баланы  тәрбиелеуде,  тілін  дұрыс  дамытуға 
жаттықтыратын жанрдың бірі - жаңылтпаш. Ойнақы, қиын дыбысты сөздерді еркін сөйлеуге 
үйрету  ретінде  балаларға,  жастарға  жас  басынан  сабақ  ойын  болатын  нәрсе  әсіресе,  осы  - 
жаңылтпаш.  Жаңылтпашта  міндетті  түрде  баланы  дыбыстарды  дұрыс  бағытта  айтқызып, 
көркем сөздерге әуестендіріп, әрқашан жаттығу жұмысын жүргізуге арналған сөздер болады. 
Осы жерде жаңылтпаштың тәрбиелік мәні зор екенін көруге болады. 
Халқымыздың көркем шығармаларының бірі - жұмбақ. 
Профессор  М.  Ғабдуллиннің  пайымдауынша  «Жұмбақ  -  бүлдіршіндер  мен  жастарға 
білім берерлік тәрбиелік мәні бар құралдың бірі». 
Жұмбақтың  тәрбиелік  рөлі,  алатын  орны  өте  үлкен.  Себебі,  қазақ  халқының 
жұмбақтары  өмірде  кездесетін  шаруашылық  кәсіпке,  өмір  тіршілігіне,  айналадағы  болып 
жатқан түрлі құбылыстарға байланысты туады. 
Ең  бастысы  жұмбақтардың  сөз  құрамы  аз  сөзбен  көп  нәрсені  қамтиды.  Жұмбақтар 
арқылы  баланың  ақыл-есін  тәрбиелейді.  Жұмбақтарды  өзіміз  жатқа  айтып,  баламен  бірге 
бірнеше рет қайталап айтамыз. Өйткені жұмбақ шешу, жұмбақтарды жаттау кезінде бала көп 
білуге тырысады, ынта-жігері артады, жауапкершілікке бейімделіп, өнерге талпынушылығы 
күшейеді.  Әр  жаттаған  жұмбақтың  мағынасын  түсіндіріп,  шешуін  тауып  болған  соң,  бала 
суреттен көрсетеді. 

56 
Қ. Ыдырысовтың «Кел, балалар, оқылық» өлеңімен: 
«Кел, балалар, ойнайық,  
Ойнайық та ойлайық,  
Қандай жұмбақ болса да,  
Шешпей  оны  қоймайық»  -  деп,  баланың  қызығушылығын,  танымдық  белсенділігін 
арттырамыз. 
Тәрбиелік мәні зор дәстүрдің бірі - айтыс [5]. 
Айтыс  ауыз  әдебиетімен  халықты  тәрбиелеудің  ең  жоғарғы  шыңы  болып  табылады. 
Айтыс арқылы ақындар халқымызға әдебиет пен музыканы жеткізді. Қазір бұл дәстүр қайта 
жаңғыртылып,  оқу  орындарында,  халық  арасында,  ақындар  айтысы  ұйымдастырылып  жүр. 
Бүгінде  айтыс  өнері  балабақшаларда  суырып  салма  ақын  болмаса  да,  атақты  ақындар 
айтысынан үзінділерді балалар нақышына келтіре орындап жүр. 
Қазіргі  кезеңде  көріне  бастаған  осы  айтыс  өнеріне,  шығармашылыққа  қатысып  жүр. 
Мұндағы мақсатым, баланыжасынан сөз өнеріне баулу, шығармашылық талантын дамытып 
отыру.  
«Бала тілі - бал» дегендей балалардың өз ойларын тыңдау. 
Халық  ауыз  әдебиеті  арқылы  жұмыс  істей  отырып,  балаларды  тек  қана  оқуға  ғана 
емес, ұлттық тәрбие беруге жұмыстар жүргізіліп жатыр. 
Қазіргі таңда баланы «тұлға» ретінде қалыптастыру, оның бойына ұлттық мұраларды 
сіңіру біздің міндетіміз. Тәрбие тағылымы баланың нәрестелік шағынан бастап біртіндеп іске 
асырылып, санасына орнығып отыратын ұзақ үрдіс. 
 
ӘДЕБИЕТ 
1.
 
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңы // Қазақстан мұғалімі, 1998. 
2.
 
Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім - тәрбиесі. - Алматы: Санат, 1995. 
3.
 
Наурызбай Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. - Алматы: Ана тілі, 1995 ж. 
4.
 
Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы. - Алматы - 1980 ж. 
5.
 
Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. - Алматы: Жазушы, 1988. б. 320. 
6.
 
Кожахметова  К.Ж.  Мектептің  ұлттық  тәрбие  жүйесі:  теория  және  практика.  -  Алматы, 
1999. 
 
 
БАЛАБАҚША ТӘРБИЕСІНДЕГІ М. МОНТЕССОРИДІҢ ТӘРБИЕЛІК ІЛІМДЕРІ 
 
Сенкубаев С.Т. - педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент 
Жапарова А.З. - «Педагогика және психология» мамандығының магистранты 
 
Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа-адамгершілік-рухани тәрбие 
беру.  Құнды  қасиеттерге  ие  болу,  рухани  бай  адамды  қалыптастыру  оның  туған  кезінен 
басталуы  керек.  Халықта  «Ағаш  түзу  өсу  үшін  оған  көшет  кезінде  көмектесуге  болады,  ал 
үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған [1]. Сондықтан баланың 
бойына  жастайынан  ізгілік,  мейірімділік,  қайырымдылық,  яғни  адамгершілік  құнды 
қасиеттерді  сіңіріп,  өз-өзіне  сенімділікті  тәрбиелеуде  отбасы  мен  педагогтар  шешуші  роль 
атқарады.  Еліміздің  болашағы-жас  ұрпақты  тәрбиелеуде  бірінші  бесік-отбасы,  ата-ана 
тәрбиесі болса, екінші бесік - білім беру мекемесі. Мектепке дейінгі кезеңдегі тәрбие - адам 
қалыптасуының  алғашқы  баспалдағы.  Балабақшадағы  тәрбие  бала  табиғатына  ерекше  әсер 
етіп, оған өмір бойы өшпестей із қалдырады. Заман  талабына лайық тәрбие  мен білім беру 
жұмысын  кешенді  ұйымдастыру  жаңа  технологияларды,  идеялар  мен  шығармашылық, 
инновациялық  жаңашылдықты  қажет  етеді.  Жас  ұрпаққа  білім  беруді  жетілдіру  мәселесі 
толассыз күн сайын өзгеріп тұрған әлеммен бірге жүрері анық. Балабақшада берілетін тәрбие 
-  барлық  тәрбиенің  бастамасы,  әрі  жан  -  жақты  тәрбие  мен  дамыту  ісінің  түпкі  негізін 
қалайтын  орын.  Бала  бойындағы  жақсы  қасиеттер  мен  мүмкіндіктерді  ашып  олардың 
өнегелі, тәрбиелі болып өсуіне балабақша ошағының тигізер әсерінің маңызы зор. 
 

57 
Қоғам  үшін  әр  кезеңде  әр  отбасында  өсіп  келе  жатқан  өрідей  балалардың  дені  сау, 
рухани бай, еңбекке, білімге құштар болып өсуі ең жоғарғы тілек, ең биік мақсат. Оның қуат 
алатын қайнарбастауы отбасы. 
Бала - ата-анасының игі істерінің жалғастырушысы, болашағы. Бала тәрбиесі - ата-ана 
үшін күрделі де, жауапты міндет. Жас шыбық иілгіш болса, жас адам да сондай жақсыға да 
жаманға  да  бірдей  бейім  болатыны  баршымызға  мәлім.  Ата-ананың  үйіндегі  әрекеті 
балаларының  көз  алдында  өтеді,  сондықтан  жақсы,  жаман  әдетіміздің  бала  тәрбиесіне 
ықпалы  зор.  Әрбір  ата-ана  -  өзінің  баласын  Отанға  пайдалы,  мейрімді,  еңбекқор, 
адамгершілігі мол адам етіп тәрбиелеуге халық алдында да, мемлекет алдында да жауапты. 
Бірде-бір ата-ананың бала тәрбиесіне немқұрайлы қарауға еркі жоқ. Егерде ол, бала өсіруде 
қате  жіберсе,  осалдық  байқатса,  қартайғанда  опық  жейтіні,  өкінішке  ұрынатына  ешбір 
дәлелдеп  жатуды  қажет  етпейтін  ақиқат.  Бала  тәрбиесі  туралы  сөз  болғанда:  «Баланы 
жастан» - деген халық даналығын ұмытуға ешкімнін хақысы жоқ. Сондықтан, «бала жас, әлі 
ешнәрсені  білмейді,  өсе  келер  бәрі  түсінеді»,  -  деп  қарау  -  барып  тұрған  қателік.  Бала 
тәрбиесі - әр сағат, әр күн сайын тынымсыз жүргізіле беретін аса жауапты, күрделі процесс. 
Тәрбие  отбасынан  басталады,  оны  қоғамдық  тәрбиенің  қандай  саласы  болса  да  алмастыра 
алмайды. 
Атақты қазақ ақыны Қасым Аманжолов өзінің жарына арнаған бір өлеңінде: 
«Отбасы -шағын мемлекеті,  
Мен - президент, сен - премьер», дегені бар [2]. 
Отбасы - ең үлкен, мықты тәрбие ошағы, шағын мемлекет. Отбасының негізі баланы 
өмірге  келтіру  ғана  емес,  оны  мәдени-  әлеуметтік  ортаның  құндылығын  қабылдату, 
ұрпақтың,  ата-бабалардың,  ұлылардың  ақыл-кеңес  тәжірібиесін  бойына  сіңіру,  қоршаған 
орта, адамзатқа, өз қоғамына пайдалы етіп тәрбиелеу. Үлкен ұрпақтың тәжірібиесі, өмірдегі 
беділі,  ақыл-кеңестері,  ата-ананың  өз  борышын  мүлтіксіз  орындауы,  бір-бірін  құрметтеуі  - 
үлкен  тәрбие  мектебі.  Бала  дүниеге  келгеннен  бастап  ата-ананың  ықпалында  болып,  бағыт 
беруші тәрбие мектебінен нәр алады. Өз отбасында бала ата-ананың қамқорлығына, шексіз 
сүйіспеншілігіне  бөленіп,  әке  мен  ананың  жақсылығы  мен  дәулетінің  қызығын  көріп  қана 
қоймай,  адамгершілік,  әдеп-инабат  тағылмдарынын  алуы,  оларды  меңгеріп  іс  -  жүзінде 
қолданудың ынта мен ықылас, қайрат пен қажыр ететін жолынан өтуге тиіс. 
«Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола алады, олар барлығынан басым бола 
алатын адал - еңбек, мінсіз - ақыл, таза - жүрек. Бұл сапалар адамды дүниеге келген күннен 
бастап  тәрбиелейді»  -  деген  Шәкәрім  Құдайбердіұлы  атамыздың  сөзін  арқау  ете  отырып, 
бүгінгі  күн  жастарды  жетілген  азамат  етіп  тәрбиелеу  ата-ана  мен  балабақша  ұстаздарының 
қасиетті борышы.  
Қандай  жағдай  болса  да,  ұрпағын  жауын  мен  жел  өтінен,  жаман  әдеттен  қорғап,  өз 
бойындағы  ең  жақсы  қасиеттерін  сіңіру,  ана  уызбен  бірге  ұлттық  дәстүр  қайнарына 
қондырып өсіру әке мен ананың ұлы борышы. Дені сау, рухы таза, ана тілін толық меңгерген 
ұрпақ  өсіру  қазіргі  кездегі  ең  негізгі  мәселе.  Бала  тәрбиесінде  отбасы  басты  орын  алады. 
Баланың ана тілін толық меңгеруі. ұлттық-сана сезімін тәрбиелеу, денсаулығын түзету, бала 
тәрбиелеудің  әдіс-тәсілдерін  білу  жөніндегі  дағдыларын  қалыптастыру  мектепке  дейінгі 
мекемелерге  берілген.  Тәрбиенің  сан  алуан  келелі  мәселесін  шешетін,  қарапайым 
дағдыларды  бала  санасына  орнықтыратын  алғашқы  білім  баспалдағы  -  балабақша. 
Балабақшада  халық  педагогикасын  бала  бойына  сіңіре  отырып  имандылыққа, 
адамгершілікке  тәрбиелейміз.  Мектепке  дейінгі  тәрбие  мен  оқытудың  жалпыға  міндетті 
мемлекеттік  стандартының  бес  саласының  әр  бөлімдерінің  ұйымдастырылған  оқу  іс-
әрекеттерінде  салт-дәстүрдің  барлық  түрлерін  баланың  бойына  сіңірудеміз.  Мысалы:  тұсау 
кесу, бесікке салу, тілашар т.б. Біздің балабақшамыздың ұстаздары өз тәжірибелерінде халық 
ауыз  әдебиетінің  ішінен  жиі  мақал-мәтелдер,  жұмбақтар,  жаңылтпаштар,  санамақтар, 
ертегілерді оқу іс-әрекеттерінде пайдаланады. Бүгінгі күнде жас ұрпақтың сана - сезіміне өз 
елінің,  жерінің  тарихы  мен  мәдениеті  туралы  алғашқы  ұғымдарды  кішкентай  кезінен 
қалыптастырамыз. А. Байтұрсынов айтқандай «Бала оқытуын жақсы білейн деген адам әуелі 
балаларға үйрететін нәрселерін өзі жақсы білуі керек, екінші баланың табиғатын біліп, көңіл 
сарайын  танитын  адам  болуы  керек.  Оны  білуге  баланың  туғаннан  бастап  өсіп  жеткенше 

58 
тәнімен қатар ақылы қалай кіретін жолын білуі керек. Баланың ісіне, түсіне ішкі қаліне хабар 
аларлық болуы керек»-деп түйіндейді.  
«Ақырын жүріп анық бас,  
Еңбегің кетпес далаға. 
Ұстаздың еткен жалың пас,  
Үйретуден  бағала»  -  деп  данышпан  Абай  ақын  айтқанындай,  ұстаз  -  қиындығы  да, 
қызығы  да  мол  өнер  өлкесінің  көш  бастаушысы  десек  те  лайықты  [3].  Сондықтан,  өмірге 
келген жас ұрпақты тәрбиелеу ата - аналар мен балабақша ұстаздарының жұмысы. Дені сау, 
рухы таза, ана тілін толық меңгерген ұрпақ өсіру қазіргі кездегі ең негізгі манызды мәселе. 
Еліміздің  ертеңгі  болашағы  жас  ұрпақты  азаматтық  пен  имандылыққа  баулу  -  тәрбиенің 
басты  міндеттерінің  бірі.  Сонымен  қатар  ата-аналар  мен  мектепке  дейінгі  ұйымдар  ұлттық 
тәрбиеге  де  мән  бергендері  жөн.  Бұл  саладағы  күш  -  жігер  алдымен  бүлдіршіндерді 
отандыққа тәрбиелеуге бағытталады. «Отан» деген ұғым балаға дүние есігін ашқан үйі, ата-
анасы, ағайын туыстары, туған жері, кең - байтақ гүлжазира даласы, тау - тасы, өзен - көлі, 
сылдырап аққан мөлдір бұлағы бейнесінде қабылданып, ең қасиетті де құдіретті алтын бесігі 
ретінде үйретуге тиіспіз. 
 
ӘДЕБИЕТ 
1.
 
Жүсіп Баласағұн «Құтты білік дастаны». 
2.
 
Мектепке дейінгі жастағы балалардың отбасында тәрбиеленуі 3 кітап 2014 жыл. 
3.
 
Отбасылық тәрбие 2 кітап 2014 жыл. 
 
 
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ФОРМИРОВАНИЯ  
КОММУНИКАТИВНЫХ УНИВЕРСАЛЬНЫХ УЧЕБНЫХ ДЕЙСТВИЙ  
В НАЧАЛЬНОМ ОБЩЕМ ОБРАЗОВАНИИ 
 
Бекенова Д.У. - кандидат пед. наук доцент 
Жилякова Е.Н. - студентка гр. ПМНО-42 
 
В  широком  значении  термин  «универсальные  учебные  действия»  означает  умение 
учиться, то есть способность субъекта к саморазвитию и самосовершенствованию путем соз-
нательного и активного присвоения нового социального опыта. В более узком (психологиче-
ском) значении этот термин можно определить как совокупность способов действия учаще-
гося (а также связанных с ними навыков учебной работы), обеспечивающих самостоятельное 
усвоение новых знаний, формирование умений, включая организацию этого процесса [5]. 
Универсальные учебные действия - это действия, обеспечивающие овладение ключе-
выми компетенциями, составляющими основу  умения  учиться [6]. Универсальные  учебные 
действия - это обобщенные действия, открывающие возможность широкой ориентации уча-
щихся, - как в различных предметных областях, так и в строении самой учебной деятельно-
сти,  включая  осознание  учащимися  ее  целевой  направленности,  ценностно  -  смысловых  и 
операциональных характеристик [7]. 
Способность  учащегося  самостоятельно  успешно  усваивать  новые  знания,  формиро-
вать умения и компетентности, включая самостоятельную организацию этого процесса, т.е. 
умение учиться, обеспечивается тем, что универсальные учебные действия как обобщенные 
действия открывают учащимся возможность широкой ориентации как в различных предмет-
ных областях, так и в строении самой учебной деятельности, включающей осознание ее це-
левой  направленности,  ценностно  -  смысловых  и  операциональных  характеристик.  Таким 
образом, достижение умения учиться предполагает полноценное освоение школьниками всех 
компонентов учебной деятельности, включая:  

 
познавательные и учебные мотивы;  

 
учебную цель;  

 
учебную задачу;  

 
учебные действия и операции (ориентировка, преобразование материала, контроль 

59 
и оценка).  
Умение учиться - существенный фактор повышения эффективности освоения учащи-
мися предметных знаний, формирования  умений и компетенций, образа мира и ценностно-
смысловых оснований личностного морального выбора. 
Функции универсальных учебных действий: 

 
обеспечение  возможностей  учащегося  самостоятельно  осуществлять  деятельность 
учения,  ставить  учебные  цели,  искать  и  использовать  необходимые  средства  и  способы  их 
достижения, контролировать и оценивать процесс и результаты деятельности; 

 
создание условий для гармоничного развития личности и ее самореализации на ос-
нове  готовности  к  непрерывному  образованию;  обеспечение  успешного  усвоения  знаний, 
формирования умений, навыков и компетентностей в любой предметной области [8]. 
Универсальный  характер  учебных  действий  проявляется  в  том,  что  они  носят  над-
предметный,  метапредметный  характер;  обеспечивают  целостность  общекультурного,  лич-
ностного  и  познавательного  развития  и  саморазвития  личности;  обеспечивают  преемствен-
ность  всех  ступеней  образовательного  процесса;  лежат  в  основе  организации  и  регуляции 
любой деятельности учащегося независимо от ее специально-предметного содержания. Уни-
версальные учебные действия обеспечивают этапы усвоения учебного содержания и форми-
рования психологических способностей учащегося. 
В составе основных видов универсальных учебных действий, соответствующих клю-
чевым целям общего образования, можно выделить четыре вида:  

 
личностные;  

 
регулятивные (включающие также действия саморегуляции);  

 
познавательные;  

 
коммуникативные. 
Остановимся более подробно на коммуникативых универсальных учебных действиях. 
Однако в первую очередь дадим определение коммуникации. 
Коммуникация  -  это  сложный  процесс,  состоящий  из  взаимозависимых  шагов,  каж-
дый из этих шагов необходим для того, чтобы сделать наши мысли понятными другому ли-
цу. Каждый шаг - это пункт, в котором, если мы будем небрежны, и не будем думать о том, 
что делаем, - смысл может быть  утрачен. Существует определение коммуникации в общих 
выражениях как процесса передачи информации от одного человека (трансмиттера) к друго-
му  (приемнику)  с  целью  сообщения  определенного  смысла.  А.Б.  Зверинцев  рассматривает 
коммуникацию, прежде всего, как одну из форм взаимодействия людей в процессе общения, 
как информационный аспект общения [9]. 
Общение - сложный многоплановый процесс установления и развития контактов ме-
жду людьми (межличностное общение) и группами (межгрупповое общение), порождаемый 
потребностями совместной деятельности и включающий в себя как минимум три различных 
процесса: коммуникацию (обмен информацией), интеракцию (обмен действиями) и социаль-
ную перцепцию (восприятие и понимание партнера). Вне общения невозможна человеческая 
деятельность. 
Коммуникативные  действия  обеспечивают  социальную  компетентность  и  учет  пози-
ции других людей, партнеров по общению или деятельности; умение слушать и вступать в 
диалог; участвовать в коллективном обсуждении проблем; интегрироваться в группу сверст-
ников и  строить  продуктивное  взаимодействие  и  сотрудничество  со  сверстниками  и  взрос-
лыми [10]. 
К коммуникативным действиям относятся: 

 
планирование учебного сотрудничества с  учителем и сверстниками - определение 
цели, функций участников, способов взаимодействия; 

 
постановка  вопросов  -  инициативное  сотрудничество  в  поиске  и  сборе  информа-
ции; 

 
разрешение  конфликтов  -  выявление,  идентификация  проблемы,  поиск  и  оценка 
альтернативных способов разрешения конфликта, принятие решения и его реализация; 

 
управление поведением партнера - контроль, коррекция, оценка его действий; 

60 

 
умение с достаточной полнотой и точностью выражать свои мысли в соответствии 
с задачами и условиями коммуникации; владение монологической и диалогической формами 
речи в соответствии с грамматическими и синтаксическими нормами родного языка. 
Коммуникативные  действия  можно  разделить  (с  неизбежной  долей  условности,  по-
скольку они тесно связаны между собой) на три группы в соответствии с тремя основными 
аспектами коммуникативной деятельности: коммуникацией как взаимодействием, коммуни-
кацией  как  сотрудничеством  и  коммуникацией  как  условием  интериоризации.  Рассмотрим 
каждую группу коммуникативных универсальных учебных действий. 
Коммуникация  как  взаимодействие  -  коммуникативные  действия,  направленные  на 
учет позиции собеседника либо партнера по деятельности (интеллектуальный аспект комму-
никации). 
Общий уровень развития общения (предпосылки формирования): 

 
потребность в общении со взрослыми и сверстниками; 

 
владение определенными вербальными и невербальными средствами общения; 

 
эмоционально позитивное отношение к процессу сотрудничества; 

 
ориентация на партнера по общению; 

 
умение слушать собеседника. 
Основные критерии оценивания: 

 
понимание возможности различных позиций и точек зрения на какой-либо предмет 
или вопрос; 

 
ориентация на позицию других людей, отличную от собственной, уважение к иной 
точке зрения; 

 
понимание возможности разных оснований для оценки одного и того же предмета, 
понимание относительности оценок или подходов к выбору; 

 
учет разных мнений и умение обосновать собственное. 
Коммуникация как кооперация - действия, направленные на кооперацию, сотрудниче-
ство.  Содержательным  ядром  этой  группы  коммуникативных  действий  является  согласова-
ние усилий по достижению общей цели, организации и осуществлению совместной деятель-
ности, а необходимой предпосылкой для этого служит ориентация на партнера по деятельно-
сти. 
Критерии оценивания: 

 
умение договариваться, находить общее решение; 

 
умение аргументировать свое предложение, убеждать и уступать; 

 
способность сохранять доброжелательное отношение друг к другу в ситуации кон-
фликта интересов; 

 
взаимоконтроль и взаимопомощь по ходу выполнения задания. 
Коммуникация  как  условие  интериоризации  -  коммуникативно-речевые  действия, 
служащие средством передачи информации другим людям и становления рефлексии. 
Основные критерии оценивания: 

 
рефлексия  своих  действий  как  достаточно  полное  отображение  предметного  со-
держания и условий осуществляемых действий; 

 
способность строить понятные для партнера высказывания,  учитывающие, что он 
знает и видит, а что нет; 

 
умение с помощью вопросов получать необходимые сведения от партнера по дея-
тельности. 
Таким  образом,  под  коммуникативными  универсальными  учебными  действиями  бу-
дем понимать действия, которые обеспечивают социальную компетентность и учет позиции 
других людей, партнеров по общению или деятельности; умение слушать и вступать в диа-
лог; участвовать в коллективном обсуждении проблем; интегрироваться в группу сверстни-
ков и строить продуктивное взаимодействие и сотрудничество со сверстниками и взрослыми. 
В настоящее время школа пока ещё продолжает ориентироваться на обучение, выпус-
кая  в  жизнь  человека  обученного  -  квалифицированного  исполнителя,  тогда  как  сегодняш-
нее,  информационное  общество  запрашивает  человека  обучаемого,  способного  самостоя-

61 
тельно учиться и многократно переучиваться в течение постоянно удлиняющейся жизни, го-
тового к самостоятельным действиям и принятию решений. Для жизни, деятельности чело-
века важно не наличие у него накоплений впрок, запаса какого - то внутреннего багажа всего 
усвоенного, а проявление и возможность использовать то, что есть, то есть не структурные, а 
функциональные, деятельностные качеств. 
Мерой  способности  человека  включаться  в  деятельность  выступает  совокупность 
компетентностей.  Для  школьной  образовательной  практики  можно  выделить  следующие 
ключевые компетентности: 

 
математическая компетентность - умение работать с числом, числовой информаци-
ей - владение математическими умениями; 

 
коммуникативная (языковая) компетентность - умение вступать в коммуникацию с 
целью быть понятым, владение умениями общения; 

 
информационная  компетентность  -  владение  информационными  технологиями  - 
умение работать со всеми видами информации; 

 
автономизационная  компетентность  -  умение  саморазвития  -  способность  к  само-
определению, самообразованию, конкурентоспособность; 

 
социальная  компетентность  -  умение  жить  и  работать  вместе  с  другими  людьми, 
близкими, в коллективе, в команде; 

 
продуктивная  компетентность  -  умение  работать  и  зарабатывать,  способность  к 
созданию  собственного  продукта,  умение  принимать  решения  и  нести  ответственность  за 
них; 

 
нравственная  компетентность  -  готовность,  способность  и  потребность  жить  по 
общечеловеческим нравственным законам.  
Иными  словами,  школа  должна  ребёнка:  «научить  учиться»,  «научить  жить»,  «нау-
чить жить вместе», «научить работать и зарабатывать».  
К  сожалению,  на  сегодняшний  день  эти  задачи  не  нашли  положительного  решения. 
Можно говорить пока ещё о достаточно низком уровне сформированности ключевых компе-
тентностей у учащихся наших школ.  
Пока  на  этапе  окончания  обязательного  образования  большинство  наших  учащихся 
показывают очень слабую подготовку к самостоятельному учению, к самостоятельному до-
быванию  необходимой  информации;  низкий  уровень  умений  решать  проблемы,  находить 
выход  из  нестандартной  ситуации.  Выпускники  не  готовы  к  успешной  адаптации  в  совре-
менном  мире.  И  как  следствие  -  выйдя  из  стен  школы,  молодые  люди  либо  останутся  по 
жизни неуспешными, либо потеряются, не смогут «найти себя.  
Вот почему перед школой остро встала и в настоящее время остаётся актуальной про-
блема самостоятельного успешного усвоения учащимися новых знаний, умений и компетен-
ций, включая умение учиться. 
 

жүктеу/скачать 2,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: