Бағдарламасының (Syllabus) титулдық парағы Нысан пму ұс н 18. 3/37 Пәні бойынша оқыту

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Химиялық технологиялар және жаратылыстану факультеті 

Биология және экология кафедрасы

5В080100 –Агрономия  мамандығының студенттеріне арналған

Өсімдіктер систематикасы

ПӘНІ БОЙЫНША ОҚЫТУ БАҒДАРЛАМАСЫ 

(Syllabus)

                                                 

                                   

                       

Павлодар

Пәні бойынша оқыту 

бағдарламасының 

(Syllabus) титулдық 

парағы

Нысан

ПМУ ҰС Н

7.18.3/37

Пәні бойынша оқыту

бағдарламасын (Syllabus)

бекіту парағы

Нысан

ПМУ ҰС Н 7.18.3/38

                                

                                         БЕКІТЕМІН

                                               ХТжЖФ деканы

                                                                   ____________ Ахметов Қ.Қ.               

                                                                  2013 ж. «___»____________

Құрастырушы: б.ғ.к., доцент Оспанова А.К  _______________

Биология және экология кафедрасы

5В080100 – Агрономия күндізгі оқу бөліміндегі студенттеріне арналған   

Өсімдіктер систематикасы

пәні бойынша оқыту бағдарламасы (Syllabus)

Бағдарлама «___» _________2013 ж. бекітілген жұмыс оқу бағдарламасының негізінде әзірленген 

2013 ж. «___»____кафедра отырысында ұсынылған №___ хаттама.

Кафедра меңгерушісі _____ Ш.М.Жумадина 2013 ж. «___» _______

Химиялық технология және жаратылыстану факультет оқу-әдістемелік кеңесімен құпталған 2013 ж. 

«__»______ №_  хаттама

ОӘК төрайымы ________________________  Ю. М. Каниболоцкая

1 Оқу пәнінің паспорты

Пән атауы  Өсімдіктер систематикасы

Міндетті пән

Кредит саны және оқыту мерзімі

Барлығы – 3 кредит

Курс: 1

Семестр: 2

Аудиторлық сабақтардың барлығы – 52,5 сағат 

Дәріс-22,5  

Практикалық /семинарлық сабақтар - 15 сағат  

Зертханалық сабақтар-7,5 сағат                                  

СӨЖ – 60 сағат, соның ішінде СӨЖМ –22,5  сағат

Барлығы - 135  сағат

Бақылау түрі

Емтихан – 2 семестр.

Пререквизиттер:

 

Осы пәнді меңгеру үшін төмендегі пәндерді меңгеру кезінде алынған білім,

икемділік және машықтар қажет: мектеп курсынан биология, цитология және гистология, экология, т.б

Постреквизиттер:  Пәнді   меңгеру   кезінде   алынған   білім,   икемділік   және   машықтар   келесі

пәндерді меңгеру үшін қажет: өсімдіктер систематикасын, өсімдіктер физиологиясын.  

2 Оқытушы туралы мәліметтер және байланысу ақпараттары:

Оспанова Айнаш Кенжешовна

Биология ғылымдарының кандидаты, доцент

Химиялық технология және жаратылыстану факультеті  

Биология және экология  кафедрасы, А-бас корпус (Ломов көшесі 64) 

Тел. (8-7182) 67-36-49 (ішкі.12-57)

Қабылдау сағаттары  сәрсенбі – сағат 14

00

-16

00    

 № ауд.417

3 Пәнді оқытудағы мақсат мен міндеттері

Пәнді   оқытудағы   мақсат   -  студенттерді   ботаниканың  қазіргі     ғылыми   жетістіктері     мен

жинақталған  білімге  жүгіне  отыра, өсімдіктердің     құрылыстық     ерекшеліктерімен,     өсу     және

даму, жүйелік  заңдылықтарымен таныстыру. 

Пәнді   оқытудағы   міндеті  ө

сімдіктің   морфологиялық   құрылысымен   танысу;

өсімдіктің  анатомиялық   құрылымын,   жүйелеуді   зерттеу   тәсілін   үйрену;   негізгі

өсімдіктер тұқымының өнімділігін болжауды үйрету.

Осы пәнді меңгеру нәтижесінде студенттерде: 

-өсімдік  клеткалары  мен  ұлпаларының,  тамыр  және өркендер жүйесінің морфологиясы және

анатомиясын;

4  Білімге, икемділікке және дағды машықтарға қойылатын талаптар      

студент білу керек:-  өсімдіктердің   морфологиялық   эволюциясының   басты   бағыттарын;

көбею   мен   ұрпақ   жалғастырудың   биологиялық   негізін   (мәнін);   олардың   жастық   және   маусымдық

өзгерістерін білуі қажет. Алған білімін және пайдаланған әдебиеттерін теориялық деңгейін одан әрі

тереңдету үшін пайдалана білуі керек. Пәнді терең меңгеру үшін лекциялық курста, лабораториялық

жаттығуларда   және   оқу-далалық   тәжрибелерде,   табиғи   тірі   өсімдіктердің   гербарий   қорын,

препараттарды, жоба суреттерді, слайдтарды, таблицаларды үйлестіре дұрыс пайдалана білуі қажет.

студент   қабілетті   болу   керек:-алған   білімін   және   пайдаланған   әдебиеттерін   теориялық

деңгейін одан әрі тереңдету үшін пайдалана білуі керек. Пәнді терең меңгеру үшін лекциялық курста,

лабораториялық жаттығуларда және оқу-далалық тәжрибелерде, табиғи тірі өсімдіктердің гербарий

қорын, препараттарды, жоба суреттерді, слайдтарды, таблицаларды үйлестіре дұрыс пайдалана білуі

қажет.

тәжірибені алу:

- биолдогиялық талаптар сәйкес;

     - зерттелетін нысананы құрастыру бойынша.

5 Пәннің мазмұны 

Академиялық сағаттардың сабақ  түрлеріне байланысты бөлінуі

№

Пәннің тақырыптық атауы

Аптасына берілген сағат саны

Дәріс

Практ.

Зерт

СӨЖМ

СӨЖ

1

Кіріспе.

  Систематика   биологиялық   ғылым

ретінде. Эволюциялық ілім негіздері. 

2,5

10

2

Ядроға дейінгі ағзалар – Procariota. Нағыз

бактериялар.Цианобактериялар.Вирустар

2

2

3

4,5

10

3

Балдырлар. 

2

2

2

2

10

4

 Саңырауқұлақтар.Қыналар.

4

3

2,5

2

10

5

Жоғары   сатыдағы   спора   түзетін   өсімдіктер.

Мүктәрізділер.

 

Плаунтәрізділер.

Қырықбуынтәрізділер. Папоротниктәрізділер.

6

4

4

10

6

Тұқымды

 

өсімдіктер.

 

Ашықтұқымдылар.

Жабықтұқымды   (гүлді)   өсімдіктер.   Қос   жарнақты

өсімдіктер класы. Дара жарнақты өсімдіктер класы.

6

4

4

10

7

Өсімдіктер экологиясы элементтері.

2

10

8

Геобатаника элементтері

2

10

9

Фитогеография элементтері

2

10

Барлығы пән бойынша:

22,5

15

7,5

22,5

90

    

6 Пәннің қысқаша мазмұны

Дәріс сабақтарының мазмұны

Тақырып 1. Төменгі сатыдағы өсімдіктер. (Bacteriophyta) жалпы сипаттама. 

Қазіргі   кезде   өмір   сүретін   өсімдіктердің   жалпы   саны   шамамен   500-мыңға   жетеді.

Өсімдіктерді жекелеген систематикалық топтарға біріктіру (классификациялану), жалпыға

бірдей қабылданған таксондар деп аталынатын систематикалық бірліктің негізінде жүзеге

асады: 

Түр – морфологиялық жағынан ұқсас особьтардың жиынтығы;

Туыс – жақын түрлердің жиынтығы;

Тұқымдас – жақын туыстардың жиынтығы;

Қатар – жақын тұқымдастардың жиынтығы;

Класс – жақын қатарлардың жиынтығы;

Бөлім – жақын кластардың жиынтығы.

Өсімдіктер дүниесі төменгі және жоғары сатыдағы екіге бөлінеді. 

Төменгі   сатыдағы   өсімдіктер   –   вегетативтік   денесін   таллом   деп   атайды.   Таллом   бір

клеткалы,   калониялы,   көпклеткалы   болады,   бірақ   ол   ұлпаларға   және   органдарға   бөлінбейді.

Жыныстық жолмен көбею органдары – оогонилері және антеридилері бірклеткалы болады. 

Төменгі сатыдағы өсімдіктер органикалық заттарменде, минералдық заттармен қоректене

алады.   Дайын   органикалық   заттармен   тек   гетеротрофты   организмдер   (бактериялардың

көпшілігі,   саңырауқұлақтар,   кілегейлер),   ал   минералдық   заттармен   автотрофты   организмдер

(негізінен балдырлар және  қыналар) қоректенеді. 

Тақырып  2.  

 

Өсімдік әлемінің классификациясының биологиялық негіздері. Вирустар

мен бактериялар.

Вирустарды өсімдіктер мен жануарларға, протисталар немесе монераларға жатқызу қиын. Оларды клеткадан тыс тңршілік

иелері   деп   атайды.   Вирус   бөлшегі-тірі   ағза   емес,   тірі   клеткаға   түсіп,   жаңа   көптеген   вирусты   бөлшектер   түзетін

нуклеопротеидтің  үлкен бөлшегі. Ие клеткасынан  тыс клеткалар  инертті. Кейбір вирустар  кристалл  күйінде алынған.

Вирус бөлшегі ақуызды қабықшамен қапталған ДНҚ мен РНҚ-дан тұрады. Нуклеин қышқылы вирустың спецификасын

айқындайды, ал ақуызды қабық нуклеин қышқылы қорғап тұрады. ДНҚ және РНҚ вирустарын  бөледі.   Вирустардың

көлемі 10-275 нм аралығында болады. Электронды микроскоптың көиегімен вирустардың әр түрлі формаларын көруге

болады: шар, таяқша, жіп, цилиндр тәрізді және т.б. Жай микроскоптан вирустарды көруге болмайды, бірақ зақымданған

клеткаларда олардың шоғырлануын көруге болады (үлкен колниялар). Вирустар 1892ж. Орыс ботанигі- Д.И. Ивановский

темекінің мозайкалы ауруын зерттеген   кезде ашқан. Ол дені сау өсімдіктерді зақымданған өсімдіктің шырынымен оны

барлық   бактерияларды   ұстап   қалатын   фильтрлер   арқылы   өткізгеннен   кейін   де   зақымдауға   болады.   Бұндай   вирустар

«фильтрленетін» деп аталады. 1935ж. У Стенли темекі мозайкасының вирусын жекелеп, кристаллданған, ал 1956ж. Ол

вирус бөлшегін ақуыз бен нуклеин қышқылына бөліп, кейін оларды белсенді вирус қылып қайтадан қосып алды. Вирус

бөлшегі иесінің денесіне түсіп, клеткада өзгерістер туғызып, жаңа вирус бөлшектерін түзеді. Бұл түрдің вирустары өзі

бейімделген белгілі бір клеткаларды зақымдайды (тері, бам миы, жұлын, бауыр және т.б.). Көптеген вирустардан кейін

ағзада қайта зақымдануға қарсы иммунитет түзіледі. Сондықтан сары безгек, шешек, құтыру ауруларынан егу жасау тиімді

болады. Клетканың бір вируспен зақымдануы оны басқа вируспен зақымдануына кедергі жасайды. Тірі немесе қыздыру

арқылы әдсізденген, өлтірілген вируспен зақымданған клеткада ИНТЕРФЕРОН деп аталатын зат түзеді, кейін ол вируспен

зақымданған   ағзаға   вируспен   күресуге   көмектесетін   антиденелерді   түзеді.   Тышқандарға   өткізген   тәжірибе,   тұмау

вирусымен зақымданғанда, вирус бөлшектері 3-ші күні максисумға жетеді де, кйеін төмендей бастайды. Интерферонның

өкпедегі ең жоғары көрсеткіші 3 мен 5 күн аралығында болып, төмендейді. Антиденелер 7-ші күні пайда болып, олардың

саны   жоғарылайды.   Вирусты   бөлшектер   мен   антиденелердің   даму   динамикасын   біліп,   аурумен   күресу   схемасын

дайындауға болады. Адамның вирусты аураларына шешек, құтыру, бала тырысқағы, сары безгек, қызылша, папиллома,

инфекциялы тұмау жатады. Жануарларда сиыр шешегі және т.б. аурулар белгілі. Өсімдіктерде вирустармен зақымдану әр

түрлі дақтар күйінде көрінеді. Бактериофаг- вирустар белгілі (1917ж. ашылған). Басқа вирустар сияқты бактериофагтар

фильтрленіп, тек қана тірі клеткаларда  өседі.  Бұл вирустар  табиғатта кең таралған,  олар  көптеп адам мен  жануарлар

ішегінде кездеседі. Белгілі бір типтің бактериофагтары тек қана белгілі бір бактерияларды зақымдайды. Олардың көлемі 5

нм дейін жетеді және әр түрлі формалы болады (үтір, пинг-понг ракеткасы тәрізді, алтыбұрышты және т.б.). Вирустың

иесінің   клеткасына   өту   схемасын   келесідей   кескіндеуге   болады.   Вирустың   көбеюі   вирус   бөлшегінің   ақуызды   өскіні

арқылы   бактерия   клеткасына   бекиді.   Сол   өскінде   болтын   фермент   бактерия   клеткасының   қабығын   бұзып,   вирус

бөлшегінің   нуклеин  қышқылы  бактерия клеткасына  өтеді;   ақуыз  қабығы  мен  өсіндісі  сыртта  қалады.   Вирус   ДНҚ-сы

иесінің   клеткасының   биосинтетикалық   жүйесін   вирусты   ДНҚ   мен   вирусты   ақуызды   түзуге   ынталандырады,   біраз

уақыттан   кейін   ие   клеткасы   вирусты   бөлшектермен   толып,   клетка   бұзылады.   Босатылған   вирусты   бөлшектер   жаңа

клеткаларды зақымдай алады. 

Риккетсиялар

Риккетсияларды оларды ашқан Говард Риккетстің атымен аталған, ол 1910ж. Мексикада бөрітпе сүзегінен, ауруды зерттеу

барысында қайтыс болған.  Барлық риккетсиялар, патогенді емес қой кенесі парзитінен басқа, врустар сияқты тек қана тірі

клеткаларда көбейеді, яғни облигатты клетка ішілік паразиттер болып табылады. Бірақ құрылысы жағынан бактерияларға

ұқсас. Риккетсиялар шар немесе таяқша тәрізді болады, (олардың ұзындығы 300-2000 нм жетеді), фильтрленбейді, жарық

микроскобында нашар көрінеді. Риккетсиялардың 50 түрі белгілі, олар бітелер, қандалалар, кенелердің ас қорыту жүйесі

мен сілекей бездерінде иелеріне зақым келтірмей тіршілік етеді. Олардың кейбіреулері жәндіктер шаққан кезде, адамды

зақымдап, оның клеткаларында көбейіп, ауру туғызу мүмкін. Адам ауруларын туғызатын риккетсиялардың 6 түрі белгілі,

мысалы, бөрітпе сүзегі мен теңбіл безгек. 

Вироидтар

Вирустарға   ұқсас   бірнеше   молекулалы   патогендер   белгілі.   Олардың   ішінде   вариоидтардың   орты   ерекше,   атауына

қарамастан,   олардың   вирустардан   айырмашылығы   бар.   Олар   ең   кішкентай   вирусты   бөлшектерінен   кіші,   ақуызды

қабықшасы жоқ. Олар бір жіпті РНҚ-дан тұрады, ол зақымданған клеткада автономды түрде репликацияланады. Олар

көптеген   өсімідктердің   ауруларын   қоздырады   (пальма,   хризантема,   картоп   және   т.б.).   Алғаш   рет   вароидтар   1971ж.

зақымданған клеткалардың ядроларында ашылған, репликация кезінде, олар иесінің фементті жүйелерін пайдаланады.

Вироид РНҚ-сы әр түрлі құрылымды бола алады. Тірі ағзаларда, вариодтарға жатпайтын басқа да патогенді молекулалар

кездеседі.   Вироидтарға   тән   құрылымды,   бірақ   ДНҚ-ға   негізделген   құрылмдар   жануарларға   тән.   Ақуыздардың   кейбір

фрагменттері  клеткаларда  өзін  нуклеин  қышқылдарының  қатысуынсыз  көбеюге  мүмкіндіктері  бар. Бұндай  бөлшектер

«приондар» деп аталады.   

        

Тақырып 3. 

  Бактериялар

Бактериялар рокариоттарға жататын клеткалы ағзаларға жатады. Олар жай, ұсақ және кең таралған ағзалар, олар жер

бетінде   2млрд   жылдан   артық   тіршілік   етеді,   бірақ   әрдайым   дамуда.   Бактериялар   басқа   тірі   ағзалардан   қатты

ерекшеленетіндіктен, оларды бөлек Monera патшалығына жатқызады. Жер бетінде, бактериялар жоқ жерлер аз. Олар суда,

топырақта, ауада, өсаімдіктер мен жануарлардың ішінде және сыртында тіршілік етеді. Бактерия клеткалары өте ұсақ-

ұзындығы   1-10   µ,   ені   0,2-1   µ.   Бактериялардың   кшіі   көлеміне   байланысты,   олардың   классификациясының   негізінде

морфологиялық көрсеткіштер емес, физиолгиялық және биохимимялық қасиеттері ескеріледі. Осыған қарамастан клетак

формаларына   байланысты   оларды   келесідей   бөледі:   кокктар   (шар   тәрізділер)-бір-бірден   орналасқан,   диплококктар

(екіден), тетракокктар (төртеуден), стрептококкалар (шынжырлы),  стафилококктар (жүзім тәрізді), сарцтналар (пакеттер);

бациллалар (таяқша тәріздес)- бір-бірден орналасқан, диплобациллалар, стрептобациллалар (жүзім тәрізді жиналмайды);

иірілген-вибриондар (үтір тәрізді), спириллалар (бір немсе бірнеше түзу иірімдер) және спирохеталар (көптеген майда

иірімдері бар, ұзы әрі жіңішке формалар); колониальді және жіп тәрізді (көбінесе шырышты қабықта)-күкірт және темір

бактериялар. Бактериялар қысқа таяқша тәрізді болады (түйнекті бактериялар). Кейбір бактериялар талшықтар немесе

клетканың ритмикалық жиырылуы (спирилла) арқылы козғалады. Бактерия клеткасы тығыз қатты қабықта болады, қабық

құрамына   диаминопимелин   және   құмырсқа   қышқылы   кіреді.   Бұндай   қабық   тек   қана   бактерияларда   кездеседі.

Бактериялардың көбінің клетка қабығы шырышты капсуламен қапталған, ол қосымша қорғашын қабатын түзеді. Олардың

қою цитоплазмасында  гликоген, ақуыз  және май  гранулалары  болады  , митохондриялары, оқшауланған  ядросы (бірақ

ядросы бар да клеткалар кездеседі) мен эндоплазмалық торы жоқ. Рибосомалар циоплазмада мембаранмен байланыспай

бос жатады. Бактериялардың митохондриялары жоқ болса да, тыныс алу тізбегінің ферменттері клетка мембранасының

ішкі бөлімінде орналасады. ДНҚ цитоплазмада бос жатады. Бактериялар көбінесе хлорофилсіз өсімдіктер, гетеротрофтар

(негізінене   сапрфиттер,   парзиттері   де   бар),   бірақ   фотосинтездейтін   бактериялар   да   бар   –жасыл   және   қызғылт   күкірт

бактериялары,   қызғылт   күкіртті   емес   бактериялар.   Бұл   бактериялардың   спецификалық   хлорофиллдері   бар,   олар

бактериохлорофилл   деп   аталады.   Олар   көміртегін   өндірмей   фотосинтездейді,   себебі   сутег   ідоноры   су   емес,   басқа

химиялық қосылыста (күкіртті сутек, сутектің асқын тотығы, спирттер, майлы қышқылдар және т.б.). Хемоавтотрофты

бактериялар да бар, олар энергияны бейорганикалық ззаттардың синтетикалық реакциялар, тотығу жолымен алады (азот,

күкірт, темір қосылыстары, газ күйіндегі сутек). Көміртек көзі балдырлардікіндей, және өсімдіктердікіндей. Хемосинтез

процесі   орыс   ғалымы   микробиолог-   С.и.   Виноградскиймен   ашылған.   Бактериялардың   көбі   гетеротрофтар,   олар

органикалық   заттарды   синтездей   алмайды,   дайын   қосылыстармен   қоректенеді.   Ең   үлкен   топ-сапробионттар,   өлі

органикалық   заттармен   қоректенеді,   аз   бөлігі   паразиттер,   тірі   жаныарлар   мен   өсімдіктердің   ораникалық   заттарымен

қоректенеді.   Сапробионттардың   табиғаттағы   органикалық   зат   алмасуда   маңызды   орын   алады.   Қарапайым   екі   бөліну

арқылы көбейеді, қолайлы жағдайда тезірек: кейбір бактериялардың клеткалары әр 20 минут сайын бөлінеді (осымен адам

ағзасындағы паразиттік бактерияларынң тез көбеюі түсіндіріледі). Бірақ бактериялардың тез көбеюіне бірнеше факторлар

кедергі жасайды: қоректіктің жетіспеушілігі, басқа ағзаларға жем болу, ыдырағыш заттардың жиналуы. Бактериялардың

кейбіреуі бүршіктеніп көбейеді. Жынысты процесс болмайды, бірақ кейбіреулерінде ол болады, бірақ өте қарапайым түрде

(   ішек   таяқшасы).   Жағымсыз   жағдайда,   су   жетіспеушілігінде,   бактериялар   тыныштық   күйге   көшеді.   Клетка   суын

жоғалтып, құрғап кетеді, су бар болғанда қайтадан көбейе бастайды. Кейбір түрлері жағымсыз жағдайда спора түзеді.

Спора түзу, көбею емес, бір клеткадан бір спора түзіледі, клетка солып, клетка қыбықшасының ішінде, жаңа қалың қабық

түзеді. Қолайлы жағдайда, спора өседі. Споралар өте төзімді: көп уақыт құрғақшылықты, қайнатуды, құрғақ қыздыруды

шыдайды 140

0

С. Кейбір споралар -245

0

С шыдайды. Улы заттарға да төзімді. Осылай сібір жарасының таяқшалары спора

түрінде   30   жыл   бойы   сақталады.   Бактериялардың   көбі   энергия   көзі   ретінде,   әр   түрлі   ағзаларды   қолданады,   өздерін

зақымдауға  арналған заттарды да (пенициллин) қолданады. Бұл бактериялардың ауробты және анаэробты тіршілік ете

алуымен байланысты. Көміртегі мүлдем жоқ жерде өсетін бактериялар облигатты анаэробты деп аталады, ал екі жағдайда

бірдей өсе алатындар факультативті анаэробтар деп аталады. Температураға қатысты бактериялар: температураның үлкен

диапазонды   өзгерісіне   төзімді,   басқалары-белгілі   бір   температурада   (төмен,   жоғары   немесе   температураның   кіші

диапазонында).   Бактериялардың   оң   әсері   көптеген   биолгиялық   процестерге   қатусуымен   анықталады.     Олар   күрделі

органикалық  заттарды  жай  заттарға  дйеін  ыдыратады,  кейін  сол  заттарды  жасыл  өсімідіктер  қолданады. Олар  ақуыз,

көмірсу   және   майларды   ыдырата   алады.   Көмірсулардың   ферментті   анаэробты   ыдырауы-ашу,   ал   ақуыздар   мен   амин

қышқылдарының  анаэробты ыдырауы-шіру деп  аталады.  Қоректік  заттар мен  жануарлар  мен  өсімдіктер ағзаларының

ыдырауы, шіруі кезінде бөлінетін жағымсыз иіс, құрамында азот және күкірт бар заттардың болуынана түзіледі. Бір типтің

бактериялары түзетін қосылыстар, бактериялардың басқа түріне энергия көзі бола алады. Тыныс алу процесінде (көміртегі

бар) ашу процесіне қарағанда, энергия көбірек бөлінеді. Бактериялардың әр түрлері туғызатын ашудың маңызы зор. Сүтті,

спиртті,   майлықышқылды   және   пектинді   ашу   болады.   Ашудың   әр   түрі   белгілі   бір   бактериялармен   іске   асырылады:

сүтқышқылды-сүтқышқылды   бактериялар   (соңғы   өнімі-сүт   қышқылы);   майлықышқылды-майқышқылды   бактериялар

(соңғы өнімі-май қышқылы); спиртті ашу кезінде спирт немесе спирт пен сірке қышқылы түзіледі. Пектинонобактериялар

пектинді   ашудың   маңызы   зор,   олар   клетка   аралық   пектин   заттарын   ыдыратады.   Барлық   процестер   атмосфераға

көмірқышқыл газының бөлінуімен жүреді. Күрделі органикалық қосылыстардың азоты өсімдіктер қолданыла алмайды.

Азоты  бар органикаалық  қосылыстарды  , ақуызды  ыдырату әр  түрлі  шіріткіш бактериялардың  көмегімен  іске  асады.

Органикалық қосылыстардың азотын   аммиакқа дейін минерализациялау, аммонофикация деп аталады. Аммиактың бір

бөлігі бос күйіеде атмосфераға бөлінеді, бірақ көп бөлігі топфрақ пен суда тұздар күйінде сақталады. Аммоний тұздары

бактериялардың   көмегімен   нитраттарға   айналады-өсімдіктер   сіңіре   алатын   қосылыс.   Бұл   процесс   нитрификация   деп

аталады.   Нитраттарды   газ   түріндегі   азот   пен   азот   оксидіне   айналдыра   алатын   бактериялар   тобы   бар,   бұл   процесс

денитрификация   деп   аталады.   Бактериялар   атмосфералық   азотты   фиксациялайды.   Азотты   фиксирлеуші   бактериялар

ауадағы   молекулалық   азотты   өсімдік   түріне   байланыссыз   байланыстырады-бұл   топырақта   бос   тіршілік   ететін

азотфиксирлеуші   бактериялар.   Түйнекті   бактериялар   да,   азотты   байланыстыра   алады,   бірақ   олар   өз   әсерін   жоғары

өсімдіктердің   тамырларымен   симбиозда   көсетеді   (бұршақ   тұқымдастар).   Бұл   бактериялар   бұршақты   өсімдіктердің

тамырларында   түйнектер   түзеді.   Топырақ   азотқа   байып,   өнімдігілі   жоғарылайды.   Бактериялардың   зат   алмасуында

тұзілетін көптеген заттар адамға аса маңызды. Бактериялардың әсері өндіріс пен ауыл шаруашылығында кең қолданылады,

сүт   тағамдарын   алу,   орамжапырақты   тұздау,   жемдерді   силостау,   органикалық   қышқылдар,   спирт,   ацетон,   ферментті

препараттар   алу   үшін   қолданылады.   Қазіргі   кезде,   бактериялар   көптеген   белсенді   заттардың   продуценттері   ретінде

қарастырлады (антибиотикте, амин қышқылдары, дәрумендер және т.б.), олар медицинада, ветеренирияда қолданылады.

Бактериялардың көмегісіз темекі жапырақтарын кептіру,  терінің дубильдеу,  зығыр талшықтарын мацерациялау сияқты

процестерді іске асыру қиян.  Адам бактеряларды ағынды суларды тазартуға қолданады: ағынды суларды топырақ арқылы

баяу   жібергенде,   қатты   бөлшектер   шөгінге   түсіп,   кейін   бактериялардың   көмегімен   тыңайтқышқа   айналдырады.

Топырақтан өткенде, ауру туғызатын бактериялар өліп, шіріткіш бактериялармен өндіріледі. Адам, жануар және өсімдік

ауруларын туғызатын бактериялар кері әсер етеді. Сапрофитті бактериялар- тамақ өнідерін бұзады, олардың кейбіреулері

токсиндер бөледі. Токсиндер-бүкіл ағзаны емес,  белгілі  бір мүше мен  мүшелер жүйесін  зақымдайды, мысалы,  ОЖЖ,

қызыл   қан   түйіршіктерін   және   т.б.   симптомдар   кешенін   туғызады,   солар   арқылы   ауруды   диагностикалауға   және

қоздырғышты  табуға  болады.    Ауралардың  микробты  теориясы  Луи  Пастер,  Роберт  Кох және  олардың  шәкірттерінің

еңбектеріне байланысты ашылған. Француз ғалымы Луи Пастер алғашында шарап пен сыраның ашуына зерттеген, кейін

жібекті   құрттың   ауруын,   кейін   Францияның   бүкіл   қойларының   жойылып   кету   қауіпі   пайда   болғанда,   сібір   жарасын

зерттеген. 1885ж. ол егу арқылы адам өміріне қауіп төндіретін иттің тістегені арқылы таралатын құтыру ауруынан сақтап

қалу мүмкін екенін көрсетті. Неміс физигі Роберт Кох сібір жарасын ерекше ағза қоздыратынын дәлелдеді. Бұл мақсатпен

ол бактериялардың таза культураларын алып, өсіру әдісін құрастырды. Белгілі бір микроағзаның осы ауруды туғызатынын

дәлелдеу   үшін   келесі   діоеодер   қажет,   Кох   постулаттары:   микроағзалар   ауру   жануар   мен   өсімдіктің   қанында   немесе

ұлпаларында табылу қажет, олардың болуыауру симптомдарымен тығыз байланысты болу керек. Ағзалар ауру иесінен

бөлініп, таза культурада өсірілу қажет. Ауру иесінің денесінен бөлінген культуралар дені сау жануар немесе өсімдікті

зақымдаған   кезде,   ол   ауру   ағзадағыдай   симптомдар   туғызу   қажет.   Микроағза   экспериментальді   ағзадан   алының   таза

культурада өсірілу қажет. Кейбір өсідіктер мен жануарларда туа біткен қарсы тұрушылық болады. Көбінесе жүре пайда

болған   иммунитет   түзіледі.   Ол   адам   немесе   жануар   жеңіл   формамен   ауырып   шыққаннан   кейін   түзіледі.   Белсенді

иммунитет   ағзада   атиденлердің   түзілуімен   мінезделеді.   Аурудың   алдын   алу   үшін,   иммунитетті   дамыту   үшін   егу

қолданылған. Вакцина-арнайы жасалынған антиген    (белгілі бір ауруға тән ақуыз), олар ағзада антиденелердің түзілуін

қоздырады, бірақ олар ауруды  туғыздырмайды. Токсиннің токсиндік әсерін құрғату, қызыту арқылы әлсіретуге болады.

Вакцинация әдісі XVIII ғ. Ағылшын дәрігері Э.Дженнермен ашылған. Ағза антиденелерді тез өндіре алмаған жағдайда,

антиденені  жануардан  (жылқыдан),  ағзаны өзі  антиденелерді  өндіре  алғанға  дейін  антиденемен  қамтамасыз  ету үшін

алады. Анидне препараттарын енгізу пассивті иммунитетті туғызудың жалғыз әдісі, аурумен күресуге көмектеседі. Бірақ

бұндай   иммунитет   тез   жойылады.   Аурумен   күресуге   бактериялардан,   саңырауқұлартардан   және   т.б.   алынатын

антибиотитер   көмектеседі.   Антибиотиктер-әр   түрлі   химиялық   табиғатты   заттар:     біреулері   ақуызға,   екіншісі

майларғаұқсас,   ал   үшіншісі   басқа   типті   органикалық   қосылыстар   болып   табылады.   Антибиотиктердің   ең   тиімдісі

пенициллин, пеницил саңырауқұлағынан алынған. Оның ағылшын ғалымы  Александр Флеминг (1929 ж.) ашқан. Басқа да

антибиотиктер   белгілі:   стрептомицин,   ауреомицин,   тетрамицин   және   т.б.   антибиотиктер   көбінесе   бір   ауруды   емдеуде

қолданылады. Осылайша, пенициллинді өкпе қабынауына, стрептомицинді туберкулезді емсдеуге қолданады. Бактериялар

тудыратын   өсімдіктер   ауруларынан   күйік-жемісті   өсімдіктерді   зақымдайтын-алма,   алмұрт   және   т.б.;   орамжапырақтың

қарашірігі;   көптеген   өсімідтеррдің   жұмсақ   шірігі;   өсімдіктердің   тамырларының   ісіктері   (бактериялы   тамыр   рагі);

жапырақтардағы ісік тәріздес өсінділер (галлдар) және т.б. белгілі. Патогенді бактериялардың кері әсеріне қарамастан,

бактериялардың   эколоиялық   тұрғыдан   қарағанда,   маңызы   зор.   Басқа   ағзалар   қолданатын,   органикалық   заттың

продуценттері   болып,   олар   өсімдіктер   мен   жануарлардың   қалдықтарын   ыдырататын   редуценттер   тобын   құрап,

экожүйедегі зат алмасуға қатысады.     

Цианобактериялар

Ертерек оларды балдырларға жатқызған. Көптеген дискуссиялар нәтижесінде, олардың бактерияға тән клетка құрылысына

қарап, ядроларға дейінгі патшалыққа жатқызады. Цианобактериялар-ежелден тіршілік етіп жатқан, клтка шырынына толы

оқшауланған ядросы, вакуолі; кейде газбен толтырлған вакуольдер кездеседі,  хлоропласттары жоқ өсімдік әлемінің өкілі.

Клетка қабықшас ыкөп қабатты. Клетка түсі оның құрамындағы пигменттерге байланысты болады: жасыл а хлорофиллі (b

хлорофилі мен бактериохлорофилл жоқ), көк-фикоцианин, сары-каротиноидтар, қызыл-фикоэритрин. Ассимиляция өнімі

гликоген тәрізді полисахарид. Крахмал түзілмейді. Пигменттердің қатынасына байланысты түстері көк-жасылдан қошқыл

қызылға   дейін   болады.   Бактерияларға   қарағанда   цианобактериялар   фотосинтез   кезінде   көміртекті   бөледі.

Цианобактериялар   көміртегі   бөлетін   ең   алғашқы   өсімдіктер   болуы   мүмкін.   Олардың   қоректенуі   аралас.   Олар

көмірсуларды  ситездеуге  бейім (автотрофтар),  бірақ  кейбір жағдайларда  дайын  ыдырайтын органикалық  заттармен  де

қоректене  алады  (гетеротрофтар).  Олардың  кейбір түрлері  хемосинтезге  бейімделген  (атмосфералы  азотты  фиксерлеу,

носток). Қарапайым бөліну арқылы көбейеді, кейде құрамының көп ретті бөлінуі арқылы, бірақ митозы мен мейозы жоқ.

Жыныс процестері жоқ, бірақ парасексуарлды процестері бар. Жіп тәрізді формалары көп клеткалы бөлшектерге бөліне

алады;  жіптердің бөлінуі  ірі, қалың қабықты өлі клеткалар-гетероцисталар бойында өтеді. Кейбір түрлер ібактериялар

сияқты қолайсыз жағдайда спора түзеді. Қабығы қалыңдап, су мөлшері төмендейді, қор заттар мөлшері жоғарылайды.

Споралар кеіп кетуден сақтап, қолайлы жағдайда жаңа дараға айналады. Цианобактериялар әр түрлі сулы және сулы емес

биотоптрада кең таралған, бір немесе көп клеткалы (колониальді, жіптәрізді) болады. Олар субстарқа бекінген немесе

бекінбеген, қозғалмайтын және сырғанап қозғалатынболады, бірақ талшықтар түзбейді. Көбінесе органикалық заттарға

бай су қоймаларында тіршілік етеді. Олардың ішінде планктонды және бентосты формалары кездеседі; олар топырақта да

кездеседі,   вулкандардың   атқылауынан   кейін   алғаш   болып   мекендейтін   өсімдіктерге   топырақты   дайындайды.   Кейбір

түрлері аса ащы көлдерде, су тепмературасы 65-93

0

С жететін гейзерлерде, Арктика мен Антарктиданың қарларында олар

қына талломдарында кездеседі. Цианобактериялардың  әйгілі өкілдері осциллатория мен носток-тұщы су қоймаларында

тіршілік   етеді.   Оларда   гетероциста   мен   споралар   түзілмейді.   Осциллаторияның   жіпшесінің   қозғалысы   шырыштың

бірқалыпты   емес   бөлінуіне   байланысты.   Носток-шар   тәрізді   клеткалардан   тұратын,   иірілген   шырышты   жіпшелердің

жиынына ұқсас колониальді түрі; сары гетероцисталары анық көрінеді.      

Планктонды цианобактериялармен зоопланктон мен басқа жануралар көп қоректене алмайды, себебі олар токсин бөледі,

әсіресе барлығы дамыған кезде. 

Цианобактериялардың көптеп өсіп су қоймаларын ластау мәселесі, көптеген мемлекеттердің халық шаруашылығына зиян

келтіруде: балық аулау мен сумен қамтамасыз ету бұзылады, балықтар, суда жүзетін құстар токсиндермен уланып өледі.

Бұл бактериялардың кейбір өкілдерін тағамға пайдалануға болады. Осылай Жапония мен Қытайда ностоктардың кейбір

түрлерін тамаққа қосады. Қазіргі кезде Spirulina platensis цианобактериялардың өндісте культивирлеу әдістері дарлануда,

оның құрамында жоғары бағалы ақуыздар мен дәрумендер бар, оны зат алмасу процестерін реттейтін тамақ қосылысы

ретінде қолданады.